Ekonomiczne aspekty zagospodarowania odpadów przemysłowych

Transkrypt

1 Archives of Waste Management and Environmental Protection Archiwum Gospodarki Odpadami ISSN , Vol. 4 (2006), p Ekonomiczne aspekty zagospodarowania odpadów przemysłowych Alwaeli M., Langosz K. Katedra Technologii i Urządzeń Zagospodarowania Odpadów, Politechnika Śląska, ul. Konarskiego 18, Gliwice tel. ( ), fax (+48 32) , mohamed.alwaeli@.polsl.pl Streszczenie Wykorzystanie odpadów jako surowców wtórnych zapewnia wiele efektów gospodarczych m. in. zwiększenie bazy surowcowej, obniżenie kapitałochłonności i energochłonności oraz zmniejszenie zużycia materiałów i kosztów produkcji. W zasadzie wszystkie powstające odpady mogą być zagospodarowane, gdyż zawierają materiały o określonych cechach użytkowych. Niekiedy zmienia się tylko zewnętrzna forma i dlatego surowiec wsadowy nie ulega istotnym zmianom. Abstract Economics aspects of industrial waste management Industrial wastes proclaims more of hazard source for environment. Utilization as secondary materials wastes assure many economic effects as: enlargement the raw material base, decrease capital-absorptivity and energy- absorptivity, materials expenditure and costs of production. An article gives an description of industrial wastes management economics aspects. Differences between wastes and primary raw materials properties are not substantial. Many times these changes overcome only obverse manufactory form. The reason is that primary raw materials often have not undergo fundamentally changes during production process. (Scarp metal stay metal and rubbish stay paper). An article gives an description of connected costs of use industrial wastes as substitute of raw materials. 1. Wstęp Wszystko to, co napotykamy, stanowi substrat lub produkt procesu i jedynie od stopnia woli i świadomości człowieka zależy, czy zaliczy je do substancji użytecznych czy odpadowych [1].

2 80 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 4(2006) Każdej produkcji przemysłowej towarzyszą odpady. Ich wielkość odniesiona do masy zużywanego surowca świadczy o stopniu doskonałości technologicznej procesu produkcyjnego. Ideałem jest produkcja bezodpadowa, co bardzo rzadko się udaje [5]. Odpady i związane z nimi zagrożenia są najważniejszym problemem ochrony środowiska. Według Głównego Urzędu Statystycznego, Polska należy do krajów w Europie o Największej liczbie wytwarzanych rocznie odpadów przemysłowych [4]. Odpady przemysłowe nie powstają w sposób obszarowo równomierny. Aż 70% wszystkich pochodzi i jest zagospodarowywane w trzech południowych województwach (śląskie, dolnośląskie, małopolskie). Głównym generatorem odpadów jest przemysł wydobywczy (60%). Na kolejną w statystyce energetykę przypada już tylko 16% strumienia odpadów. W czołówce mieści się także przemysł chemiczny, hutniczy i remontowo-budowlany. Największy odsetek wytwarzanych odpadów odzyskuje się w przemyśle drzewnocelulozowym(87%), najmniej w chemii (29%). Mimo podejmowanych prób wykorzystania odpadów jako surowców wtórnych nadal główną metodą gospodarowania nimi jest składowanie [4]. Skutkiem tego są niekorzystne zmiany geomorfologiczne i nasilające się zagrożenia środowiska. Konsekwencją są straty ekonomiczne, które z jednej strony stanowią niewykorzystane surowce zawarte w odpadach, bezproduktywnie zajęte tereny składowania oraz koszty budowy i eksploatacji składowisk a także transportu odpadów do miejsc składowania. Istnieje również duża grupa strat, których nie da się ująć rachunkiem ekonomicznym, gdyż nie można ustalić wartości zniszczonego krajobrazu, a tym bardziej ceny zdrowia i życia ludzkiego [7]. Na składowiskach zdeponowano już ok. 2 mld ton odpadów przemysłowych, z czego ok. 43% tylko w województwie śląskim. Według najnowszych obliczeń koszty transportu i składowania odpadów wynoszą rocznie co najmniej kilkanaście miliardów w skali kraju. Zgromadzone na składowiskach odpady mają znaczną wartość jako potencjalne surowce wtórne, których wartość szacuje się na kilkaset milionów dolarów. Około 25% tej sumy stanowi węgiel, 35%-cynk, ołów, żelazo i inne metale, a pozostałe 40% przypada na składniki takie jak iły, popioły, mikrosfery, żużle, odpady skalne, kruszywa itp. [2] 2. Aspekty ekonomiczne gospodarowania odpadami przemysłowymi Wśród ogółu środków ochrony środowiska obok środków i zabiegów technicznych oraz organizacyjnych i prawnych instrumenty ekonomiczne zajmują szczególne miejsce, gdyż rozwiązania problemów zagrożenia i bariery ekologicznej upatruje się coraz bardziej na płaszczyźnie ekonomicznej. Dzięki nim ochrona środowiska przestaje być działaniem zewnętrznym czy ubocznym, a stanowi ważną działalność gospodarczą. Chociaż odpady będą istnieć zawsze, to można wpływać na to, aby były one mniej toksyczne i bardziej nadawały się do ponownego wykorzystania. Zatem najważniejszym czynnikiem likwidacji zagrożenia środowiska jest profilaktyka mająca na celu zapobieganie wprowadzeniu materiałów nienadających się na surowce wtórne. [11]

3 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 1(2005) Instrumenty ekonomiczne ochrony środowiska Instrumenty ekonomiczne stanowią pośrednie narzędzie oddziaływania na podmioty gospodarcze, wpływając na ich wyniki finansowe. Do obowiązujących w Polsce instrumentów ekonomicznych należą m. in. [11]: opłata składowanie odpadów, ulgi w podatku dochodowym z tytułu inwestycji w ochronie środowiska, w podatku od towarów i usług z tytułu wykorzystania odpadów i regeneracji wyrobów, kary pieniężne za przekraczanie norm emisji i nieprzestrzeganie przepisów ekologicznych, a także zaliczanie kar i odszkodowań oraz odsetek od kar z tytułu nieprzestrzegania przepisów w zakresie ochrony środowiska do kategorii wydatków nie stanowiących kosztów uzyskania przychodów, zwiększających podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym. Aby opłaty mogły spełniać funkcję stymulatora ekonomicznego w dziedzinie ochrony środowiska w przedsiębiorstwach powinny spełniać następujące kryteria, stanowiące równocześnie ograniczenia minimum i maksimum ich wysokości [6]: - powinny być ustalone na takim poziomie, aby wielkość redukcji opłat (spowodowana budową i eksploatacją urządzeń i instalacji ochronnych) była równa lub większa od kosztów funkcjonowania, - zwiększone koszty nie powinny powodować zwiększenia średnich kosztów całkowitych do poziomu wyższego od ceny produkowanych wyrobów, co zmusiłoby przedsiębiorstwo do zaprzestania działalności. Proponuje się, aby jednostkowe kwoty redukcji opłat były wyższe od jednostkowych kosztów likwidacji zanieczyszczeń, co można wyrazić za pomocą wzoru [6]: gdzie: O n i = 1 n i = 1 O opłata jednostkowa za emisję zanieczyszczeń, x ilość zatrzymywanych zanieczyszczeń (m 3, tona), c koszt eksploatacji urządzeń ochronnych, r stopa dyskonta, i rok. c i ( 1 + r ) x i ( 1 + r )

4 82 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 4(2006) 2. 2 Ocena efektywności zagospodarowania odpadów Narzędziem oceny procesu gospodarowania, podstawą podejmowania decyzji o realizacji określonych przedsięwzięć inwestycyjnych i modernizacyjnych jest rachunek ekonomiczny, polegający na porównaniu nakładów i efektów przy różnym podziale czynników produkcji [3]. Ekonomiczna efektywność różnych przedsięwzięć to wynik działalności gospodarczej, określany za pomocą stosunku sumy wyniku (efektu) w okresie ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji do nakładów (kosztów) ponoszonych dla uzyskania ustalonego celu [15]. Rachunek ekonomiczny jest to pomiar efektywności decyzji gospodarczych [9]. Umożliwia on m. in. jeszcze przed rozpoczęciem realizacji zamierzonych przedsięwzięć ocenę skutków ekonomicznych podejmowanych decyzji. Zabezpiecza to decydentów nie tylko przed podejmowaniem przedsięwzięć nieefektywnych, ale też umożliwia wybór optymalnych rozwiązań [3]. Powinno się przeprowadzać rachunek ekonomiczny w dwóch skalach, a mianowicie w skali indywidualnej, konkretnego odbiorcy przedsiębiorstwa (mikro), oparty na obowiązujących w przedsiębiorstwie cenach i faktycznych kosztach, oraz rachunek w skali gospodarki narodowej (makro) oparty na ciągnionych faktycznych kosztach produkcji z dodatkowym uwzględnieniem skutków w środowisku naturalnym. [3] Istotne znaczenie dla prawidłowego określenia efektywności gospodarowania ma wybór odpowiedniej metody ich obliczania. Metoda taka powinna pozwalać na dokonywanie pomiaru i porównań efektów różnych przedsięwzięć i działań w jednolitych miarach. Musi ona być dostosowana do charakteru przedsięwzięcia. Innych formuł obliczania efektywności wymaga przedsięwzięcie polegające na zastąpieniu surowca pierwotnego surowcem wtórnym bez zmian parku maszynowego, a innych przedsięwzięcie inwestycyjne i modernizacyjne. Przy wstępnym obliczaniu efektywności przedsięwzięć (np. założeń wstępnych), które jeszcze nie mają sprecyzowanych wszystkich czynników produkcji, stosuje się inną formułę niż do obliczania przedsięwzięć już ściśle skonkretyzowanych (np. w dokumentacji technicznej) lub zrealizowanych (tu jest potrzebna formuła dokładniejsza). Z tego punktu widzenia rozróżnia się efektywność ekonomiczną: retrospektywną (ex post), która ma na celu przedstawianie, jak dotychczas wykorzystywano surowce wtórne, prospektywną (ex ante) jako narzędzia pomocniczego przy podejmowaniu decyzji dotyczących przedsięwzięć związanych z wykorzystaniem surowców wtórnych w przyszłości. W rachunku ekonomicznej efektywności istotna role odgrywa czynnik czasu, mianowicie czas oczekiwania na efekty oraz okres, w którym uzyska się wyniki. Wydłużenie okresu realizacji przedsięwzięć, zwłaszcza inwestycyjnych, zamraża zaangażowane środki, a tym samym pomniejsza wynik, natomiast skrócenie czasu realizacji powiększa go. Przy obliczaniu efektywności trzeba kierować się zasada porównywalności nakładów i efektów.

5 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 1(2005) 83 Dlatego należy uwzględniać tylko te efekty, które wynikają z zaangażowania danych nakładów. Rachunek efektywności przedsięwzięć może być wyrażony w formie bezwzględnej. W bezwzględnym ujęciu rachunek ma dać odpowiedź na pytanie, czy dane przedsięwzięcie jest w ogóle opłacalne (umożliwia to porównanie efektywności różnych przedsięwzięć). Natomiast względna ocena poziomu efektywności oparta jest na relacji między sumą wytwarzanych wartości użytkowych a poniesionymi na ten cel nakładami pracy żywej i uprzedmiotowionej. Przy badaniu efektywności przedsięwzięć istotną sprawą jest wybór odpowiednich mierników i sposobów ujęcia poszczególnych kategorii nakładów i efektów. Dotychczas istnieje wiele różnych metod rachunku ekonomicznej efektywności podejmowanych bądź zrealizowanych przedsięwzięć. Metody ilościowe wykorzystują trzy rodzaje wskaźników. W jednym przypadku wynik ukazuje się jako różnica nakładów i efektów, natomiast w dwóch jako iloraz. Ponadto mierniki oceny dzielą się na dwie podstawowe grupy, mianowicie na syntetyczne i cząstkowe (odcinkowe). [3] Syntetyczny miernik efektywności. - Zadaniem wskaźnika syntetycznego jest porównanie w sposób kompleksowy całokształtu rezultatów (efektu) z ponoszonymi nakładami w jednolitym wyrazie pieniężnym. Obejmuje on łącznie wszystkie strony działalności gospodarczej i umożliwia bezpośrednie porównanie efektywności analizowanych różnych przedsięwzięć. [3] Do oceny przedsięwzięcia związanego z wykorzystaniem surowców wtórnych celowe jest posługiwanie się miernikiem syntetycznym, gdyż konieczne jest tu ujęcie kompleksowe. Zastąpienie surowców pierwotnych surowcami wtórnymi pociąga za sobą zwiększenie pracochłonności niektórych operacji i dlatego dopiero łączne uwzględnienie wielu różnych czynników zapewnia obiektywną ocenę racjonalności tego działania Metody prowadzenia obliczeń przegląd Wyróżnia się trzy zasadnicze grupy metod służących kwalifikowaniu zamierzeń w zakresie postępu technicznego [13]: Metoda zwana w skrócie wskaźnikową, polegająca na niejako opisowym porównaniu wskaźników techniczno-ekonomicznych różnych rozwiązań. W przypadku odpadów trudno wskazać, które ze wskaźników potraktować jako pierwszoplanowe. Zależnie od regionu kraju, w którym jednostka produkcyjna ma być zlokalizowana może ważną rolę odgrywać wskaźnik liczby zatrudnionych; na ogół istotne będą: kapitałochłonność, energochłonność oraz koszt własny jednostki wyrobu. Ten ostatni wskaźnik ma już jednak sens wskaźnika syntetycznego. Grupa metod, które dążą do bardziej kompleksowej oceny poprzez analizę kształtowania się nakładów inwestycyjnych i kosztów produkcji. Sprowadzać się to może do obliczenia tzw. okresu zwrotu absolutnego i okresu zwrotu względnego. Dzięki określonym nakładom, głównie na postęp techniczny, w stosunku do istniejącego rozwiązania osiąga się roczną oszczędność kosztów eksploatacyjnych, skutkiem czego po

6 84 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 4(2006) pewnym czasie zwracają się wydatkowane nakłady. Odpowiednie wzory przedstawiają się następująco: - dla okresu zwrotu absolutnego : J 2 = K 1 X 2 T a - dla okresu zwrotu względnego : J 2 J1 K X 1 2 = J = T O k w których: J 1, J 2 nakłady na postęp techniczny, K 1, K 2 roczne koszty eksploatacji, O k oszczędność kosztów eksploatacji, T a okres zwrotu absolutnego, w jakim zostanie zrekompensowana całość nakładów na realizację rozwiązania, określonego jako bardziej doskonałe = 2, w stosunku do mniej doskonałego = 1, czyli wymagającego ponoszenia większych kosztów, T okres zwrotu względnego, w jakim uzyska się zwrot dodatkowych nakładów, dzięki oszczędności kosztów produkcji. Grupa metod, które pozwalają skumulować najchętniej w jednym wskaźniku informacje czy w istocie suma nakładów pracy społecznej (pracy żywej i uprzedmiotowionej), jaką ponosić się będzie na produkcję określonej jednostki wyrobu o odpowiednich cechach użytkowych w wyniku realizacji danego wariantu postępu technicznego w ciągu całego okresu jego eksploatacji okaże się najniższą przy konfrontacji z innymi potencjalnymi rozwiązaniami technicznymi; wskaźnik syntetyczny powinien zarazem zapewnić zgodność między opłacalnością danej jednostki wprowadzającej postęp techniczny a efektywnością ogólnospołeczną, a więc sprzyjać maksymalnemu przyrostowi dochodu narodowego w całej gospodarce [12]. Wybiera się takie rozwiązania, które minimalizują wielkość nakładów na jednostkę wyrobów przy uwzględnieniu czynnika czasu. Wzór ogólnej postaci przedstawia się następująco:

7 w którym: Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 1(2005) 85 1 T I + K P = E = T graniczny okres zwrotu nakładów: u nas 6 lat, I wielkość nakładów, minimum K koszty eksploatacji (bez amortyzacji środków trwałych), P wielkość produkcji jako efekt zrealizowanego przedsięwzięcia, E wskaźnik efektywności Metody rachunku efektywności przedsięwzięć bezinwestycyjnych [3]. Na gospodarkę surowcami wtórnymi składają się różne operacje i dlatego nie zawsze wystarcza określenie ekonomicznej efektywności całokształtu tej gospodarki. Często trzeba ocenić efektywność poszczególnych operacji, jak np. pozyskanie surowca wtórnego z odpadów, jego uzdatnianie, przetwórstwa itp. Odnosi się to szczególnie do przedsiębiorstw zajmujących się skupem i uzdatnianiem surowców wtórnych. Rachunek rentowności takich operacji prowadzony w kategoriach wartościowych oblicza się według formuły: gdzie: Z = S K, S wartość sprzedaży partii albo jednostkowa cena surowców wtórnych; K koszt całkowity partii lub jednostki surowca wtórnego po określonych operacjach (łącznie z ceną zakupu tego surowca); Z różnica między wartością sprzedaży (dochodami pieniężnymi) lub ceną surowca wtórnego a całkowitym kosztem operacji lub kosztem jednostkowym (zysk albo strata). Surowce wtórne w produkcji wyrobów najczęściej substytuują surowce pierwotne, dlatego zasadniczy rachunek ekonomicznej efektywności sprowadza się do określenia różnicy między całkowitym kosztem produkcji z surowca pierwotnego. Takie ujęcie rachunku jest niezbędne, ponieważ przy przetwórstwie surowca wtórnego na ogół koszty kształtują się inaczej niż przy przerobie surowca pierwotnego. Ceny surowca wtórnego są przeważnie niższe, natomiast normy zużycia i koszty przerobu wyższe wskutek dodatkowych operacji uszlachetniających albo wskutek niższej wydajności. Efekty z tytułu zastosowania surowców wtórnych mogą być wyrażone w wielkościach bezwzględnych lub względnych. Bezwzględne efekty określa się w kwocie (masie) przyrostu zysku w wyniku obniżonych kosztów produkcji i ewentualnej różnicy w cenie wyrobów wytworzonych z porównywalnych surowców. Przyrost (lub zmniejszenie) kwoty zysku całkowitego (Zn) z tytułu zastosowania surowców wtórnych w miejsce surowców pierwotnych oblicza się według następującej formuły:

8 86 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 4(2006) gdzie: Zn = n i= 1 [( Cw Kw ) ( Co i i i Ko )] pw, Cw uzyskiwana lub planowana średnia cena zbytu (z uwzględnieniem upustów za obniżoną jakość) wyrobu wytworzonego z udziałem surowców wtórnych; Co uzyskiwana średnia cena zbytu (z uwzględnieniem upustów za obniżoną jakość) wyrobu wytworzonego z surowca pierwotnego; Ko jednostkowy, średni koszt produkcji wyrobu wytworzonego z surowca pierwotnego; Kw koszt jednostkowy wyrobu wytworzonego z udziałem surowca wtórnego; pw liczba jednostek produkcji wytworzonych z udziałem surowców wtórnych; i numer (nazwa) kolejnego wyrobu. Jeśli przedsiębiorstwo uiszcza opłaty lub kary za odkładane odpady przy przetwarzaniu surowców, to należy je traktować jak koszty dodatkowe (kd) i uwzględniać w kosztach produkcji, one bowiem również wpływają na końcowy efekt uzyskiwany tytułu wykorzystania surowców wtórnych. Gdy zastosowanie surowców wtórnych w miejsce pierwotnych nie powoduje zmiany wartości i ceny gotowych wyrobów, to przyrost (lub zmniejszenie) kwoty zysku całkowitego Zn 1 oblicza się według formuły: Zn n 1 = ( Koi Kwi ) pwi. i= 1 W celu obliczania efektów ekonomicznych z tytułu wykorzystania surowców wtórnych w skali makro (Znm) uwzględnia się dodatkowo korzyści (Ud), jakie gospodarka narodowa uzyskuje poza obszarem działania przedsiębiorstwa w rezultacie likwidacji skutków zagrożenia środowiska naturalnego uprzednio odkładanymi odpadami: Znm = Zn + Ud. Do określania względnej efektywności ekonomicznej bezinwestycyjnych przedsięwzięć związanych z wykorzystaniem surowców wtórnych i porównań z efektywnością osiąganą przy przerobie surowców pierwotnych może być wykorzystany wskaźnik rentowności (R) obliczany według formuły: R = S K. K Według tej formuły oblicza się oddzielnie wskaźnik rentowności uzyskiwany przy produkcji z surowców pierwotnych (Ro) oraz wskaźnik rentowności uzyskiwany (lub i i

9 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 1(2005) 87 przewidywany) przy produkcji z surowców wtórnych (Rw). Wykorzystanie surowców wtórnych do produkcji określonych wyrobów jest opłacalne jeśli: Rw Ro. Dla pełniejszej oceny efektywności wykorzystania surowców wtórnych, a zwłaszcza do określenia stopnia zaangażowania poszczególnych czynników pomocne są wskaźniki cząstkowe. Przydatny jest także wskaźnik kosztochłonności (Wk), który wyraża stosunek poniesionych kosztów danej operacji (k) do wielkości pozyskiwanego lub przetworzonego surowca (P). Wk = Rachunek sporządzony w skali makro informuje o ogólnospołecznej efektywności, a tym samym umożliwia (zwłaszcza centrum) wybór rozwiązań najbardziej racjonalnych. Natomiast rachunek w skali mikro, oparty na faktycznie poniesionych nakładach i przewidywanych efektach, przedstawia sytuację finansową, jaka wystąpi po zrealizowaniu przedsięwzięcia inwestycyjnego. Nie może on uwzględniać nakładów, których przedsiębiorstwo nie ponosi. Dlatego nie można uwzględniać m.in. nakładów związanych z infrastrukturą zewnętrzną, jeśli przedsiębiorstwo nie partycypuje w finansowaniu inwestycji. Natomiast trzeba uwzględnić opłaty i kary (związane z zanieczyszczeniem naturalnego środowiska) faktycznie płacone przez przedsiębiorstwo. W przyszłości trzeba również przewidzieć pewne opłaty przedsiębiorstw na rzecz całej infrastruktury, które w rachunku efektywności powinny znaleźć odbicie. Uproszczona formuła rachunku kompleksowej efektywności inwestycji ma postać: k. P E = ( P K) + Ud. J ( r + s) + Br + Jd( r + s) + Bdr Warunek efektywności jest spełniony, gdy E > 1. gdzie: P przewidywana wartość rocznej produkcji; K przewidywany koszt bieżący rocznej produkcji, rozumiany jako koszt własny pomniejszony o amortyzację i odsetki od kredytów bankowych i zwiększony o obciążenia podatkowe funduszu płac; Ud dodatkowe efekty powstające poza przedsiębiorstwem; J wartość nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwie łącznie z nakładami na ochronę środowiska naturalnego i na wdrożenie postępu technicznego z uwzględnieniem zamrożenia nakładów;

10 88 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 4(2006) r wysokość stopy dyskontowej przedsięwzięć finansowych kredytem bankowym, określana w obowiązujących aktach normatywnych; s średnia stawka amortyzacji obliczona według obowiązujących przepisów branżowych; B nakłady na tworzenie zapasu środków obrotowych, przyjmowane w wysokości przewidywanego zapasu tych środków w okresie po osiągnięciu docelowej zdolności produkcyjnej; Jd wartość nakładów inwestycyjnych występujących poza przedsiębiorstwem, a pobudzonych przez daną inwestycję, z uwzględnieniem zamrożenia; Bd nakłady dodatkowe, występujące poza przedsiębiorstwem, na tworzenie zapasu środków obrotowych związanych z zamierzeniami inwestycyjnymi pobudzonymi przez daną inwestycję. Rozwinięta formuła rachunku kompleksowej efektywności inwestycji ma postać: gdzie: E m a ( P K ) + t t t t = 0 t = 0 = m m a N + t t t = 0 t = 0 m t t a Nd a Ud m okres obliczeniowy w latach złożony z normatywnego lub dyrektywnego cyklu realizacji; t (t = 0,1,2,3,,m) kolejne lata okresu obliczeniowego; a t współczynniki dyskontujące, malejące w miarę oddalania się od podstawowego t = 0, obliczane dla każdego roku; N t nakłady kapitałowe na przedsięwzięcie inwestycyjne; Nd dodatkowe nakłady kapitałowe poza przedsiębiorstwem (podstawową inwestycją).[3] 5.3. Metody obliczania efektów ekonomicznych zagospodarowania odpadów Surowce wtórne najczęściej stanowią substytut surowców pierwotnych. W warunkach gospodarki rynkowej podstawą oceny surowca wtórnego i surowców odpadowych powinien być rachunek ekonomiczny. Zasadniczy rachunek efektywności ekonomicznej polega na określeniu różnicy między całkowitym kosztem produkcji z udziałem surowca wtórnego a kosztem produkcji z surowca pierwotnego. Ceny surowca wtórnego są przeważnie niższe. Wyższe są natomiast koszty przerobu i normy zużycia. Jest to związane z dodatkowymi operacjami technologicznymi. t t,

11 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 1(2005) 89 Efekty wynikające z wykorzystania odpadów obejmują dwie grupy: efekty związane z ochroną środowiska naturalnego, efekty związane z dodatkową produkcją.[8] Można wyróżnić trzy podstawowe grupy efektów rzeczowych uzyskiwanych dzięki zagospodarowaniu odpadów [10]: zużycie odpadów w podstawowych procesach produkcyjnych uruchomienie nowej produkcji z odpadów, w tym również z pyłów, gazów związków chemicznych organicznych uruchomienie nowej produkcji z równoczesnym zwiększeniem odzysku minerału użytecznego będącego podstawowym produktem. Jako przykład obliczeń efektywności utylizacji odpadów można podać formułę na efekt ekonomiczny osiągnięty z tytułu uruchomienia produkcji z równoczesnym zwiększeniem odzysku składnika użytecznego. Efekt ekonomiczny można tu określić jako [12]: gdzie: Epd = Pd(cd kd) + Ud(cu ku) Pd ilość dodatkowej produkcji w analizowanym okresie czasu, c d jednostkowa cena produkcji, k d jednostkowy koszt własny dodatkowej produkcji, U d dodatkowy odzysk składnika użytecznego [Mg], c u cena składnika użytecznego [zł/mg], k u koszt związany z odzyskiem składnika [zł/mg]. Zagospodarowanie odpadów według trzeciego sposobu jest opłacalne, gdy spełniona jest nierówność [8]: gdzie: Eos = Pd(cd kd) + Ud(cu ku) 0 E os efekt ekonomiczny wynikający z ograniczenia szkód powstających środowisku w wyniku zagospodarowania odpadów. 3. Wnioski Zagospodarowanie odpadów przemysłowych powinno być zjawiskiem tak powszechnym jak ich produkcja, ale i opłacalnym. Dotyczyć to powinno także małych

12 90 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 4(2006) przedsiębiorstw, żadna ilość powstających odpadów nie może być pomijana. Wymagania Unii Europejskiej wyraźnie wskazują na intensyfikacje odzysku surowców wtórnych. Wykorzystanie odpadów jako surowców wtórnych ma ogromne znaczenie zarówno ze względów ekologicznych, jak również ekonomicznych. Każda ilość odpadów zagospodarowanych odciąża środowisko naturalne od zanieczyszczeń, co umożliwia przyrodzie przywrócenie równowagi, zwiększenie jej zdolności absorpcji zanieczyszczeń oraz zmniejsza zapotrzebowanie na budowę nowych składowisk odpadów Zagospodarowanie odpadów przemysłowych zapewnia wiele efektów gospodarczych m. in. zwiększenie bazy surowcowej gospodarki narodowej, obniżenie kapitałochłonności i energochłonności pozyskiwania i przetwórstwa surowców oraz zmniejszenie zużycia materiałów oraz kosztów produkcji. Potrzeby surowcowe przemysłu rosną, zagospodarowania odpadów pozwala na ograniczenie zużycia surowców pierwotnych, których zasoby są ograniczone oraz na zwiększenie produkcji, przy jednoczesnym obniżeniu jej kosztów i zmniejszeniu zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Literatura [1] J. W. Wandrasz, J. Zieliński: Procesy fluidalne utylizacji odpadów Cz. I Podstawy teoretyczne. Wydawnictwo Ossolineum Wrocław, Oddział w Katowicach [2] Cz. Rosik-Dulewska: Podstawy gospodarki odpadami. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa [3] F. Jurasz: Gospodarka surowcami wtórnymi. PWN, Warszawa [4] A. Sabatowicz: Systemy gospodarki odpadami przemysłowymi i komunalnymi w Polsce i Unii Europejskiej wpływ przepisów unijnych na prawo polskie. Maszyny Dźwigowo Transportowe Nr 2/2002. [5] A. Sabatowicz: Składowanie, segregacja i komprymacja odpadów przemysłowych i komunalnych w świetle nowego prawa. Maszyny Dźwigowo Transportowe Nr 2/2001. [6] F. Piontek: Sozoekonomiczny rachunek efektywności działalności gospodarczej w warunkach gospodarki rynkowej i samorządności terytorialnej. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok [7] J. Zwoździak, M. Żuber: Problemy gospodarowania odpadami przemysłowymi w świetle polskich i międzynarodowych aktów prawnych. Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej, Instytut Technologii Nieorganicznej, 1998, Nr 547, s [8] W. Mączka: Analiza istniejących sposobów oceny surowców wtórnych i odpadowych. Gospodarka Surowcami Mineralnymi Tom 18, Zeszyt 3, 2002.

13 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 1(2005) 91 [9] J. Więckowski: Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie przemysłowym. PWE, Warszawa [10] K. Wanielista: Rachunek ekonomiczny w gospodarce zasobami kopalin. Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice [11] K. Górka: Ekonomiczne aspekty gospodarowania odpadami przemysłowymi i komunalnymi. Techniczne i ekonomiczne problemy gospodarki odpadami komunalnymi i przemysłowymi. Materiały Konferencyjne. Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej, Kraków [12] G. Peszko: Kontrowersje wokół kosztów zewnętrznych powodowanych przez zanieczyszczenie środowiska, poz. 5, s [13] J. Liskiewicz: Metody obliczania efektywności ekonomicznej postępu technicznego. SIMP, Warszawa [14] J. Macieja: Materiały do studiowania ekonomiki przemysłu. SGPiS, Warszawa [15] W. Spruch: Strategia postępu technicznego. PWN, Warszawa 1973.

14 92 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 4(2006)