Wysokie ryzyko wystąpienia miażdżycy u mężczyzn w wieku lat z aglomeracji łódzkiej

Transkrypt

1 Wysokie ryzyko wystąpienia miażdżycy u mężczyzn w wieku lat z aglomeracji łódzkiej 417 Wysokie ryzyko wystąpienia miażdżycy u mężczyzn w wieku lat z aglomeracji łódzkiej JOLANTA SŁOWIKOWSKA-HILCZER 1, KATARZYNA MARCHLEWSKA 2, RENATA WALCZAK-JĘDRZEJOWSKA 2, ELŻBIETA OSZUKOWSKA 2, ANNA GUMIŃSKA 1, EDYTA KRAMEK 1, SYLWIA JASTRZĘBSKA 1, ELIZA ZAWADZKA 1, WOJCIECH KULA 3, MAJA HABIB 1, DAGMARA TRZUSKOWSKA 1, LUCJUSZ JAKUBOWSKI 3, KRZYSZTOF KULA 2 Uniwersytet Medyczny w Łodzi: 1 Zakład Endokrynologii Płodności, kierownik: dr hab. med. J. Słowikowska-Hilczer; 2 Zakład Andrologii, kierownik: prof. dr hab. med. K. Kula; 3 Zakład Patologii Ogólnej i Doświadczalnej, kierownik: dr hab. med. L. Jakubowski Wysokie ryzyko wystąpienia miażdżycy u mężczyzn w wieku lat z aglomeracji łódzkiej Słowikowska-Hilczer J. 1, Marchlewska K. 2, Walczak-Jędrzejowska R. 2, Oszukowska E. 2, Gumińska A. 1, Kramek E. 1, Jastrzębska S. 1, Zawadzka E. 1, Kula W. 3, Habib M. 1, Trzuskowska D. 1, Jakubowski L. 3, Kula K. 2 Uniwersytet Medyczny w Łodzi: 1 Zakład Endokrynologii Płodności, slowikowska.hilczer@csk.umed.lodz.pl; 2 Zakład Andrologii, 3 Zakład Patologii Ogólnej i Doświadczalnej Cel pracy. Określenie występowania czynników ryzyka rozwoju miażdżycy u młodych mężczyzn mieszkających w Łodzi, gdzie współczynnik zgonów z powodu chorób układu krążenia jest najwyższy w Polsce. Materiał i metody. Badaniu poddano 80 mężczyzn, ochotników w wieku lat. Podczas wywiadu uzyskano dane dotyczące aktualnych chorób, palenia tytoniu, picia alkoholu oraz aktywności fizycznej. Poza tym przeprowadzono pomiary masy ciała i wzrostu, obwodu talii i bioder, ciśnienia tętniczego krwi a także oznaczano we krwi: stężenie lipidów: cholesterolu całkowitego (TCh), jego frakcji LDL i HDL (LDL-Ch, HDL-Ch) oraz triglicerydów (TG), glukozy, albumin, globuliny wiążącej steroidy płciowe (SHBG), oraz stężenie FSH, LH, testosteronu całkowitego, siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEA- S) i estradiolu. Obliczono: wskaźnik masy ciała (BMI), wskaźnik talia/biodra (WHR), wskaźnik wolnego testosteronu (FTI), testosteron wolny i testosteron bioaktywny. Wyniki. Trzy czynniki ryzyka rozwoju miażdżycy wystąpiły równocześnie co najmniej u 33,7% mężczyzn, w tym wśród 20-latków u 22,7%, a wśród 30-latków u 47,2%. Podwyższone wartości stężenia TG występowały u 16,2% mężczyzn, TCh u 13,7%, LDL-Ch u 7,5%, a obniżone wartości HDL-Ch u 6,2% badanych. Stwierdzono dodatnie, znamienne korelacje ze wskaźnikiem WHR dla TCh (R=0,39; p=0,01), LDL-Ch (R=0,38; p=0,02), TG (R=0,41; p=0,009), a korelację ujemną z HDL-Ch (R= 0,31; p=0,04). Łącznie 50% badanych miało przekroczoną normę dla masy ciała. Mężczyźni otyli w 90% wykazywali otyłość brzuszną. Aż 62% uczestników badania miało podwyższone ciśnienie skurczowe, a 21% ciśnienie rozkurczowe krwi. Ciśnienie krwi korelowało silnie dodatnio z masą ciała (R=0,51; p<0,001), BMI (R=0,51; p<0,001), obwodem talii (R=0,55; p<0,001) i z WHR (R=0,44; p<0,001). Wśród wszystkich badanych 35% prowadziło siedzący tryb życia i nie zgłaszało żadnej dodatkowej aktywności fizycznej. Tytoń paliło (obecnie lub w przeszłości) 57,5% mężczyzn. Alkohol codziennie lub prawie codziennie spożywało 44% mężczyzn. Wraz z wiekiem obniżał się FTI, co było związane ze zwiększeniem stężenia SHBG, nie stwierdzono jednak obniżania się stężenia testosteronu całkowitego, wolnego i bioaktywnego, LH i FSH, ani korelacji pomiędzy stężeniami androgenów i wskaźnikami lipidogramu. Tylko stężenie estradiolu ujemnie korelowało z TG (R= 0,35; p=0,03) i było znamiennie niższe u 30-latków. Wnioski. Uzyskane wyniki wskazują na znacznie wyższą niż opisywana w innych regionach kraju częstość występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodych mężczyzn z aglomeracji łódzkiej. Zjawisko to narasta wraz z wiekiem od 20. do 40. roku życia. Zastosowanie intensywnych działań profilaktycznych może temu zapobiec. Słowa kluczowe: miażdżyca, zespół metaboliczny, lipidy, steroidy płciowe, płeć męska Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 138, 417 High risk of atherosclerosis in men aged from Lodz agglomeration Słowikowska-Hilczer J. 1, Marchlewska K. 2, Walczak-Jędrzejowska R. 2, Oszukowska E. 2, Gumińska A. 1, Kramek E. 1, Jastrzębska S. 1, Zawadzka E.1, Kula W. 3, Habib M. 1, Trzuskowska D. 1, Jakubowski L. 3, Kula K. 2 Medical University of Lodz, Poland: 1 Department of Reproductive Endocrinology, slowikowska.hilczer@csk.umed.lodz.pl; 2 Department of Andrology, 3 Department of General and Experimental Pathology The aim of the study. To estimate the incidence of atherosclerosis risk factors in young men of Lodz city because of the highest in Poland fatality rate of circulatory system diseases. Material and methods. Anamnestic data on actual diseases, smoking, alcohol drinking and physical activity were achieved from 80 men, volunteers aged years. Body weight and height, waist and hip circumference and arterial blood pressure were measured. Blood levels of lipids: total cholesterol (TCh), its fractions LDL,and HDL (LDL-Ch, HDL-Ch),and triglicerydes (TG), glucose, albumins, sex hormone binding globulin (SHBG), FSH, LH, total testosterone, dehydroepiandrosterone sulphate (DHEA-S) and estradiol were determined. Calculated were body mass index (BMI), waist to hip ratio (WHR), free testosterone index (FTI), free and bioactive testosterone. Results. At least 3 atherosclerosis risk factors were simultaneously found in 33.7% of men, of which 22.7% were year-old and 47.2% year-old subjects. Elevated values of TG were found in 16.2% of men, TCh in 13.7%, LDL-Ch in 7.5% and decreased values of HDL-Ch in 6.2%. Positive significant correlations were found between WHR and TCh (R=0.39; p=0.01), LDL-Ch (R=0.38; p=0.02), TG (R=0.41; p=0.009). WHR negatively correlated with HDL- Ch (R= 0.31; p=0.04). 50% of men had the excessive body weight. Obese men had abdominal type of obesity in 90%. As many as 62% of subjects had excessive systolic and 21% excessive diastolic arterial blood pressure. Blood pressure positively correlated with body weight (R=0.51; p<0.001), BMI (R=0.51; p<0.001), waist circumference (R=0.55; p<0.001) and WHR (R=0.44; p<0.001). In the whole group 35% of subjects led sitting life style and did not report any other physical activity. 57.5% of men were present or past smokers. 44% of men consumed alcohol everyday or almost everyday. FTI diminished with the advancing age, what was connected with the increase in SHBG blood concentration. There were no changes in total, free or bioactive testosterone, or LH and FSH concentrations with the age. Correlations between androgens and lipid profiles were not found. Estradiol blood levels negatively correlated with TG (R= 0.35; p=0.03) and was significantly lower in year-old men than in younger (20-29). Conclusion. The results indicate considerably higher incidence of atherosclerosis risk factors in young men, citizens of Lodz agglomeration, than it was found before for other regions of Poland. This phenomenon increases with the advancing age already between 20 and 39 years. Implementation of intensive prophylactic actions may prevent it. Key words: atherosclerosis, metabolic syndrome, coronary artery disease, lipids, sex steroids, male sex Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 138, 417

2 418 J. Słowikowska-Hilczer i wsp. Według danych GUS z 2005 r. w łódzkim powiecie miejskim współczynnik zgonów jest najwyższy w Polsce. W 2004 r. wynosił on 13,8/1000 mieszkańców, podczas gdy dla Polski wynosi on 9,7/1000 [22, 32, 33, 42, 51]. W każdej grupie wiekowej wskaźnik ten był wyższy u płci męskiej. Najczęstszą przyczynę zgonów stanowiły choroby układu krążenia (46,7% ogólnej liczby zgonów), a współczynnik zgonów z tego powodu wynosił 54,8/ mieszkańców Łodzi. Miażdżyca jest chorobą, której powikłania ze strony układu krążenia, takie jak zawał serca i udar mózgu, stanowią najczęstszą przyczynę zgonów nie tylko w Polsce, ale i w innych krajach rozwiniętych [2, 36]. Jej objawy ujawniają się często po wieloletnim okresie utajenia. Wczesne zmiany miażdżycowe rozwijają się już w dzieciństwie, a objawy kliniczne, które mogą być przyczyną zgonu, występują częściej po 40 roku życia [4, 11, 18, 30, 35]. Rozwój miażdżycy zależy od wielu czynników, m.in. czynników podatnych na interwencje zapobiegawcze i lecznicze. Są nimi: podwyższone stężenie lipidów i lipoprotein we krwi (cholesterolu całkowitego, jego frakcji LDL i triglicerydów) oraz obniżone stężenie frakcji HDL cholesterolu, a także cukrzyca. Czynnikami, które można ograniczyć lub całkowicie wyeliminować są również otyłość (głównie brzuszna), nadciśnienie tętnicze, nieprawidłowe żywienie (dieta wysokokaloryczna obfitująca w tłuszcze nasycone, wysokocukrowa i wysokocholesterolowa), palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu i mała aktywność fizyczna. Czynnikami, które nie podlegają modyfikacji są wiek (powyżej 40 roku życia), płeć męska oraz uwarunkowania genetyczne (predyspozycja do występowania miażdżycy i jej powikłań w rodzinie) [45, 47]. Niższa zachorowalność na chorobę wieńcową kobiet (przed menopauzą) niż mężczyzn sugeruje wpływ hormonów płciowych. Androgeny mogą predysponować do miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca u mężczyzn, a estrogeny mogą działać protekcyjnie u kobiet [52, 54]. Zespół endogennych czynników ryzyka chorób sercowonaczyniowych nazwany został zespołem metabolicznym. Ismaa i wsp. stwierdzili, że zespół metaboliczny 3-krotnie zwiększa ryzyko choroby niedokrwiennej serca i udaru mózgu [25]. Kryteria rozpoznania tego zespołu są różne, ale do najpopularniejszych należą te, które zostały przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia (WHO, 1998), przez III Panel Narodowego Programu Edukacji Cholesterolowej (National Cholesterol Education Program/Adult Treatment Panel III NCEP/ATP III, USA) w 2001 r. oraz przez Międzynarodową Federację Cukrzycową (International Diabetes Federation IDF) w 2005 r. (tab. 1) [1, 48, 49]. Czynniki ryzyka wzajemnie wzmacniają efekty swojego działania, dlatego nawet nieduże ograniczenie kilku czynników zagrożenia we wczesnym okresie rozwoju choroby obniża ryzyko rozwoju miażdżycy i jej powikłań bardziej niż zwalczanie tylko jednego z nich [34]. Celem niniejszej pracy było określenie występowania czynników ryzyka rozwoju miażdżycy u młodych mężczyzn w Łodzi, a także sformułowanie zaleceń profilaktycznych. MATERIAŁ I METODY Ochotnicy i grupy badawcze. Do badania wybrano losowo grupę 300 mężczyzn w wieku od 20 do 39 lat z elektronicznej bazy mieszkańców Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Wylosowane osoby zapraszano listownie. Zgłosiło się 80 mężczyzn (zgłaszalność 26,7%), których podzielono na dwie grupy wiekowe: 1) 44 mężczyzn w wieku lat (średnio 23,6±3,1 lat, mediana 23,0) i 2) 36 mężczyzn w wieku lat (średnio 33,8±3,0 lat, mediana 33,0). Ochotnicy podpisywali świadomą zgodę na uczestnictwo w programie, po uzyskaniu wyczerpujących informacji dotyczących celu i sposobu przeprowadzenia badań. Wśród zakwalifikowanych do badania przeprowadzano wywiad dotyczący przebytych i aktualnych chorób oraz częstości spożywania napojów alkoholowych i palenia tytoniu, obecnie lub w przeszłości (co najmniej 100 papierosów wypalonych). Badani odpowiadali także na pytania dotyczące aktywności fizycznej (pod uwagę brano rodzaj wykonywanej pracy, rodzaj, czas trwania i częstość uprawianego sportu, ćwiczeń wytrzymałościowych oraz czas i częstość spacerów). Pomiary antropometryczne. W godzinach porannych przeprowadzano pomiary masy ciała (waga osobowa Seca 880, Niemcy, pomiar w kg) i wzrostu (stadiometr Seca, Niemcy, pomiar w cm) oraz obwodu talii i bioder na wysokości krętarzy kości udowych (taśma miernicza Waist Watcher, Niemcy, pomiar w cm). Obliczano wskaźnik masy ciała BMI (ang. body mass index) liczony jako iloraz masy ciała (w kg) i kwadratu wzrostu (w m). W przypadku wyniku BMI 25-29,9 kg/m 2 rozpoznawano nadwagę, przy wyniku powyżej 30 kg/m 2 stwierdzano otyłość. Dla oceny typu rozmieszczenia tkanki tłuszczowej obliczano wskaźnik talia/biodra WHR (ang. waist to hip ratio), dzieląc obwód w talii przez obwód bioder. Jeśli wskaźnik WHR był powyżej 0,9 lub obwód talii powyżej 94 cm, rozpoznawano otyłość brzuszną [48, 49]. Ciśnienie tętnicze krwi mierzono dwukrotnie, w odstępie 10 min w pozycji siedzącej, metodą Korotkowa (manometr Omron M5, Japonia). Za prawidłowy pomiar uznawano ten, w którym ciśnienie było niższe. Badania biochemiczne krwi i oznaczenia hormonalne. W godzinach pobierano krew z żyły łokciowej, po co najmniej 12-godzinnym okresie wstrzymania się od posiłku. Badania biochemiczne krwi wykonywano w dniu po- Tabela 1. Kryteria rozpoznania zespołu metabolicznego według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, 1998), III Panelu Narodowego Programu Edukacji Cholesterolowej (National Cholesterol Education Program/Adult Treatment Panel III NCEP/ATP III, USA, 2001) i Międzynarodowej Federacji Cukrzycowej (International Diabetes Federation IDF, 2005) Table 1. Diagnostic criteria of metabolic syndrome according to the Word Heath Organization (WHO, 1998), National Cholesterol Education Program/Adult Treatment Panel III (NCEP/ATP III, USA, 2001) and International Diabetes Federation (IDF, 2005) WHO NCEP/ATP III IDF Glikemia na czczo 110 lub glikemia 3 lub więcej z poniższych zaburzeń: Obwód w talii: mężczyźni 94 cm, kobiety 80 cm po doustnym podaniu 75 g glukozy 140 oraz 2 z poniższych zaburzeń: oraz 2 lub więcej z poniższych zaburzeń: Otyłość BMI 30 kg/m 2 Otyłość BMI 30 kg/m 2 Wskaźnik talia/biodra Mężczyźni >0,90 Obwód w talii Mężczyźni 102 cm (WHR) Kobiety >0,85 Kobiety 88 cm Triglicerydy 150 Triglicerydy 150 Triglicerydy 150 HDL-cholesterol 40 HDL-cholesterol Mężczyźni <40 HDL-cholesterol Mężczyźni <40 Kobiety <50 Kobiety <50 Insulinooporność Glikemia na czczo 110 Glikemia na czczo 100 Ciśnienie tętnicze 140/90 mm Hg Ciśnienie tętnicze 130/85 mm Hg Ciśnienie tętnicze 130/85 mm Hg

3 Wysokie ryzyko wystąpienia miażdżycy u mężczyzn w wieku lat z aglomeracji łódzkiej 419 brania w Laboratorium Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 3 w Łodzi. Część krwi odwirowywano i uzyskaną surowicę przechowywano w temperaturze 80 C do chwili oznaczeń hormonalnych (nie dłużej niż 60 dni). Oznaczano też stężenia we krwi: glukozy (metoda enzymatyczna z heksokinazą, norma: ) z zastosowaniem aparatu Cobas Integra i odczynników firmy Roche Diagnostics Polska Sp. z o.o. albumin (metoda immunologiczna, turbidymetryczna, norma: 3,8-5,1 g/dl), cholesterolu całkowitego (TCh) (metoda enzymatyczna z esterazą i oksydazą cholesterolową, norma: <200 ), frakcji HDL cholesterolu (HDL-Ch) (metoda bezpośrednia z enzymami modyfikowanymi glikolem polietylenowym, norma: >40 ), triglicerydów (TG) (metoda enzymatyczna z oksydazą fosfoglicerolu i oznaczanie H 2 O 2 (z peroksydazą), norma: <150 ). Stężenie frakcji LDL cholesterolu (LDL-Ch) przy stężeniu TG <400 (norma: <135 ) obliczano według wzoru Friedewalda: TG LDL-Ch = TCh (HDL-Ch + ) 5 Przy stężeniu TG >400 LDL-Ch oznaczano metodą enzymatyczną (bezpośredni test kolorymetryczny). U każdego badanego obliczano wskaźniki ryzyka zachorowania na chorobę wieńcową TCh/HDL-Ch i LDL-Ch/HDL-Ch [12]. Oznaczenia hormonalne wykonywano w Pracowni Diagnostyki Hormonalnej Katedry Endokrynologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi tymi samymi zestawami odczynników dla wszystkich badanych. Do wszystkich oznaczeń zastosowano metodę chemiluminescencyjną (Immulite 1000, DPC, USA). W surowicy oznaczano stężenia: testosteronu całkowitego (czułość metody 0,5 nmol/l), siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEA-S, czułość metody 3 g/dl), estradiolu (czułość metody 20 pmol/l), hormonu luteinizującego LH (czułość metody 0,1 IU/l), hormonu folikulotropowego FSH (czułość metody 0,1 IU/l), oraz globuliny wiążącej hormony płciowe SHBG (czułość metody 0,2 nmol/l). Obliczano wskaźnik wolnego testosteronu FTI (ang. free testosterone index) według wzoru: T c (nmol/l) FTI = 100. SHBG (nmol/l) gdzie: T c testosteron całkowity SHBG globulina wiążąca steroidy płciowe. Obliczano także stężenie testosteronu wolnego (testosteron niezwiązany z białkami) i bioaktywnego (testosteron wolny + związany słabo z albuminami). Korzystano z programu kalkulacyjnego przygotowanego przez International Society for the Study of the Aging Male (ISSAM, 2005), gdzie zastosowano wzory: FTI = T c T alb T glob gdzie: T c testosteron całkowity, T alb testosteron związany z albuminami, T glob testosteron związany z SHBG. Tbio = Tw (1 + Talb) gdzie: T bio testosteron bioaktywny T w testosteron wolny Analiza statystyczna. Wyniki badań poddano analizie statystycznej przy użyciu programu Statistica for Windows PL 6,0. Dla przedstawienia ogólnej charakterystyki istotnych właściwości badanej populacji mężczyzn zastosowano statystyki opisowe: średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe, medianę, zakres wartości. Rozkład zmiennych w grupach badano z zastosowaniem testów normalności Kołomogorowa-Smirnowa, Lillieforsa i Shapiro-Wilka. Dla zbadania istotności różnic między średnimi z wartości uzyskanych w dwóch badanych grupach zastosowano test t-studenta lub test Manna-Whitney a (nieparametryczny test dla dwóch zmiennych niepowiązanych) w zależności od rozkładu zmiennych. Dla oceny korelacji liniowych między badanymi zmiennymi zastosowano test Spearmana. Za znamienny statystycznie przyjęto poziom istotności p<0,05. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetyki przy Uniwersytecie Medycznym w Łodzi. WYNIKI Wywiad. Dwóch mężczyzn (wiek 29 i 33 lata) zgłosiło leczenie nadciśnienia tętniczego, a 2 innych niedomykalność zastawki mitralnej. Jeden z badanych leczony był w przeszłości z powodu nadczynności tarczycy, ale w trakcie badań był w stanie eutyreozy. Żaden z mężczyzn nie zgłaszał rozpoznania cukrzycy ani hiperlipidemii. Napoje alkoholowe spożywało codziennie 16% badanych, 28% 5-6 razy w tygodniu, a 21,3% 3-4 razy w tygodniu. W grupie młodszych mężczyzn alkohol spożywano najczęściej 4-6 razy w tygodniu (65,8%), codziennie 12,2%, a 1-2 razy w tygodniu 17,1%. Nie było osób, które nie piły alkoholu. W grupie 30-latków 20,6% spożywało napoje alkoholowe codziennie, 40,2% 4-6 razy w tygodniu, 26,5% 1-2 razy w tygodniu, 8,8% rzadko i 2,9% wcale. Stwierdzono, że 26 mężczyzn (33,8%) było aktualnymi palaczami, a 20 innych (25%) obecnie nie paliło, ale paliło wcześniej (co najmniej 100 papierosów). Łącznie 46 mężczyzn (57,5%) było aktualnymi lub byłymi palaczami. Aktualnymi palaczami byli częściej 20-latkowie (34,1%) niż 30- latkowie (30,6%) (ryc. 1). Wśród pracujących mężczyzn 70,4% wykonywało pracę siedzącą (tab. 2). Niepracujący to w 65% studenci, którzy także prowadzili mało aktywny tryb życia. Co najmniej 1 godzinę dziennie spacerowało 32,5%, przy czym 33,8% mężczyzn podawało, że spaceruje często. Częściej spacerują 20-latkowie (50%) niż 30-latkowie (41,7%). Tylko 22,5% badanych uprawiało sport, głównie wyczynowy (11,2%) lub ćwiczenia wytrzymałościowe (16,2%). Sport uprawiali częściej 20-latkowie (25%) niż 30-latkowie (19,4%), za to starsi częściej wykonywali ćwiczenia wytrzymałościowe (22,2%) w porównaniu z młodszymi (12,3%). Łącznie w całej grupie badanych 35% prowadziło siedzący tryb życia i nie wykazywało żadnej dodatkowej aktywności fizycznej. Pomiary antropometryczne. Wyniki pomiarów antropometrycznych przedstawione są w tabeli 3. W grupie 30-latków stwierdzono znamiennie statystycznie wyższą masę ciała oraz obwód talii w porównaniu z grupą 20-latków. Aż 36,2% wszystkich badanych miało nadwagę, a u 13,7% stwierdzono otyłość (łącznie 50% badanych miało przekroczoną normę dla masy ciała). Obwód talii powyżej 102 cm, który jest jednym z kryteriów rozpoznania zespołu metabolicznego według NCEP/ATP III, stwierdzono u 12,7% mężczyzn (w tym prawie dwukrotnie częściej u 30-latków niż 20-latków) (ryc. 1). Według ostrzejszych kryteriów rozpoznawania zespołu metabolicznego (według IDF) obwód talii już powyżej 94 cm jest kryterium patognomicznym. Kryterium to spełniało 31,2% badanych, w tym 2,5-raza więcej 30-latków w porównaniu z 20- latkami. Wskaźnik WHR powyżej 0,9 stwierdzano 1,5-raza częściej wśród mężczyzn starszych niż młodszych (element zespołu metabolicznego według WHO, 1998). U 90% mężczyzn otyłych stwierdzono obwód talii >102 cm i rozpoznano otyłość brzuszną. Średnie skurczowe ciśnienie krwi w całej grupie badanych wynosiło 131,5 ±12,7 mm Hg (młodsi 131,1±12,2, starsi

4 420 J. Słowikowska-Hilczer i wsp. [%] TCh >200 HDL-Ch <40 HDL-Ch <35 LDL-Ch >135 TG >150 Glukoza >110 BMI >25 kg/m 2 BMI >30 kg/m 2 Obwód talii >94 cm Obwód talii >102 cm WHR >0,9 RR skurcz >140 mm Hg RR skurcz >130 mm Hg RR rozkurcz >90 mm Hg RR rozkurcz >85 mm Hg Alkohol 5-7 razy w tygodniu Aktualni palacze tytoniu Mała aktywność fizyczna lat lat Ryc. 1. Częstość występowania różnych elementów zespołu metabolicznego i ryzyka rozwoju miażdżycy oraz jej powikłań u młodych mężczyzn w grupach wiekowych: i lat Fig. 1. Incidence of different elements of metabolic syndrome and atherosclerosis risk factors and its complications in young men in two age groups: and years Tabela 2. Udział procentowy mężczyzn w grupach wiekowych i lat, wykonujących pracę siedzącą lub fizyczną, a także aktywnych fizycznie dzięki spacerom, sportowi oraz ćwiczeniom wytrzymałościowym Table 2. Percentage of men in the age of years (with age groups distribution), performing work in sitting position or physical work, and physically active because of walking, light, medium or heavy sports or strength exercises Grupa Niepracujący Pracujący Spacery Sport Ćwiczenia wiekowa n = 54 (67,5%) n = 18 (22,5%) wytrzymałościowe praca praca lekki umiarkowany wyczynowy siedząca fizyczna n [%] n [%] n [%] n [%] n [%] n [%] n [%] n [%] Wszyscy badani n = , , , ,5 6 7,5 3 3,7 9 11, , lat 18 40, , , ,0 4 9,1 1 2,3 6 13,6 5 11, lat 8 22, ,6 6 21, ,7 2 5,5 2 5,5 3 8,3 8 22,2 Tabela 3. Wyniki pomiarów antropometrycznych u młodych mężczyzn w grupach wiekowych i lat Table 3. Results of anthropometric measurements in young men in two age groups and years Grupa wiekowa Ciężar [kg] Wzrost [cm] BMI [kg/m 2 ] [lata] x ± SD mediana zakres x ± SD mediana zakres x ± SD mediana zakres Wszyscy badani 82,1±13,1 79,6 61,2-124,9 180,0±6,2 179,4 163,1-195,5 25,0±4,6 25,0 19,1-35,6 n= ,6±13,8 79,6 61,2-124,9 179,2±6,4 179,2 163,1-194,0 24,7±3,6 24,7 19,1-35, ,2±11,7* 84,8 65,9-111,0 180,9±5,9 180,8 169,3-195,5 26,1±3,7 25,8 19,7-35,6 n=36 Grupa [lata] Obwód talii [cm] Obwód bioder [cm] WHR Wszyscy badani 88,1±11,2 86,8 68,5-112,5 98,3±7,4 98,2 69,5-120,5 0,89± 0,15 0,88 0,60-1,30 n= ,2±11,0 85,1 68,5-120,2 97,0 ± 7,8 97,0 69,5-120,5 0,88±0,12 0,88 0,60-1,30 n= ,7 ± 10,4** 92,8 74,0-112,5 99,9 ± 6,5 99,7 88,1-112,0 0,92±0,12 0,91 0,70-1,19 n=36 *p<0,05; **p<0,01

5 Wysokie ryzyko wystąpienia miażdżycy u mężczyzn w wieku lat z aglomeracji łódzkiej ,1±13,5 mm Hg). Średnie rozkurczowe ciśnienie krwi w całej grupie badanych wynosiło 76,9±9,1 (młodsi 76,1±8,7, starsi 78,0±9,6 mm Hg). Różnice nie były znamienne statystycznie. Podwyższone ciśnienie skurczowe ( 140) występowało u 25% wszystkich badanych, a rozkurczowe ( 90 mm Hg) u 11,2% badanych (według kryteriów zespołu metabolicznego WHO, 1998). Przy zastosowaniu ostrzejszych kryteriów (NCEP/ATP III i IDF) ciśnienie 130/85 jest uważane za podwyższone. Stwierdzono, że u 62,5% wszystkich mężczyzn ciśnienie skurczowe było równe lub przekraczało 130 mm Hg, a u 21,2% mężczyzn ciśnienie rozkurczowe było równe lub przekraczało 85 mm Hg. Badania biochemiczne krwi i oznaczenia hormonalne. Podwyższone stężenie glukozy we krwi na czczo stwierdzono u dwóch 30-letnich mężczyzn (2,5% badanych). Stężenie glukozy wynosiło u nich 115 i 135. Opracowanie wyników badań lipidogramu przedstawiono w tabeli 4. U 30-latków stwierdzono znamiennie wyższe stężenia TCh i TG w porównaniu z 20-latkami. Najczęściej obserwowane przekroczenie normy dotyczyło stężenia TG 16,2% badanych, TCh 13,7% i LDL-Ch 7,5% badanych. Obniżone stężenie HDL-Ch (<40 ) miało 6,2% badanych. Średnie wartości biochemicznych wskaźników ryzyka choroby wieńcowej były podobne w obu grupach wiekowych, ale liczba i odsetek mężczyzn z parametrami wysokiego ryzyka rozwoju choroby wieńcowej występowały od 2- do 5-krotnie częściej u 30-latków niż u 20-latków (tab. 5). W całej grupie badanych co najmniej 3 czynniki ryzyka rozwoju miażdżycy wystąpiły równocześnie u 27 mężczyzn (33,7%), w tym wśród 20-latków u 10 badanych (22,7%), a wśród 30-latków ponad 2-krotnie częściej, tj. u 17 osób (47,2%). Stosując kryteria NCEP/ATP III zespół metaboliczny występował u 17,5% młodych mężczyzn (20-latkowie 13,6%, 30- latkowie 22,2%), a stosując kryteria IDF u 18,7% badanych (20-latkowie 15,9%, 30-latkowie 22,2%). Według kryteriów WHO (1998) co najmniej 3 cechy zespołu metabolicznego (nie badano insulinooporności) stwierdzono u 15% badanych (20-latkowie 13,6%, 30-latkowie 16,7%). Na rycinie 1 przedstawiono porównanie częstości występowania różnych elementów zespołu metabolicznego i ryzyka rozwoju miażdżycy oraz jej powikłań u młodych mężczyzn w dwóch grupach wiekowych: i lat. W grupie 30- latków, oprócz palenia tytoniu i częstego spożywania alkoholu (5-7 razy w tygodniu), wszystkie czynniki ryzyka występowały częściej niż w grupie 20-latków. W tabeli 6 przedstawiono stężenia steroidów płciowych, gonadotropin i obliczonych wskaźników hormonalnych. Znamiennie statystycznie niższe stężenie estradiolu we krwi oraz znamiennie niższy wskaźnik FTI występowały u 30-latków w porównaniu z 20-latkami. Stężenia pozostałych hormonów i wskaźników hormonalnych nie różniły się istotnie między grupami wiekowymi. Korelacje. Wyniki korelacji liniowych w całej grupie badanych (w wieku lat) przedstawiono w tabeli 7. Stwierdzono znamienną statystycznie dodatnią korelację pomiędzy wiekiem i LDL-Ch oraz SHBG, a ujemną pomiędzy wiekiem i FTI. Oprócz wzrostu z wiekiem korelowały dodatnio wszystkie elementy pomiarów antropometrycznych, a także skurczowe i rozkurczowe ciśnienie tętnicze krwi. Parametry lipidogramu znamiennie dodatnio korelowały z parametrami antropometrycznymi: TCh z BMI, WHR i obwodem talii, LDL-Ch z WHR i obwodem talii, TG z masą ciała, BMI, WHR i obwodem talii. Stężenie HDL-Ch ujemnie korelowało z WHR. Stężenie estradiolu ujemnie korelowało z TG. W całej grupie badanych nie stwierdzono znamiennych statystycznie korelacji pomiędzy wskaźnikami ryzyka choroby wieńcowej, a innymi badanymi parametrami. Tabela 4. Wyniki lipidogramu we krwi oraz wartości wskaźników ryzyka choroby wieńcowej u młodych mężczyzn w grupach wiekowych i lat Table 4. Results of serum lipids and values of coronary artery disease indices in young men in two age groups and years Grupa wiekowa TCh [] HDL-Ch [] LDL-Ch [] [lata] x ± SD mediana zakres x ± SD mediana zakres x ± SD mediana zakres Wszyscy badani 172,4 ± 38,1 167,5 101,0-289,0 56,9±13,6 55,0 33,0-93,0 93,0±33,7 90,0 38,0-206,0 n = ,9±34,4 158,0 101,0-288,0 56,6±13,2 54,0 34,0-90,0 85,0±30,4 83,0 38,0-192, ,2±38,9** 178,5 116,0-289,0 57,3±14,2 56,0 33,0-93,0 103,1±35,4* 95,5 47,0-206,0 Grupa [lata] TG [] TCh/HDL-Ch LDL-Ch/HDL-Ch Wszyscy badani 111,4±85,4 87,0 28,0-507,0 3,2±1,1 3,0 1,8-7,4 1,7±0,9 1,6 0,6-5,4 n = ,6±61,6 81,5 35,0-387,0 3,0±1,0 2,8 1,8-6,3 1,6±0,8 1,4 0,6-4, ,7±105,4* 95,5 28,0-507,0 3,4±1,2 3,3 2,0-7,4 1,9±0,9 1,8 0,6-5,4 *p<0,05; **p<0,01 Tabela 5. Różne czynniki wysokiego ryzyka choroby wieńcowej u młodych mężczyzn w grupach wiekowych i lat Table 5. Different risk factors of coronary artery disease in young men in two age groups and years Grupa wiekowa TCh HDL-Ch LDL-Ch TG TCh/HDL-Ch LDL-Ch/HDL-Ch > 250 [] < 31 [] >175 [] >400 [] >5 >4 [lata] n [%] n [%] n [%] n [%] n [%] n [%] Wszyscy badani 5 6, ,3 2 2,5 6 16,7 2 2,5 n = , , ,5 1 2, , ,5 2 5,5 4 11,1 1 2,8

6 422 J. Słowikowska-Hilczer i wsp. Tabela 6. Wyniki oznaczeń hormonalnych u młodych mężczyzn w grupach wiekowych i lat Table 6. Results of hormonal determinations in young men in two age groups and years Grupa wiekowa FSH LH Testosteron całkowity Testosteron wolny [lata] [IU/l] [IU/l] [nmol/l] [nmol/l] x ± SD mediana zakres x ± SD mediana zakres x ± SD mediana zakres x ± SD mediana zakres Wszyscy badani 4,1±2,2 3,7 1,3-13,0 4,6±1,8 4,4 0,8-8,4 18,4±5,3 18,2 7,5-34,6 0,43±0,13 0,41 0,16-0,83 n = ,9±2,2 3,6 1,4-13,0 4,8±1,7 4,5 0,8-8,4 18,5±4,1 17,9 8,4-28,0 0,44±0,12 0,41 0,16-0, ,3±2,2 3,7 1,3-10,6 4,3±1,9 3,7 1,4-7,9 18,4±6,4 18,7 7,5-34,6 0,41±0,14 0,40 0,17-0,83 Grupa wiekowa FTI Testosteron bioaktywny DHEA-S Estradiol [lata] [nmol/l] [ g/dl] [pmol/l] Wszyscy badani 78,1±29,1 73,5 26,8-167,3 10,9±3,3 10,9 3,9-20,7 268,1± 247,0 57,2-113,4± 104,8 44,1-208,8 n = ,0 572,0 41, ,7±30,1 75,8 26,8-167,3 11,3±3,1 9,8 3,9-20,7 287,3± 251,5 107,0-124,5± 117,3 45,5-208,8 107,7 572,0 41, ,2± 65,5 31,6-158,7 10,3±3,5 10,7 4,6-20,0 244,7± 225,5 57,2-100,3± 93,5 44,1-178,1 26,5* 92,8 508,0 36,9** *p<0,05; **p<0,01 Tabela 7. Korelacje pomiędzy wiekiem, elementami lipidogramu, ciśnieniem tętniczym (RR) skurczowym i rozkurczowym, a parametrami antropometrycznymi, stężeniem globuliny wiążącej steroidy płciowe (SHBG), estradiolu i wskaźnikiem wolnego testosteronu (FTI) u 80 mężczyzn w wieku lat Table 7. Correlations between age, lipids, systolic and diastolic blood pressure (RR) and anthropometric parameters, sex hormone binding globuline (SHBG), estradiol and free testosterone index (FTI) in 80 men years old Wiek Masa ciała BMI Obwód talii WHR RR RR SHBG FTI Estradiol skurczowe rozkurczowe Wiek R = 0,37 R = 0,34 R = 0,43 R = 0,24 R = 0,34 R = 0,33 R = 0,44 R = 0,49 R = 0,07 p = 0,00008 p = 0,002 p = 0,00006 p = 0,03 p = 0,001 p = 0,003 p = 0,005 p = 0,001 NS TCh R = 0,25 R = 0,27 R = 0,37 R = 0,39 R = 0,39 R = 0,19 R = 0,23 R = 0,21 R = 0,04 R = 0,23 NS NS p = 0,02 p = 0,01 p = 0,01 NS p = 0,04 NS NS NS HDL-Ch R = 0,05 R = 0,15 R = 0,16 R = 0,16 R = 0,31 R = 0,01 R = 0,23 R = 0,15 R = 0,06 R = 0,23 NS NS NS NS p = 0,04 NS NS NS NS NS LDL-Ch R = 0,39 R = 0,18 R = 0,31 R = 0,32 R = 0,38 R = 0,07 R = 0,17 R = 0,07 R = 0,04 R = 0,2 p = 0,01 NS NS p = 0,04 p = 0,02 NS NS NS NS NS TG R = 0,12 R = 0,37 R = 0,33 R = 0,42 R = 0,41 R = 0,23 R = 0,28 R = 0,31 R = 0,07 R = 0,35 NS p = 0,02 p = 0,04 p = 0,006 p = 0,009 p = 0,04 p = 0,01 NS NS p = 0,03 RR skurczowe R = 0,34 R = 0,51 R = 0,52 R = 0,55 R = 0,44 R = 0,05 R = 0,06 R = 0,08 p = 0,001 p = 0, p = 0, p = 0, p = 0,00005 NS NS NS RR rozkurczowe R = 0,33 R = 0,41 R = 0,48 R = 0,49 R = 0,39 R = 0,08 R = 0,02 R = 0,02 p = 0,003 p = 0,0002 p = 0, p = 0, p = 0,0004 NS NS NS R współczynnik korelacji Spearmana / Spearman s cofficient, p wskaźnik znamienności statystycznej korelacji / coefficient of statistical coefficient of statistical significance W grupie 20-latków wskaźnik TCh/HDL-Ch korelował dodatnio ze wskaźnikiem WHR (R=0,44; p=0,007), a w grupie 30-latków stwierdzono dodatnią korelację pomiędzy wskaźnikiem LDL-Ch/HDL-Ch, a wiekiem (R=0,35; p=0,04) oraz pomiędzy wskaźnikiem TCh/HDL-Ch, a ciśnieniem rozkurczowym krwi (R=0,40; p=0,02). Skurczowe ciśnienie tętnicze korelowało znamiennie dodatnio ze stężeniem TG, z masą ciała, BMI, obwodem talii oraz WHR. Rozkurczowe ciśnienie tętnicze korelowało dodatnio ze stężeniem TCh i TG oraz z parametrami antropometrycznymi: masą ciała, BMI, obwodem talii i WHR. Jedynie w grupie 30-latków zaznaczyła się dodatnia korelacja pomiędzy ciśnieniem skurczowym krwi, a DHEA-S (R=0,34; p=0,04). W całej grupie mężczyzn nie znaleziono związku pomiędzy ciśnieniem tętniczym krwi, a stężeniami hormonów i wskaźników hormonalnych. OMÓWIENIE U młodych mężczyzn w wieku lat, mieszkańców łódzkiej aglomeracji miejskiej, stwierdziliśmy wysoką częstość występowania wielu czynników ryzyka rozwoju miażdżycy i jej powikłań. W całej grupie badanych co najmniej 3 czynniki ryzyka rozwoju miażdżycy wystąpiły aż u 33,7% mężczyzn, w tym wśród 20-latków u 22,7%, a wśród 30-latków były one ponad 2-krotnie częstsze (47,2%). Zespół metaboliczny według różnych kryteriów (WHO, NCEP/ATP III, IDF) stwierdzono u młodych mężczyzn w porównaniu z wynikami innych badań epidemiologicznych w Polsce i za granicą. W Warszawie, np., w badaniach POL-MONICA (część polska badań WHO: Multinational Monitoring of Trends and Determinants in Cardiovascular Disease) 20,6% mężczyzn w wieku lata spełniało kryteria rozpoznania zespołu metabolicznego według WHO [7]. W badaniach NATPOL PLUS (Nadciśnienie Tętnicze w Polsce Plus Zaburzenia Lipidowe i Cukrzyca) zespół metaboliczny występował u 18% dorosłych mężczyzn w Polsce, ale pomiędzy 18 a 30 rokiem życia stwierdzono go jedynie u 4% badanych, a w wieku lata u 13% mężczyzn [56]. W badaniach WOBASZ (Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludności), gdzie zastosowano kryteria NCEP-ATP III, zespół metaboliczny występował u 22,8% mężczyzn w wieku lata, a w grupie wiekowej lat u 9,7% [55]. W badaniu tym w całym województwie łódzkim zespół metaboliczny stwierdzono u 25% mężczyzn (5 miej-

7 Wysokie ryzyko wystąpienia miażdżycy u mężczyzn w wieku lat z aglomeracji łódzkiej 423 sce wśród wszystkich województw w kraju). Nie badano jednak osobno powiatu miejskiego łódzkiego, gdzie według danych GUS z 2004 r. współczynnik zgonów z powodu chorób układu krążenia jest najwyższy w kraju [31]. W Stanach Zjednoczonych częstość występowania zespołu metabolicznego u mężczyzn rasy białej w wieku lat stwierdzona w badaniach NHNES III (kryteria NCEP/ATP III) wynosiła 24,3% [15]. W innych badaniach amerykańskich zespół metaboliczny stwierdzono u 6,7% w wieku lat, a u starszych osób w wieku lat u 43,5% [18]. Jednym z elementów zespołu metabolicznego są zaburzenia lipidowe (tzw. dyslipidemia aterogenna), które są równocześnie czynnikami ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, a szczególnie choroby wieńcowej serca. W niniejszym badaniu najczęściej obserwowano przekroczenie normy dla stężeń TG, TCh i LDL-Ch. Badania doświadczalne na zwierzętach, jak również badania kliniczne i epidemiologiczne oraz badania genetycznych form hipercholesterolemii, wskazują na szczególne znaczenie podwyższonego stężenia frakcji LDL-Ch jako głównego czynnika ryzyka choroby wieńcowej [24]. Liczne badania pokazały korzystny wpływ leczenia obniżającego stężenie frakcji LDL-Ch na strukturę i zasięg zmian miażdżycowych w tętnicach wieńcowych. Stwierdzono, że obniżenie stężenia LDL-Ch o 1% powoduje zmniejszenie ryzyka wystąpienia epizodów wieńcowych o 2%, dlatego według zaleceń NCEP/ATP III obniżenie stężenia LDL-Ch jest pierwszym działaniem, jakie należy podjąć przy leczeniu hipercholesterolemii [15]. W naszych badaniach stężenie frakcji LDL-Ch we krwi znamiennie dodatnio korelowało z wiekiem i było, podobnie jak stężenie TCh znamiennie wyższe w grupie 30-latków w porównaniu z 20-latkami. Również inne niekorzystne parametry wysokiego ryzyka rozwoju choroby wieńcowej występowały częściej u 30-latków niż u 20-latków. Wskazuje to na konieczność zastosowania prewencji hipercholesterolemii już po ukończeniu 20 roku życia. Pocieszające jest, że 6,2% badanych przez nas młodych mężczyzn miało obniżone stężenie frakcji HDL-Ch, co obecnie uznaje się za jeden z najważniejszych czynników ryzyka choroby wieńcowej [38]. W badaniach na zwierzętach wykazano, że dożylne podawanie HDL-Ch wyraźnie zmniejsza postęp i nawet redukuje istniejące już zmiany miażdżycowe [40]. Parametry lipidogramu korelowały najsilniej z wartościami pomiarów antropometrycznych predystynujących do miażdżycy, szczególnie ze wskaźnikiem WHR i obwodem talii. Wskaźnik WHR wykazywał dodatni związek ze stężeniem TCh, LDL-Ch i TG, a ujemny z HDL-Ch. Natomiast obwód talii korelował dodatnio z TCh i LDL-Ch. Oba te parametry służą do różnicowania typów otyłości. W zależności od rozmieszczenia nadmiaru tkanki tłuszczowej w organizmie wyodrębnia się otyłość gynoidalną, z nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w obrębie bioder, pośladków i ud, oraz androidalną określaną także jako otyłość brzuszna lub wisceralna, z nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej. Androidalny typ otyłości jest jednym z elementów zespołu metabolicznego według różnych kryteriów [14, 29, 50]. Badanie Framingham wykazało, że otyłość, szczególnie brzuszna, jest niezależnym czynnikiem ryzyka miażdżycy i jej powikłań sercowych [35]. Tkanka tłuszczowa wytwarza nie tylko kwasy tłuszczowe, ale i liczne białka zwane adipocytokinami, które odgrywają rolę zarówno w rozwoju miażdżycy, nadciśnienia, jak i ostrych zespołów wieńcowych [26]. W populacji europejskiej otyłość występuje u mężczyzn z częstością okolo 15% [8]. W naszych badaniach aż 50% badanych miało przekroczoną normę właściwą dla masy ciała. Mężczyźni otyli w większości wykazywali otyłość brzuszną. Nadwaga jest istotnym czynnikiem ryzyka chorób sercowonaczyniowych. Jest to czynnik modyfikowalny, który można zmniejszyć lub całkowicie wyeliminować poprzez odpowiednie działania prewencyjne. Przyczyny otyłości są złożone. Według ostatnich badań klinicznych istotne znaczenie mają czynniki genetyczne, które determinują łaknienie, termogenezę i metabolizm ustroju [39, 45]. Niekwestionowane znaczenie mają także czynniki środowiskowe, tzw. styl życia, do którego należą m.in. sposób odżywiania i aktywność fizyczna [17, 43, 44]. Podczas prowadzonych badań nie ocenialiśmy diety, ale można się spodziewać, że nie odbiegała ona od sposobu żywienia stwierdzanego w Polsce, tj. od diety wysokokalorycznej z dużą zawartością tłuszczów i węglowodanów, ze stosunkowo małą ilością warzyw [23]. Pomimo że obserwuje się zwiększenie świadomości Polaków co do korzystnego działania zdrowotnego odpowiedniej diety, a także pewne zmiany w nawykach żywieniowych począwszy od początku lat 90. XX wieku, to zmiany te, w porównaniu z krajami Europy Zachodniej, następują bardzo wolno [3, 28, 43]. Wyniki naszych badań wskazują na bardzo małą aktywność fizyczną młodych mężczyzn w Łodzi. Są one zgodne z wynikami innych opracowań, według których w Polsce jedynie 10-20% dorosłej części społeczeństwa wykazuje aktywność fizyczną odpowiadającą standardom międzynarodowym [47]. W badaniach przeprowadzonych przez Katedrę Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej Akademii Medycznej w Łodzi w ramach międzynarodowego projektu badawczego Bridging the East-West Health Gap w latach obejmujących mieszkańców Łodzi, Polska zajęła ostatnie miejsce, wśród innych krajów europejskich, pod względem liczby osób deklarujących dużą aktywność fizyczną (jedynie 5,5% mężczyzn i 7% kobiet) [28]. Z kolei łodzianie znaleźli się na pierwszym miejscu wśród prowadzących siedzący tryb życia (72,9%). Otyłość wiąże się z hiperglikemią i nadmiernym wydzielaniem insuliny, co doprowadza do powstania insulinooporności, która jest jednym z głównych czynników biorących udział w patogenezie miażdżycy, ale także nadciśnienia tętniczego [27, 37]. Insulina powoduje retencję sodu i wody, m.in. przez wzmocnienie wpływu aldosteronu na resorpcję sodu, pobudzenie receptorów -adrenergicznych, zwiększoną aktywność proliferacyjną komórek mięśniówki gładkiej ścian naczyń krwionośnych [16]. Aż 62% uczestników badania miało ciśnienie skurczowe 130 mm Hg i 21% ciśnienie rozkurczowe 85 mm Hg (kryteria zespołu metabolicznego wg NCEP/ATP III i IDF). Zarówno skurczowe, jak i rozkurczowe ciśnienie tętnicze krwi silnie dodatnio korelowały z masą ciała, BMI, obwodem talii i WHR, a u 20-latków także z wiekiem. Obniżenie masy ciała jest elementem skutecznej terapii nadciśnienia udowodnionym w badaniach klinicznych [21]. Powszechnie znanym czynnikiem ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych jest palenie tytoniu [46]. Stwierdziliśmy, że łącznie w badanej grupie znajdowało się 57,5% aktualnych lub byłych palaczy, ale najwięcej aktualnych palaczy było wśród 20-latków (34,1%). Palenie tytoniu jest czynnikiem modyfikowalnym, który można wyeliminować, jednak częściej na zerwanie z nałogiem decydują się osoby starsze, już z objawami chorób sercowo-naczyniowych. Zaprzestanie palenia po wielu latach nie eliminuje jednak ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej [10], co wskazuje, że jej najlepszą prewencją jest niepodejmowanie palenia. W młodszej grupie badanych oprócz większej częstości palenia tytoniu, stwierdziliśmy także większe spożycie alkoholu, innego modyfikowalnego czynnika rozwoju miażdżycy. Aż 46,3% 20-latków spożywało napoje alkoholowe codziennie lub prawie codziennie. Spożycie alkoholu nieznacznie zmniejszyło się u 30-latków, ale w tej grupie zwiększył się odsetek mężczyzn spożywających alkohol codziennie. Nadużywanie alkoholu powoduje m.in. uszkodzenie naczyń krwionośnych, arytmię, nadciśnienie tętnicze, niewydolność krążenia i inne zaburzenia [13]. Model konsumpcji alkoholu w Polsce określa się jako północno i środkowo-europejski, w którym tradycyjnie dominuje nierozcieńczany alkohol mocny [5]. Pomimo że w ostatnich latach stwierdza się zwiększenie spożycia piwa i wina w naszym kraju, to zmniejszenie spożycia alkoholu mocnego nie jest aż tak dynamiczne. W bada-

8 424 J. Słowikowska-Hilczer i wsp. niach Bieleckiego i wsp. [6] tylko 6% spośród 4511 uczestników międzynarodowego badania CINDI (Countrywide Integrated Noncommunicable Disease Intervention Programme) miało świadomość, że spożywanie alkoholu ma wpływ na kształtowanie wskaźników umieralności dorosłych. Rzeczywiście wykazano, że umiarkowane spożywanie alkoholi niskoprocentowych, zwłaszcza czerwonego wina (śródziemnomorski model konsumpcji alkoholu), może mieć działanie protekcyjne na układ krwionośny [5]. W badaniu tym wykazano także, że spożywanie alkoholi wysokoprocentowych, szczególnie przy spożyciu >30 g/dzień, ma działanie niekorzystne. W ostatnich latach wiele uwagi poświęcono wpływowi steroidów płciowych na ryzyko miażdżycy i jej powikłań [9, 20, 31, 52-54]. Badania doświadczalne i kliniczne dostarczyły informacji na temat mechanizmów potencjalnego ochronnego działania estrogenów u kobiet, wśród których główne znaczenie ma ich korzystne działanie na metaboliczne czynniki ryzyka choroby wieńcowej, a także bezpośredni wpływ na układ sercowo-naczyniowy poprzez działanie naczyniorozkurczające i modyfikujące czynność śródbłonka naczyń tętniczych [19]. Wyniki naszych badań mogą wskazywać na korzystny wpływ estradiolu na stężenie TG u młodych mężczyzn. Jednak stężenie estradiolu było znamiennie niższe u 30-latków niż u 20-latków, co można uważać za dodatkowy niekorzystny czynnik. Stwierdzono, że u mężczyzn z niskim stężeniem androgenów we krwi częściej występuje zespół metaboliczny i zwiększa się zachorowalność na chorobę wieńcową i zawał serca [20, 41]. W naszych badaniach FTI obniżało się wraz z wiekiem, co było związane ze zwiększeniem stężenia SHBG, nie stwierdziliśmy jednak obniżania się stężenia testosteronu całkowitego, wolnego i bioaktywnego ani korelacji stężenia androgenów ze stężeniami wskaźników lipidogramu. Można przypuszczać, że u młodych mężczyzn, przed 40. rokiem życia androgeny prawdopodobnie nie mają większego znaczenia dla inicjacji rozwoju zespołu metabolicznego i miażdżycy. Wobec bardzo dużego odsetka mężczyzn poniżej 40. roku życia z nadwagą i wskaźnikami zespołu metabolicznego w Łodzi można się spodziewać, że w najbliższych latach częstość występowania chorób układu sercowo-naczyniowego i zgonów z tego powodu będzie nadal wzrastać, jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie działania edukacyjne i profilaktyczne. Nasze wyniki mogą wskazywać na konieczność wykonywania przesiewowych badań w kierunku profilaktyki chorób układu krążenia (lipidogram i stężenie glukozy we krwi oraz monitorowanie parametrów antropometrycznych, takich jak masa ciała, wzrost, obwód talii i bioder oraz wskaźników BMI i WHR) już u młodych letnich mężczyzn. Badania te mogą być wykonywane jako element badań okresowych u studentów i młodych pracujących osób. Wcześnie rozpoczęta profilaktyka i leczenie hipolipemizujące wraz z leczeniem otyłości (zalecenia co do diety i aktywności fizycznej) mogą zapobiec przedwczesnej umieralności mężczyzn. Jednym z elementów prewencji jest modyfikacja stylu życia, m.in. zmiana diety, ograniczenie spożywania alkoholu, zaprzestanie palenia tytoniu, zwiększenie aktywności fizycznej. Dużą rolę mogą odegrać tutaj władze lokalne, służba zdrowia i media wpływające na kształtowanie opinii publicznej. WNIOSKI 1. Uzyskane wyniki wskazują na znacznie wyższą niż opisywana w innych regionach kraju częstość występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodych mężczyzn z aglomeracji łódzkiej. 2. Zjawisko to narasta wraz z wiekiem od 20. do 40. roku życia. 3. Zastosowanie intensywnych działań profilaktycznych może zapobiec temu zjawisku. PIŚMIENNICTWO 1. Albert K.G., Zimmet P.Z.: Definition, diagnosis and classification of diabetes mellitus provisional report of WHO consultation. Diab. Metab., 1999, 15, Assmann G., Cullen P., Jossa F. i wsp.: Coronary heart disease: reducing the risk. The scientific background to primary and secondary prevention of coronary heart disease. A worldwide view. International task force for the Prevention of Coronary Heart Disease. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol., 1999, 19, Bandosz P., Zdrojewski T., Głuszek J. i wsp.: Styl życia dorosłych Polaków w odniesieniu do wybranych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Porównanie wyników sondaży reprezentatywnych w latach 1997 i Materiały V Seminarium CINDI, Łódź, 2000, Berengson G.S.: Childhood risk factors predict adult risk associated with subclinical cardiovascular disease: the Bogalusa Heart Study. Am. J. Cardiol., 2002, 90, Bielecki W. Alkohol mocny jako jeden z czynników ryzyka chorób niezakaźnych. Postępy w profilaktyce i leczeniu przewlekłych chorób niezakaźnych. Materiały III Seminarium CINDI, Łódź, 1998, Bielecki W., Pikala M., Kwaśniewska M. i wsp.: Wzory konsumpcji alkoholu studia porównawcze dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej uczestniczących w projekcie badawczym Bridging East-West Health Gap, Materiały IV Seminarium CINDI, Łódź, 2000, Broda G., Szczęśniewska D., Rywik S.: Częstość występowania zespołu metabolicznego w populacji osób dorosłych Warszawy. Med. Metabol., 2002, 2, Byrne Ch.P., Wild S.H.: The metabolic syndrome. John Willey and Sons, Chichester, Carani C., Qin K., Simoni M. i wsp.: Effect of testosterone and oestradiol in a man with aromatase deficiency. New. Eng. J. Med., 1997, 337, Critchley J.A., Capewell S.: Mortality risk reduction associated with smoking cessation in patiets with coronary heart disease: a systematic review. JAMA, 2003, 290, Cruz M.L., Goran M.I.: The metabolic syndrome in children and adolescents. Curr. Diab. Rev., 2004, Czyżewska K.: Miażdżyca. Patofizjologiczne Podstawy Wybranych Chorób, Akademia Medyczna, Poznań, 1998, da Luz P.L., Combra S.R.: Wine, alcohol and atherosclersosis: clinical evidences and mechanism. Braz. J. Med. Biol. Res., 2004, 37, Despres D.P.: Abdominal obesity; the most prevalent cause of the metabolic syndrome and related cardiometabolic risk. Eur. Heart J., 2006, supl. B, Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol In Adults. Executive summary of the third report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol In Adults (Adult Treatment Panel III). JAMA, 2001, 19, Fernandez-Real J.M., Ricart W.: Insulin resistance and chronic cardivascular inflammatory syndrome. Endocrinol. Rev., 2003, 24, Ferraro R., Boyce V.L., Swinburn B. i wsp.: Energy cost of physical activity on a metabolic ward in relationship to obesity. Am. J. Clin. Nutr., 1991, 53, Ford E.S., Giles W.H., Dietz W.H.: Prevalence of the metabolic syndrome among U.S. adults. Findings from the Third National Health and Nutrition Examination Survay. JAMA, 2002, 287, Goetz R.M., Thatte H.S., Prabhakar P.: Estradiol induces the calcium-dependent translocation of endothelial nitric oxide synthase. Proc. Natl. Acad. Sci., 1999, 96, Harman S.M., Metter E.J., Tobin J.D. i wsp.: Longitudinal effects of aging on serum total and free testosterone levels in healthy men. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2001, 86, Ho S.C., Chen Y.M., Woo J.L.F. i wsp.: Association between simple anthropometric indices and cardiovascular risk factors. Int. J. Obesity, 2001, 25, Informator statystyczny służby zdrowia województwa łódzkiego Wojewódzkie Centrum Zdrowia Publicznego w Łodzi, Łódź, IPSOS.: Fakty i mity. Odżywianie i zdrowie Polaków w kontekście międzynarodowym. 2005, Isles C.G., Paterson J.R.: Identifying patients at risk for coronary heart disease: implications from trials of lipid-lowering drug therapy. QJM, 2000, 93, Isomaa B., Almgren P., Tuomi T. i wsp.: Cardivascular morbidity and mortality associated with metabolic syndrome. Diab. Care, 2001, 24, Kannel W.B., Mc Gee D.L.: Diabetes and cardivascular disease. Framingham Study. JAMA, 1979, 241, Kumar S., O Rahilly S.: Insulin resistance. John Willey and Sons, Chichester, Laaksonen M., Mcalister A., Laatikainen T. i wsp.: Do health behaviour and psychosocial risk factors explain the European East-West gap in health status? Eur. J. Publ. Health, 2001, 11, Larsson B., Svardsudd K., Welin L. i wsp.: Abdominal adipose tissue distribution, obesity and risk of cardiovascular disease and health: 13 year follow-up of participants in the study of men born in Br. Med. J., 1984, 288, Li S., Chen W., Srinivasan S.R. i wsp.: Childhood cardiovascular risk factors and carotid vascular changes in adulthood. JAMA, 2003, 17, Liu P.Y., Heath A.K., Handelsman D.J.: Androgens and cardiovascular disease. End. Rev., 2003, 24,