Zakres i zasady stosowania prawa Unii Europejskiej w prawie krajowym

Transkrypt

1 Prof. Robert Grzeszczak Katedra Prawa Europejskiego UW Wykład dla Doktorantów WPiA UW 14 marca 2015 roku w godz. 10:00-14:30 Zakres i zasady stosowania prawa Unii Europejskiej w prawie krajowym UWAGA niniejszy materiał składa się z IV elementów: 1. Konspekt wykładu ze zredukowaną częścią w stosunku do I jego wersji o elementy których nie zdążyłem omówić podczas wykładu 2. Materiał pomocniczy wprowadzający 3. Wyciąg w wykładu (tekst stanowiący podstawę do wygłoszonego wykładu) 4. Wyciąg slajdów z wykładu z prezentacji power point. Lektura wraz z analizą slajdów oraz notatek z wykładów oraz dodatkowo artykułu dołączonego do materiałów aut. Prof. D. Miąsika z Podstawowe zasady stosowania prawa UE przez sądy powszechne z Europejskiego Przeglądu Sądowego, nr 1/2014, s W PEŁNI Z BARDZO DOBRYM REZULTATEM POZOWOLI NA ZDANIE EGZAMNINU (TESTU) Z TEGO PRZEDMIOTU/WYKLADU. Życzę powodzenia w tej niełatwej materii, Prof. Robert Grzeszczak Cz. I: KONSPEKT Część I: Wprowadzenie do tematu o pojęcie i zakres prawa Unii Europejskiej. o podstawy prawne funkcjonowania Unii Europejskiej o źródła prawa Unii Europejskiej i ich funkcjonowanie w wewnętrznych porządkach prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej: Prawo pierwotne i prawo wtórne. Umowy międzynarodowe. Akty ustawodawcze/ akty nieustawodawcze; akty delegowane; akty wykonawcze charakterystyka kategorii źródeł prawa i ich hierarchia. Rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zlecenia i opinie działanie poszczególnych aktów prawnych w świetle TFUE oraz orzecznictwa TSUE. Część II: Sprawy unijne i sprawy wewnętrzne różne standardy Zakres stosowania prawa UE

2 Sprawa czysto wewnętrzna czy unijna: Ustalenie przez sąd/organ administracyjny, że sprawa ma charakter sprawy czysto wewnętrznej, oznacza, że do sprawy tej nie mają zastosowania przepisy (materialnego) prawa UE W efekcie m.in.: niedopuszczalne jest zwracanie się z pytaniem prawnym do TSUE dopuszczalne jest z punktu widzenia prawa UE - gorsze traktowanie, także w sensie procesowym, obywateli polskich dochodzących roszczeń opartych wyłącznie na przepisach prawa polskiego niż obywateli polskich i obywateli Unii Europejskiej, którzy dochodzą roszczeń opartych na prawie unijnym (dyskryminacja á rebours) Wyrok z dnia 28 marca 1978 r. w sprawie 175/78 The Queen p. Saunders; a także sprawa 35 i 36/82 Morson & Jhanjhan; spr. C-64 i 65/96 Uecker i Jacquet Wyrok TSUE z dnia 21 października 1999 r. w sprawie C-97/98 Jägerskiöld Wyrok TSUE z dnia 8 marca 2011 r. w sprawie C-34/09 Ruiz Zambrano Skutki nie zastosowania prawa UE przez sąd /organ adm. / organ państwa o Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państwa wobec jednostki za złamanie prawa UE (szereg spraw, tu: wyrok Trybunału z dnia 30 września 2003 roku w sprawie C-224/01 Köbler) o Case study brak notyfikacji przepisów technicznych - stanowisko TSUE w wyroku z dnia 19 lipca 2012 r. w sprawach C-213/11, C-214/11 i C-217/11 Fortuna Sp. z o.o., Grand Sp. z o.o. i Forta Sp. z o.o i relewantne orzeczenia sądów polskich m.in. por. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 września 2012 r., syg. akt II GSK 185/12; z dnia 25 września 2013 r., syg. akt II GSK 760/11). o Zakaz sprzedaży napojów alkoholowych za pośrednictwem Internetu wyroki WSA w Łodzi z dnia 19 listopada 2009 r., III SA/Łd 381/09; wyrok NSA z dnia 14 kwietnia 2011 r., II GSK 431/10; wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 23 października 2013 r., III SA/Wr 520/1 harmonizacja unijna zasady handlu wewnątrz unijnego Pojęcie państwa - wszystkie organy państwa (wyrok z dnia 29 kwietnia 1999 roku w sprawie C-224/97 Ciola, akapit 30; wyrok z dnia 22 czerwca 1989 roku w sprawie 103/88 Fratelli Costanzo) Część III: Stosowanie prawa Unii Europejskiej w wewnętrznym porządku prawnym o Zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej w świetle orzecznictwa TSUE i orzecznictwa sądów polskich o Zasada skutku bezpośredniego w świetle orzecznictwa TSUE i orzecznictwa o sądów polskich Pro-unijna wykładnia prawa krajowego w świetle orzecznictwa TSUE i orzecznictwa sądów polskich o Obowiązek zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym do TSUE (art. 267 TFUE) a odpowiedzialność państwa za krajowe organy sądowe praktyka sądów polskich o Zasada autonomii proceduralnej i jej ograniczenia Krajowe przepisy proceduralne i materialne podlegające zasadzie autonomii proceduralnej. Ograniczenia autonomii proceduralnej Zasada lojalności współpracy (art. 4 ust. 3 TUE).

3 Zasada skuteczności ochrony sądowej Zasada skuteczności prawa UE i równoważności/ekwiwalencji Polska praktyka stosowania prawa Unii Europejskiej Naczelny Sąd Administracyjny oraz wojewódzkie sądy administracyjne - wybrane przykłady Część IV: Obowiązki unijne sądu i organu administracyjnego Zastosowanie w konkretnej sprawie przepisu prawa UE jako podstawy rozstrzygnięcia sądu - po rozważeniu przez sąd: okoliczności faktycznych i prawnych dotyczących charakteru prawnego sprawy (unijna lub krajowa) ustalenia przepisu prawa unijnego doniosłego dla rozstrzygnięcia ( zasada bezpośredniego skutku), określenia charakteru relacji między przepisem prawa UE a przepisem prawa polskiego ( zgodność lub niezgodność) oraz ich konsekwencji ( substytucja lub wyłączenie) z koniecznością usunięcia niezgodności w drodze wykładni zgodnej z prawem UE rozważenie w razie wątpliwości co do wykładni lub obowiązywania (ważności) prawa UE - zwrócenia się do TSUE z pytaniem ( art. 267). W orzeczeniach prejudycjalnych TS wypowiedział się o sekwencji czynności sądu krajowego orzekającego w sprawie unijnej 1. Część V: Wpływ orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej na zakres stosowania prawa unijnego Każdy z ww. bloków opierać się będzie o relewantne orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE, z uwzględnieniem najnowszych tendencji w orzecznictwie! Materiały pomocnicze do wykładu 14 marca 2015 roku Wprowadzenie do wykładu: Wykład dotyczyć będzie zasad prawa Unii Europejskiej oddziaływujących na status prawa unijnego w porządku krajowym, kształtujące unijny zakres obowiązków sądów i organów administracji publicznej. Zasady te zostaną zobrazowane wybranymi dziedzina prawa unijnego, z którymi pt. Doktoranci mogą zetknąć się w praktyce. Będą to zwłaszcza: - przepływ osób, obywatelstwo UE i prawa podstawowe, - prawa konsumentów, - rozporządzenie Bruksela I (Ia) - zasady obrotu towarowego wew. UE i inne Wskazane zostaną sytuacje, w których można/należy sięgać do prawa unijnego: źródła prawa bezpośrednio stosowalne i mogące rodzić skutki bezpośrednie 1 Wyroki TS: z r. w sprawie C-282/10, Dominguez; z r. w sprawie C-97/11, Amia; z r. w sprawie C-306/12, SpeditionWelter, por.

4 Odwołanie do zasad ogólnych prawa UE Sprawy związane ze swobodami rynku wewnętrznego / prawa konkurencji i obywatelstwa UE wskazanie na łącznik z prawem UE Sytuacje transgraniczne versus czysto wewnętrzne i proces redefinicji łącznika Prawo jest jednym ze składników kultury i w tym sensie można mówić o europejskiej kulturze prawnej. Prawo towarzyszyło procesom integracji od ich początków. Unia powstała na podstawie prawa (międzynarodowego), funkcjonuje w oparciu o prawo (zasada praworządności, tj. państwa prawa), kształtując odrębny system prawny (zasada autonomii). Prawo stanowi obok płaszczyzny politycznej, gospodarczej i kulturowej, kolejną płaszczyznę integracji. Integracja państw zmierza do harmonizacji i ujednolicenia systemów prawnych w ramach Unii Europejskiej, która poprzez wydawane akty prawne wpływa integrująco na krajowe systemy prawne. Źródła prawa Unii Europejskiej są podzielone na prawo pierwotne i prawo pochodne (wtórne). Używane są zamiennie nazwy takie jak prawo unijne, prawo Unii Europejskiej, prawo europejskie i prawo wspólnotowe. Powody tych terminologicznych rozbieżności leżą w znacznym skomplikowaniu regulacji traktatowych i struktury wewnętrznej Unii Europejskiej. Jednak na potrzeby zajęć, jak również prac legislacyjnych w ogóle, przyjąć należy co do zasady nazwę prawo unijne. System prawa Unii Europejskiej, jak każdy system prawny, to całkowita i uporządkowana struktura norm prawnych. Uporządkowanie polega na tym, że prawny zbiór tworzący system norm prawnych jest zróżnicowany hierarchicznie oraz spójny wewnętrznie, tj. wolny od niezgodności norm go tworzących. Jest to oczywiście założenie modelowe. Ani systemy prawne państw członkowskich, ani tym bardziej system prawa UE nie są systemami kompletnymi. Zgodnie z tym - źródła prawa Unii Europejskiej tworzą hierarchiczny porządek prawny, chociaż wzajemne relacje poszczególnych aktów prawa Unii Europejskiej nie są wskazane bezpośrednio w traktatach stanowiących Unię. Hierarchię tę odczytujemy z traktatów oraz z logiki systemu traktatowego. W UE istnieje zatem wspólny multicentryczny - system prawny opierający się na traktatach ją stanowiących oraz prawie pochodnym i wykonującym (implementującym) prawie krajowym. Akty tworzące prawo pochodne Unii Europejskiej (wiążące prawnie rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, oraz niewiążące zalecenia i opinie) tworzone są na podstawie Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 288 TFUE), przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE, którym państwa członkowskie przyznały kompetencje do stanowienia prawa w granicach i na zasadach określonych w prawie pierwotnym. Akty te wypełniają ramy TFUE i realizują cele i zadania traktatowe Unii. Zalecenia i opinie oraz niewiążące akty nienazwane tworzą tzw. unijne prawo miękkie (ang. soft law). Całość dorobku prawnego Unii Europejskiej, łącznie z orzecznictwem TSUE, nosi nazwę acquis. Unia Europejska opiera się o traktaty ją stanowiące. Są one poddawana rewizjom. Ostatnia z nich to Traktat z Lizbony z 2009 roku. Tytułem wprowadzenia, należy podkreślić, że do polskiej wersji językowej TL dołączony został protokół prostujący wiele terminów tam

5 użytych. Na mocy tego aktu w miejsce terminów władza prawodawcza, akt prawodawczy czy procedura prawodawcza postanowiono wprowadzić terminy nawiązujące do polskiej tradycji, czyli, odpowiednio, władza ustawodawcza, akt ustawodawczy i procedura ustawodawcza 2. Źródła prawa Unii Europejskiej są kategorią złożoną według kilku kryteriów. Podstawowy podział jest związany z podmiotem tworzącym prawo. Są to państwa członkowskie oraz instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii Europejskiej. Odpowiednio do wymienionych podmiotów powstaje prawo pierwotne i prawo pochodne (nazywane także wtórnym) Unii Europejskiej. Kryterium mocy wiążącej pozwala na wyodrębnienie źródeł prawa o charakterze wiążącym i niewiążącym jego adresatów. Dodatkowo w prawie Unii Europejskim wyróżnia się źródła prawa pisanego i niepisanego. Unijny porządek prawny w szczególności charakteryzuje się autonomicznością oraz jednolitością jego stosowania we wszystkich państwach członkowskich1 Unii Europejskiej. Prawo unijne odróżnia od prawa międzynarodowego między innymi to, że organy prawodawcze UE (przede wszystkim Komisja Europejska oraz Parlament Europejski i Rada (UE)) uzyskały, na mocy traktatów ją stanowiących, kompetencję stanowienia prawa, które nie wymaga transformacji, lecz obowiązuje wprost, jeżeli tylko spełnia wymogi formalne wynikające z prawa pierwotnego. Prawo unijne stanowi podstawę systemu instytucjonalnego Unii Europejskiej, reguluje stosunki między instytucjami unijnymi, reguluje zasady procesów decyzyjnych, określa związek pomiędzy Unią a jej obywatelami oraz między Unią a państwami członkowskimi. Wszystkie normy prawa unijnego tworzą tzw. acquis 3, obowiązują we wszystkich państwach członkowskich, a ich przyjęcie jest warunkiem przystąpienia do UE. Na system prawny Unii składają się różne akty prawne, które ogólnie można podzielić na akty pierwotne i pochodne. System instytucjonalny UE, tworzą organy pełniące funkcje ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Organy te realizują przysługujące im kompetencje i zadania, np. w zakresie programowania legislacji, wyboru i wdrażania polityk, zarządzania nimi, wykonywania budżetu, a nawet projektowania i wykonywania wspólnej polityki zagranicznej. Multicentryczność prawa w warunkach integracyjnych - polski porządek prawny od wejścia do UE, tj. od 1 maja 2004 r., składa się, biorąc pod uwagę aspekt podmiotowy, tj. prawodawcę, z podsystemu prawa unijnego, stanowionego przez specyficznego prawodawcę unijnego oraz podsystemu prawa polskiego, stanowionego przez krajowego prawodawcę. Z punktu widzenia przedmiotowego, polski porządek prawny jest porządkiem prawnym monistycznym, bowiem prawo unijne stanowi część krajowego porządku prawnego. Wzajemne relacje między prawem UE a prawem krajowym są jednak bardzo złożone i regulowane 2 Protokół o sprostowaniu do Traktatu z Lizbony zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisanego w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz. Urz. UE C 290 z 30 listopada 2009 r., s Do 2009 roku nazywane acquis communautaire, tłumaczone jako dorobek wspólnotowy, w związku ze zmianami wniesionymi przez Traktat z Lizbony i zastąpieniem Wspólnoty Europejskiej przez Unię, przyjęto mówić o dorobku unijnym (acquis unijnym).

6 zasadami ogólnymi, takimi jak zasada bezpośredniego skutku prawa UE, zasada pierwszeństwa tego prawa oraz zasada efektywności. Zasady te określają charakter prawny relacji między systemem prawa UE a systemem prawa krajowego, określają pozycję i zadania sądów państw członkowskich w procesie wykładni i stosowania prawa należącego do obu tych systemów. W sytuacji, gdy przepisy prawa UE nie określają wprost charakteru prawnego relacji między prawem unijnym a prawem krajowym oraz kompetencji sądów państw członkowskich w zakresie rozpoznawania i rozstrzygania spraw unijnych, lukę tę wypełniają powyższe zasady w kształcie nadanym im przez orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiego (Trybunału Sprawiedliwości i Sądu, d. Sądu Pierwszej Instancji). Case study odniesienia do relewantnych wyroków, a zwłaszcza: wyrok TSUE z dnia 20 marca 2014 r. w sprawach C-639/11 Komisja przeciwko Polsce oraz C-61/12 Komisja przeciwko Litwie (sprawa rejestracji samochodów z układem kierowniczym po prawej stronie) wyrok TSUE z dnia 19 listopada 2009 roku w sprawie C-314/08 Filipiak brak notyfikacji przepisów technicznych - stanowisko TSUE w wyroku z dnia 19 lipca 2012 r. w sprawach C-213/11, C-214/11 i C-217/11 Fortuna Sp. z o.o., Grand Sp. z o.o. i Forta Sp. z o.o i relewantne orzeczenia sądów polskich m.in. por. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 września 2012 r., syg. akt II GSK 185/12; z dnia 25 września 2013 r., syg. akt II GSK 760/11). Zakaz sprzedaży napojów alkoholowych za pośrednictwem Internetu wyroki WSA w Łodzi z dnia 19 listopada 2009 r., III SA/Łd 381/09; wyrok NSA z dnia 14 kwietnia 2011 r., II GSK 431/10; wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 23 października 2013 r., III SA/Wr 520/1 harmonizacja unijna zasady handlu wewnątrz unijnego Stosowanie rozporządzenia Bruksela I (Ia) w praktyce przykład kuratora sądowego w postępowaniu cywilnym i uznawanie wyroków sądów innych p. czł. oraz opinia rzecznika generalnego Macieja Szpunara 3 marca 2015 r. w sprawie C-681/13 Diageo Brands BV p. Simiramida-04 EOOD zainicjowanej wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonym przez Hoge Raad der Nederlanden. Przedstawione pytania dają Trybunałowi Sprawiedliwości możliwość dokonania interpretacji art. 34 pkt 1 rozporządzenia (WE) nr 44/2001 ( Bruksela I ), który przewiduje, że orzeczenia nie uznaje się, jeżeli uznanie byłoby oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym p.czł. Dyskryminacja ze względu na płeć nowe formy dyskryminacji molestowanie zasada ogólna prawa UE casus akcji promocyjnych i zakresu zastosowania zasady ogólnej prawa UE w warunkach sprawy czysto-wewnętrznej Podział kompetencji pomiędzy państwa a UE sprawy podatkowe i art. 110 TFUE zakaz dyskryminacji fiskalnej wewnętrznej przegląd orzecznictwa orzeczenia TSUE w sprawach C 384/01 // C 259/10 // C 260/10 // C-219/13 oraz powiązany z nimi wyrok WSA w Krakowie z 29 stycznia 2015 roku (sygn. akt I SA/Kr 1820/14) o Zmiany w harmonizacji rynku wewnętrznego casus dyrektywy tytoniowej sytuacja przedsiębiorcy, zasada proporcjonalności wywarzanie interesów Zakres i zasady stosowania prawa UE w prawie krajowym

7 Wybrane aspekty (szczegółowo): Prawo pierwotne Unii Europejskiej: katalog aktów, zasady ogólne jako źródło prawa pierwotnego i ich funkcje, tworzenie prawa pierwotnego procedura zmiany traktów, umowy międzynarodowe procedura zawierania z art. 218 TFUE, zakres obowiązywania prawa (podmiotowy, przedmiotowy, terytorialny i czasowy). Prawo pochodne (wtórne) Unii Europejskiej: akty ustawodawcze i nieustawodawcze: wykonawcze i delegowane, akty nienazwane, procedury komitetowe, procedury tworzenia prawa pochodnego, charakterystyka aktów prawa pochodnego: charakter rozporządzeń, dyrektyw i decyzji. Zasady stosowania prawa UE w państwach członkowskich cechy prawa UE: autonomia, pierwszeństwo przed krajowym, bezpośrednie obowiązywanie i skutek bezpośredni i pośredni w oparciu o zadane orzecznictwo ETS; zasada odpowiedzialności państwa za naruszenie prawa UE, zasada autonomii proceduralnej państw czł., zasada równoważności i efektywności Relewantne (najnowsze) orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Wykaz polskiej literatury podstawowej: J. Barcz (red.) Ustrój Unii Europejskiej, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2012 A. Wróbel (red. nauk.), Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Komentarz, Tomy I- III, Warszawa 2012 A. Zawidzka-Łojek, R. Grzeszczak, A. Łazowski (red.), Prawo Unii Europejskiej. VADEMECUM, wydanie 1, Warszawa 2014, ss Źródła prawa pochodnego Unii Europejskiej Pojęcie acquis communautaire dorobek prawny UE Status prawa pierwotnego w prawie UE - prawo pierwotne i prawo pochodne (wtórne) Pozostałe akty prawa UE (akty prawa międzynarodowego, zwyczaj międzynarodowy, zasady ogólne) Źródła prawa Unii Europejskiej: prawo pierwotne i prawo pochodne UE, są zróżnicowane i tworzą układ hierarchiczny. Prawo pierwotne (ang. primary law) ma w systemie źródeł prawa rangę najwyższą i zawiera przepisy regulujące podstawowe zasady funkcjonowania Unii.

8 Prawu pierwotnemu podporządkowane są umowy międzynarodowe zawierane przez Wspólnoty, a stanowiące drugi poziom w strukturze prawa Unii Europejskiej, a także prawo pochodne, tj. akty prawne stanowione przez instytucje Unii Systematyka formalna: akty ustawodawcze i nieustawodawcze: wykonawcze i delegowane I. Akty ustawodawcze II. III. Akty nieustawodawcze 1. Akty delegowane 2. Akty wykonawcze 3. Akty bez przymiotnika 4. Porozumienia międzyinstytucjonalne Formy źródeł prawa pochodnego UE 1. Rozporządzenia (m.in. charakterystyka ogólna rozp., rozporządzenie jako część prawa krajowego - wyrok z , w sprawie C 34/73 Fratelli Variola S.p.A. p. Amministrazione italiana delle Finanze 2. Dyrektywy (charakterystyka ogólna dyr., transpozycja dyrektywy - wyrok z 19.I.1985 r., sprawa 8/81 Ursula Becker p. Finanzamt Münster-Innenstadt, trakże w sprawie C- 129/96, Inter-Environnement Wallonie; a także wyrok z r. w sprawie 148/78 Pubblico Ministero p. Ratti (w spr. z nr 3, 4, 5 wątek ważny to obowiązek pełnego i terminowego wdrażania dyrektyw, zakaz podejmowania działań, które mogłyby zagrozić celowi, w niektórych sytuacjach może mieć skutek bezpośredni; wyrok z , sprawa C 106/89 Marleasing S.A. p.la Comercial International de Alimentacion S.A - tzw. reguła Marleasing oraz tzw. doktryna Adeneler wyrok TSUE 212/04 w spr. Adeneler). 3. Decyzje (charakter prawny decyzji unijnej, skutek, Wyrok z w sprawie C 9/70 Franz Grad p. Finanzamt Traustein) 4. Zalecenia i opinie (charakterystyka skutku prawnego w oparciu o wyrok w sprawie C-322/88 Salvatore Grimaldi 5. Akty nienazwane 6. Prawo sędziowskie: TSUE uprawniony jest do formułowania ostatecznie obowiązującej wykładni prawa pierwotnego i pochodnego UE precedensy unijne (pytania prejudycjalne) temat zostanie szerzej omówiony w dalszej części 7. Inne problemy: m.in. uzasadnienie aktów prawa pochodnego, publikacja, reżim językowy, wejście w życie, sutki intertemporalne (m.in. przystąpienie nowych państw członkowskich do UE i problematyka przepisów wspólnotowych (unijnych) nieopublikowanych w Dz.Urz. UE w języku nowego państwa członkowskiego - wyrok z 11 grudnia 2007 w sprawie C- 161/06 Skoma Lux p. Celní ředitelství Olomouc, a także wyrok w sprawie C- 345/06 Heinrich (wątek języka publikacji aktu i związanych z tym skutkami prawnymi)

9 8. Zakres zastosowania prawa UE (sprawa z elementem unijnym) studium przypadku na podstawie najnowszego orzecznictwa TSUE dotyczącego obywatelstwa UE (na kanwie sprawy C-370/13 Teisseyre i Teisseyre pytania prejudycjalnego NSA w sprawie dot. mienia zabużańskiego) Źródła prawa Unii Europejskiej - wybrane orzecznictwo TSUE: 1) Wyrok z , w sprawie C 34/73 Fratelli Variola S.p.A. p. Amministrazione italiana delle Finanze 2) Wyrok z w sprawie C 9/70 Franz Grad p. Finanzamt Traustein 3) Wyrok z 19.I.1985 r., sprawa 8/81 Ursula Becker p. Finanzamt Münster-Innenstadt 4) Wyrok w sprawie C- 129/96, Inter-Environnement Wallonie 5) Wyrok z r. w sprawie 148/78 Pubblico Ministero p. Ratti (w spr. z nr 3, 4, 5 wątek ważny to obowiązek pełnego i terminowego wdrażania dyrektyw, zakaz podejmowania działań, które mogłyby zagrozić celowi, w niektórych sytuacjach może mieć skutek bezpośredni) 6) Wyrok z , sprawa C 106/89 Marleasing S.A. p.la Comercial International de Alimentacion S.A (reguła Marleasing!!!) 7) Wyrok z 24 stycznia 2012 roku w sprawie C-282/10 Dominguez (kompleksowo i podsumowująco odnosi się do skutku dyrektyw) 8) Wyrok w sprawie C-322/88 Salvatore Grimaldi 9) Wyrok z 11 grudnia 2007 w sprawie C-161/06 Skoma Lux p. Celní ředitelství Olomouc 10) Wyrok w sprawie C-345/06 Heinrich (tu w spr. nr 8 i 9 wątek języka publikacji aktu i związanych z tym skutkami prawnymi) 11) Wyrok z 14 lipca 2005 r. w sprawie C-435/03 British American Tobacco i Newman Shipping (orzeczenie będzie się pojawiało w wielu wątkach zajęć kolejnych) 12) Karta praw podstawowych UE - jako źródło prawa, wymóg poszanowania praw podstawowych zawartych w KPP na gruncie najnowszych wyroków TSUE w sprawach: C-617/10 Fransson, C-399/11 Melloni oraz C-206/13 Siragusa 13) Wyrok w sprawach połączonych C-293/12 i C-594/12 Digital Rights Ireland (stwierdzenie nieważności dyrektywy 2006/24 w sprawie zatrzymywania danych ) Zasady stosowania prawa UE w państwach członkowskich Zasada pierwszeństwa prawa UE: Sprawy Costa v. ENEL (1964); Internationale Handelsgesellschaft C- 11/70 [1970]; Simmenthal II (106/77) 103/88 Fratelli Costanzo, C-224/97 Erich Ciola; T. Kreil p. RFN z r., C-36/0236 Omega Spielhallen; Filipiak r., C-285/98 Stanowisko kraj. trybunałów konstytucyjnych państw członkowskich: orzeczenia niemieckiego Federalnego trybunału Konstytucyjnego (FTK) w spr. Solange I (1974), Solange II (1986), Maastricht (1993), Lissabon-Urteil (2009) oraz orzeczenie z r. w spr. Honeywell

10 Stanowisko polskiego TK: spr. z 11 maja 2005 r., K 18/04 (Traktat akcesyjny); spr. z r. (w spr. ratyfikacji Traktatu z Lizbony), spr. nr 45/09 z r. 4 Wpływ tożsamości konstytucyjnej państw czł. UE na ograniczenie zastosowania prawa UE przez sądy krajowe oraz organy administracji w świetle najnowszego orzecznictwa Wpływ zasady pierwszeństwa prawa UE (oraz innych strukturalnych zasad prawa UE) na definitywne wyroki sądowe oraz decyzje administracyjne ZASADA SKUTKU BEZPOŚREDNIEGO PRAWA UE Zasada skutku bezpośredniego prawa UE jest bez wątpienia podstawową zasadą o charakterze systemowym. Podobnie jak zasada pierwszeństwa, nie pochodzi ona z Traktatu, ale została sformułowana w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, będąc jednym z bardziej spektakularnych przykładów wykładni celowościowej stosowanej przez TS, której wyrazem jest zwłaszcza odwołanie explicite do ducha Traktatu. Sprawa 26/62 Van Gend en Loos v. Nederlandse Administratie der Belastingen Warunki bezpośredniej skuteczności przepisów wspólnotowych: - przepis powinien być jasny - precyzyjny - bezwarunkowy Wyróżniamy skutek bezpośredni wertykalny, tj. możliwość powoływania się na dane przepisy wobec państwa oraz skutek bezpośredni horyzontalny, tj. możliwość powoływania się na dane przepisy wobec innych jednostek. Skutek bezpośredni norm traktatowych: - wertykalny - sprawa 26/62 Van Gend en Loos - horyzontalny sprawa 43/75 Defrenne p. Sabena Skutek bezpośredni rozporządzeń Sprawa 34/73 Fratelli Variola p. Amministrazione Italiana delle Finanze Skutek bezpośredni dyrektyw Sprawa 41/74 Van Duyn v. Home Office Sprawa 152/84 Marshall v. Southampton and South West Hampshire Area Health Authority Sprawa C-91/92 Faccini Dori v. Recreb Srl Sprawa C-188/89 Foster v. British Gas Kwestia bezpośredniego skutku dyrektyw jest od dawna przedmiotem kontrowersji. Początkowo negowano możliwość powoływania się jednostek na dyrektywy, ponieważ są one zawsze skierowane do państw członkowskich i wymagają implementacji do prawa krajowego. Jeśli więc państwo w wyznaczonym czasie dokona implementacji, w krajowym porządku prawnym stosowane są przepisy krajowe wydane w celu transpozycji dyrektyw. Problem powstaje wówczas, gdy dyrektywa nie jest implementowana lub jest implementowana nieprawidłowo. W swoich rozważaniach ETS podniósł przede wszystkim argument, iż państwo 4 Zob. m.in. R. Grzeszczak, Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego sprzeczne z prawem unijnym. O zasadzie pierwszeństwa prawa UE, wzorcach kontroli konstytucyjności aktów instytucji UE (w:) Prawo Europejskie w Praktyce nr 1(91)/2012, s ; P. Bogdanowicz, P. Marcisz, Szukając granic kontroli. Uwagi na tle wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 listopada 2011 r. w sprawie SK 45/09 (w:) Europejski Przegląd Sądowy nr 9 z 2012 roku, s

11 członkowskie nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawnego zachowania (ex injuria non oritur ius). Skutki braku prawidłowej implementacji dyrektywy studium przypadku na podstawie prawa zamówień publicznych (w świetle sprawy Forposta, orzecznictwa KIO oraz sądów polskich) - Uwagi praktyczne dotyczące procesu implementacji prawa UE prawa w polskim porządku prawnym. Skutek bezpośredni decyzji : sprawa 9/70 Franz Grad p. Finanzamt Traunstein ZASADA SKUTKU POŚREDNIEGO PRAWA UE (OBOWIĄZEK PROUNIJNEJ WYKŁADNI PRAWA KRAJOWEGO) Skutek pośredni przepisów UE Von Colson v. Land Nordhein Westfalen -106/89 Marleasing Sformułowanie zasady skutku pośredniego było początkowo sposobem na wzmocnienie ochrony prawnej jednostek, osłabionej z powodu braku bezpośredniej skuteczności dyrektyw lub ich nieprawidłowej implementacji. OBOWIĄZEK PRO-unijnej WYKŁADNI PRAWA KRAJOWEGO tzw. ZASADA SKUTKU POŚREDNIEGO PRAWA unijnego Uzasadniając obowiązek pro-unijnej wykładni prawa krajowego, ETS odwołał się do zasady solidarności (lojalności) z art. 4 ust. 3 TUE, zgodnie z która państwa członkowskie zobowiązane są solidarnie wykonywać zobowiązania wynikające z prawa unijnego oraz do konieczności zapewnienia skuteczności tego prawa w krajowym porządku prawnym. W którym orzeczeniu dokonał TSUE ww. wykładni????? Sprawa 14/83 Von Colson p. Land Nordhein Westfalen Triangularny skutek dyrektyw (nie ma tego tematu w podręczniku przedstawię podczas zajęć) ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI ODSZKODOWAWCZEJ PAŃSTWA CZŁONKOWSKIEGO WOBEC JEDNOSTEK Z TYTUŁU NARUSZENIA PRAWA Unii Europejskiej TSUE wyposażył jednostkę w niezwykle ważny instrument prawny: możliwość dochodzenia odszkodowania od państwa, które w wyniku naruszenia prawa UE wyrządziło tej jednostce szkodę. Roszczeń tych dochodzi się w sądach krajowych zgodnie z procedurą krajową Sprawy połącz. C-6/90 i C-9/90 Francovich & Bonifaci v. Włochy Sprawy poł. C-46/93 i C-48/93 Brasserie du Pecheur S.A. i inni v. Niemcy Sprawa C-224/01 Köbler v. Austria Sprawa C-173/03 Traghetti del Mediterraneo SpA przeciwko Republice Włoskiej

12 Koebler i Tragetti por. omówienie tych spraw na stronach NSA: - TS UE. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państwa wobec jednostki: - naruszenie przepisu prawa wspólnotowego nadającego uprawnienia jednostkom - naruszenie jest wystarczająco poważne - związek przyczynowy pomiędzy naruszeniem a szkodą poniesioną przez jednostkę W świetle dotychczasowego orzecznictwa TS odpowiedzialność dotyczy zarówno działania władzy: ustawodawczej (Brasserie, Factortame oraz Francovich), wykonawczej sądowniczej (Koebler). TSUE stosuje interpretację funkcjonalną zasady odp., uznając, że mogą to być władze regionalne w państwie federalnym (Konle), a także podmioty o odrębnej od państwa podmiotowości publicznoprawnej, np. samorząd zawodowy (Haim). Szerokie rozumienie państwa oznacza, że nieistotne jest, czy działa ono w sferze prywatnoprawnej czy publicznoprawnej. Odp. odszkodowawcza powstaje zarówno, gdy naruszenia dopuszcza się organ wydający decyzje administracyjne, jak i działający jako pracodawca. Problem res iudicata Spr Koebler, ale także: Zob. wyrok ETS z 22 maja 2008 r., 499/06, H. Nerkowska p. ZUS, Oddział w Koszalinie - kwestionowanym przepisem był uchylony art. 5 ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. krajowy z wykładnią Trybunału Sprawiedliwości UE Zakres zastosowania prawa UE (sprawa z elementem unijnym) studium przypadku na podstawie najnowszego orzecznictwa TSUE dotyczącego obywatelstwa UE (na kanwie sprawy C-370/13 Teisseyre i Teisseyre pytania prejudycjalnego NSA w sprawie dot. mienia zabużańskiego) Zasady: AUTONOMII PROCEDURALNEJ PAŃSTW CZŁONKOWSKICH RÓWNOWAŻNOŚCI EFEKTYWNOŚCI Zasada autonomii proceduralnej i jej ograniczenia: zasada skuteczności, zasada równoważności, zasada skutecznej ochrony sądowej, zasada lojalnej współpracy najnowsze trendy w orzecznictwie TSUE dotyczące ograniczeń autonomii proceduralnej państw członkowskich Sprawa C Rewe-Zentralfinanz eg & Rewe-Zentral AG v. Landwirtschaftskammer für das Saarland, Zb. Orz. 1976, s Sprawa C-158/80 Rewe-Handelsgesellschaft Nord GmbH & Rewe-Markt Steffen v. Hauptzollamt Kiel ( Butter-buying cruises ), Zb. Orz. 1981, s Sprawa C-312/93 Peterbroeck, Van Campenhout & Cie v. Belgia, Zb. Orz. 1995, s. I-4599 Sprawa C-213/89 The Queen v. Secretary of State for Transport, ex parte: Factortame Ltd and others II, Zb. Orz. 1990, s. I-2433

13 Wyciąg z wykładu dla p. Doktorantów WPiA UW Zakres i zasady stosowania prawa Unii Europejskiej w prawie krajowym Wykład dotyczył zasad prawa Unii Europejskiej oddziaływujących na status prawa unijnego w porządku krajowym, kształtujące unijny zakres obowiązków sądów i organów administracji publicznej. Zasady te zostaną zobrazowane wybranymi dziedzina prawa unijnego, z którymi pt. Doktoranci mogą zetknąć się w praktyce. Wskazane zostały sytuacje, w których można/należy sięgać do prawa unijnego: źródła prawa bezpośrednio stosowalne i mogące rodzić skutki bezpośrednie Odwołanie do zasad ogólnych prawa UE Sprawy związane ze swobodami rynku wewnętrznego / prawa konkurencji i obywatelstwa UE wskazanie na łącznik z prawem UE Sytuacje transgraniczne versus czysto wewnętrzne i proces redefinicji łącznika Część I: Wprowadzenie do tematu Pojęcie i zakres prawa Unii Europejskiej o podstawy prawne funkcjonowania Unii Europejskiej o źródła prawa Unii Europejskiej i ich funkcjonowanie w wewnętrznych porządkach prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej: Prawo pierwotne i prawo wtórne. Umowy międzynarodowe. Akty ustawodawcze/ akty nieustawodawcze; akty delegowane; akty wykonawcze charakterystyka kategorii źródeł prawa i ich hierarchia. Rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zlecenia i opinie działanie poszczególnych aktów prawnych w świetle TFUE oraz orzecznictwa TSUE Prawo jest jednym ze składników kultury i w tym sensie można mówić o europejskiej kulturze prawnej. Prawo towarzyszyło procesom integracji od ich początków. Unia powstała na podstawie prawa (międzynarodowego), funkcjonuje w oparciu o prawo (zasada praworządności, tj. państwa prawa), kształtując odrębny system prawny (zasada autonomii). Prawo - obok płaszczyzny politycznej, gospodarczej i kulturowej - stanowi kolejną płaszczyznę integracji. Integracja państw zmierza do harmonizacji i ujednolicenia systemów prawnych w ramach Unii Europejskiej, która poprzez wydawane akty prawne wpływa integrująco na krajowe systemy prawne.

14 W wielu sytuacjach brak HARMNIZACJI wówczas ZASADA UZNANIA STANDARDÓW Krótko o pojęciach: Używane są zamiennie nazwy takie jak prawo unijne, prawo Unii Europejskiej, prawo europejskie i prawo wspólnotowe. Powody tych terminologicznych rozbieżności leżą w znacznym skomplikowaniu regulacji traktatowych i struktury wewnętrznej Unii Europejskiej. Jednak na potrzeby zajęć, jak również prac legislacyjnych w ogóle, przyjąć należy co do zasady nazwę prawo unijne. Źródła prawa Unii Europejskiej są podzielone na prawo pierwotne i prawo pochodne (wtórne). System prawa Unii Europejskiej, jak każdy system prawny, to całkowita i uporządkowana struktura norm prawnych. Uporządkowanie polega na tym, że prawny zbiór tworzący system norm prawnych jest zróżnicowany hierarchicznie oraz spójny wewnętrznie, tj. wolny od niezgodności norm go tworzących. Jest to oczywiście założenie modelowe. Ani systemy prawne państw członkowskich, ani tym bardziej system prawa UE nie są systemami kompletnymi. Zgodnie z tym - źródła prawa Unii Europejskiej tworzą hierarchiczny porządek prawny, chociaż wzajemne relacje poszczególnych aktów prawa Unii Europejskiej nie są wskazane bezpośrednio w traktatach stanowiących Unię. Hierarchię tę odczytujemy z traktatów oraz z logiki systemu traktatowego. Prawo pierwotne umowy akty pochodne prawo miękkie prawo sędziowskie - a łącznie z orzecznictwem TSUE, nosi nazwę acquis. Unia Europejska opiera się o traktaty ją stanowiące (.) dalej wg slajdów. rozporządzenie - dyrektywa - decyzja - soft law i inne

15 Zasady implementacji prawa UE - w praktyce Wydanie przepisów krajowych w celu implementacji rozporządzeń unijnych jest dopuszczalne na zasadach wyjątkowych tylko w ściśle określonych przypadkach, wyróżnia się cztery grupy takich przypadków: 1. jeżeli wydanie przepisu jest niezbędne lub co najmniej pożądane dla zapewnienia stosowania i pełnej skuteczności rozporządzenia w państwie członkowskim. Dotyczyć to może zwłaszcza przepisów określających właściwość organów krajowych i związane z tym szczegółowe kwestie natury proceduralnej, finansowej i organizacyjnej, 2. jeżeli samo rozporządzenie przewiduje wydanie określonych przepisów krajowych lub przepisów uzupełniających (w ściśle określonym zakresie), odbiegających od przepisów rozporządzenia. Zobowiązanie do wydania takich przepisów może wynikać z rozporządzenia bezpośrednio lub pośrednio, 3. o ile jest to konieczne i celowe, dopuszcza się wprowadzenie do krajowego porządku prawnego sankcji (w tym sankcji cywilnoprawnych, administracyjnych lub karnych) za naruszenie przepisów rozporządzeń unijnych, 4. powtórzenie treści przepisów rozporządzeń w prawie krajowym jest pożądane tylko z przyczyny natury techniczno legislacyjnych lub organizacyjnych, np. jeżeli brak powtórzenia przepisów rozporządzenia czyni ten akt nie zrozumiałym, a odesłanie lub nawiązanie w inny sposób do treści rozporządzenia nie jest możliwe lub nie prowadzi do właściwych efektów legislacyjnych. PRZYKŁAD: ROZPORZĄDZENIE PE i Rady z dnia 9 lipca 2008 r w sprawie Wizowego Systemu Informacyjnego (VIS) oraz wymiany danych pomiędzy państwami członkowskimi na temat wiz krótkoterminowych DYREKTYWY Zastosowanie dyrektywy uzależnione jest, co do zasady, od dokonania przez państwo członkowskie transpozycji jej norm do własnego porządku prawnego, czyli od dokonania operacji, której istota sprowadza się do zmiany adresata ustanowionych na jej mocy norm prawnych z państw członkowskich na wszystkie podmioty w krajowym porządku prawnym. Określenie sposobu wdrożenia pozostawione zostało państwu członkowskiemu, które jest w swych wyborach ograniczone zobowiązaniem do nadania materii prawnej dyrektywy niekwestionowanej mocy wiążącej w prawie krajowym. Termin implementacji określa horyzont czasowy pełnej, ostatecznej transpozycji dyrektywy do prawa krajowego. Nie może on zostać w żaden sposób przez Nie może on zostać w żaden sposób przez państwo jednostronnie zmodyfikowany. Od upływu tego terminu odpowiedzialność za zgodność stanu prawnego z postanowieniami dyrektywy przejmuje państwo członkowskie!!!! Państwo członkowskie, dokonując transpozycji dyrektywy, musi kierować się zasadą bezpieczeństwa prawnego i dla implementacji dyrektywy wydać krajowe akty normatywne mające bezwzględnie wiążący charakter. W szczególności dyrektywy zobowiązujące do zapewnienia w prawie krajowym określonych praw lub nakładające określone obowiązki muszą być realizowane w prawie krajowym w drodze przepisów bezwzględnie wiążących, tzn. takich, których prawne obowiązywanie jest niekwestionowane.

16 Uprawniony musi bowiem w stanie poznać swoje prawa i w przypadku konieczności mieć możliwość dochodzenia tych praw przed sądem. Ranga wydanych w takim przypadku przepisów krajowych powinna odpowiadać randze wymaganej w prawie krajowym, przy regulowaniu odnośnych praw i obowiązków. KIEDY jest ZBĘDNA IMPLEMENTACJA??? Z orzecznictwa TSUE wynika, że istnienie przepisów krajowych może uczynić transpozycję dyrektywy za pomocą środków krajowych przepisów ustawowych lub wykonawczych zbędną tylko pod warunkiem, że istniejące przepisy rzeczywiście gwarantują pełne stosowanie dyrektywy przez administrację krajową oraz w przypadku, gdy sporny przepis dyrektywy nadaje prawa jednostkom, sytuacja prawna wynikająca z tych krajowych przepisów jest wystarczająco precyzyjna i jasna, by podmioty prawa były w stanie zapoznać się z całością swych uprawnień i obowiązków, a w razie potrzeby powołać się na nie przed sądami krajowymi (sprawa C-492/07 Komisja p. Polska [2009]). USTAWA CZY ROZPORZĄDZENIEM? Transpozycja dyrektyw powinna być przeprowadzana w drodze ustaw i rozporządzeń, przy czym wybór aktu normatywnego zależny jest zasadniczo od systemu źródeł prawa przyjętego w danym państwie członkowskim. Zasadniczą formą implementacji dyrektyw jest ustawa. W przypadku, dziedzin w których przewidywana jest stosunkowo częsta zmiana dyrektyw, możliwe jest wprowadzenie ustawowego upoważnienia do regulacji danej dziedziny rozporządzeniami wykonawczymi, co umożliwia szybką transpozycję dyrektywy w prawie krajowym w przypadku kolejnych nowelizacji dyrektywy. Niezależnie od wymogu wykładni prawa krajowego zgodnej z dyrektywą, transpozycja dyrektywy w prawie krajowym musi być na tyle precyzyjna, aby nie było konieczne sięganie do treści samej dyrektywy przy stosowaniu odnośnych aktów prawa krajowego. Część II: Sprawy unijne i sprawy wewnętrzne różne standardy Zakres stosowania prawa UE Zakres zastosowania ratione materiae prawa unijnego determinowany jest brzmieniem przepisów traktatów założycielskich Unii Europejskiej, ale także sposobem ich interpretacji przez Trybunał Sprawiedliwości UE (dalej: TSUE lub Trybunał), dokonywanej zwłaszcza w odpowiedzi na pytania sądów krajowych, co w istocie oznacza często orzekanie o zgodności przepisów krajowych i praktyki organów krajowych z prawem unijnym. W swej praktyce orzeczniczej Trybunał kieruje się duchem Traktatu i umocnieniem procesu integracji, zwłaszcza w związku z zapewnieniem

17 przestrzegania praw podstawowych w zakresie prawa unijnego oraz afirmacją uprawnień obywateli UE. Także realizacja rynku wewnętrznego Unii, czyli obszaru na którym zapewniony jest swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału, oznacza istotny wpływ na funkcjonowanie dziedzin należących wyłącznie lub w znacznej mierze do kompetencji państw członkowskich, takich jak np. prawo rodzinne, podatki bezpośrednie, ustroje własności, ochrona własności intelektualnej czy organizacja systemu opieki zdrowotnej. Trybunał Sprawiedliwości, w odpowiedzi na wątpliwości przedstawiane przez państwa członkowskie, posługuje się najczęściej formułą odwołującą się do konieczności wykonywania kompetencji krajowych w zgodzie z prawem unijnym: na obecnym etapie rozwoju prawa unijnego [dziedziny te] należą do kompetencji państw członkowskich ( ) jednakże państwa zobowiązane są do wykonywania tej kompetencji zgodnie z prawem UE, chyba, że chodzi o sytuację wewnętrzną, która nie ma żadnego powiązania z prawem unijnym 5 Sprawa czysto wewnętrzna czy unijna: Ustalenie przez sąd/organ administracyjny, że sprawa ma charakter sprawy czysto wewnętrznej, oznacza, że do sprawy tej nie mają zastosowania przepisy (materialnego) prawa UE W efekcie m.in.: niedopuszczalne jest zwracanie się z pytaniem prawnym do TSUE dopuszczalne jest z punktu widzenia prawa UE - gorsze traktowanie, także w sensie procesowym, obywateli polskich dochodzących roszczeń opartych wyłącznie na przepisach prawa polskiego niż obywateli polskich i obywateli Unii Europejskiej, którzy dochodzą roszczeń opartych na prawie unijnym (dyskryminacja á rebours) Wyrok z dnia 28 marca 1978 r. w sprawie 175/78 The Queen p. Saunders; a także sprawa 35 i 36/82 Morson & Jhanjhan; spr. C-64 i 65/96 Uecker i Jacquet Wyrok TSUE z dnia 21 października 1999 r. w sprawie C-97/98 Jägerskiöld Wyrok TSUE z dnia 8 marca 2011 r. w sprawie C-34/09 Ruiz Zambrano o Zakres zastosowania prawa UE (sprawa z elementem unijnym) studium przypadku na podstawie najnowszego orzecznictwa TSUE dotyczącego obywatelstwa UE (na kanwie sprawy C-370/13 Teisseyre i Teisseyre pytania prejudycjalnego NSA w sprawie dot. mienia zabużańskiego - załacznik) 5 Tak np. wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-353/06 Stefan Grunkin i Dorothee Regina Paul, Zb. Orz. 2008, s.

18 Skutki nie zastosowania prawa UE przez sąd /organ adm. / organ państwa po zasadach! Pojęcie państwa - wszystkie organy państwa (wyrok z dnia 29 kwietnia 1999 roku w sprawie C-224/97 Ciola, akapit 30; wyrok z dnia 22 czerwca 1989 roku w sprawie 103/88 Fratelli Costanzo) Część III: Stosowanie prawa Unii Europejskiej w wewnętrznym porządku prawnym o Zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej w świetle orzecznictwa TSUE i o o o o orzecznictwa sądów polskich Zasada skutku bezpośredniego w świetle orzecznictwa TSUE i orzecznictwa sądów polskich Pro-unijna wykładnia prawa krajowego w świetle orzecznictwa TSUE i orzecznictwa sądów polskich Obowiązek zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym do TSUE (art. 267 TFUE) a odpowiedzialność państwa za krajowe organy sądowe praktyka sądów polskich Zasada autonomii proceduralnej i jej ograniczenia Krajowe przepisy proceduralne i materialne podlegające zasadzie autonomii proceduralnej Ograniczenia autonomii proceduralnej Zasada lojalności współpracy (art. 4 ust. 3 TUE). Zasada skuteczności ochrony sądowej Zasada skuteczności prawa UE i równoważności/ekwiwalencji W fundamentalnych orzeczeniach van Gend en Loos i Costa p. ENEL TSUE obrał metodę korygowania niedostatkow regulacji traktatowej droga orzeczniczą. System multicentryczny W UE istnieje wspólny multicentryczny - system prawny opierający się na traktatach ją stanowiących oraz prawie pochodnym i wykonującym (implementującym) prawie krajowym. Multicentryczność prawa w warunkach integracyjnych - polski porządek prawny od wejścia do UE, tj. od 1 maja 2004 r., składa się, biorąc pod uwagę aspekt podmiotowy, tj. prawodawcę, z podsystemu prawa unijnego, stanowionego przez specyficznego prawodawcę unijnego oraz podsystemu prawa polskiego, stanowionego przez krajowego prawodawcę. W efekcie potrzebne były specjalne reguły i zasady kolizyjne ( ) Polski porządek prawny od dnia 1 maja 2004 r. jest zasadniczo dualistyczny, bowiem składa się biorąc pod rozwagę aspekt podmiotowy, tj. prawodawcę - z podsystemu prawa UE, zasadniczo stanowionego przez prawodawcę unijnego i podsystemu prawa polskiego, stanowionego przez krajowego prawodawcę. Z punktu widzenia przedmiotowego, polski porządek prawny jest porządkiem prawnym monistycznym, bowiem prawo unijne stanowi część krajowego porządku prawnego. Wzajemne relacje między prawem UE a prawem polskim są jednak bardziej złożone, niż wynika to z powyższych koncepcji sporne - czy relacje te należy oceniać według przepisów Konstytucji RP czy według przepisów i zasad (ogólnych) prawa UE lub przepisów i zasad (klasycznego) prawa międzynarodowego.

19 Sprawy rozpoznawane przez sądy polskie po 1 maja 2004 r. dzielą się na dwie kategorie: 1. sprawy unijne i 2. sprawy (krajowe) czysto wewnętrzne. Zakwalifikowanie danej sprawy należącej do właściwości sądu polskiego jako sprawy unijnej lub sprawy krajowej wymaga uwzględnienia pewnych dynamicznych i specyficznych kryteriów, które wskazuje orzecznictwo ETS. W przypadku gdy sąd ustali, że sprawa ma charakter sprawy unijnej, wówczas jest obowiązany do podejmowania niekiedy z urzędu wielu kwestii, ocen i czynności, które z reguły nie są podejmowane w sprawach czysto wewnętrznych, czyli w sprawach bez elementu UE. Obowiązki sądów w zakresie interpretacji i stosowania prawa UE są twórczo kształtowane orzecznictwem TS, a ich naruszenie przez sąd skutkuje nie tylko wadliwością orzeczeń w rozumieniu polskich przepisów procesowych, lecz także unijną odpowiedzialnością Polski za naruszenie prawa UE. Prawidłowe stosowanie i wykładnia prawa UE wymaga należytego rozeznania w prawie obowiązującym (materialnym i procesowym), a przede wszystkim poznania zasad rządzących stosunkiem prawa UE do prawa krajowego oraz samym procesem stosowania prawa przez sądy krajowe i pełnomocników. Zastosowanie w konkretnej sprawie przepisu prawa UE jako podstawy rozstrzygnięcia sądu następuje najczęściej po rozważeniu przez sąd: 1. okoliczności faktycznych i prawnych dotyczących charakteru prawnego sprawy (unijna lub krajowa), 2. ustalenia przepisu prawa unijnego doniosłego dla rozstrzygnięcia ( zasada bezpośredniego skutku), 3. określenia charakteru relacji między przepisem prawa UE a przepisem prawa polskiego ( zgodność lub niezgodność) oraz ich konsekwencji ( substytucja lub wyłączenie), i. z koniecznością usunięcia niezgodności w drodze wykładni zgodnej z prawem UE 4. rozważenie w razie wątpliwości co do wykładni lub obowiązywania (ważności) prawa UE - zwrócenia się do TSUE z pytaniem ( art. 267). W orzeczeniach prejudycjalnych TS wypowiedział się o sekwencji czynności sądu krajowego orzekającego w sprawie unijnej 6. Recepcja podstawowych zasad sądowego stosowania prawa UE w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Jego rola polega m.in. na wskazywaniu sądom powszechnym sposobu realizowania zadań stawianych przed nimi jako sądami unijnymi w znaczeniu funkcjonalnym. 6 Wyroki TS: z r. w sprawie C-282/10, Dominguez; z r. w sprawie C-97/11, Amia; z r. w sprawie C-306/12, SpeditionWelter, por.

20 Zasady stosowania prawa UE mają znaczenie dla sądu krajowego, gdy rozpoznaje sprawę unijną. O unijnym charakterze krajowego postępowania sądowego decyduje objęcie stanu faktycznego zakresem normowania prawa unijnego3. Zakres normowania prawa unijnego może rzutować na podstawę prawną rozstrzygnięcia sprawy, wykładnię stosowanych przepisów, a w postępowaniu odwoławczym na ocenę zarzutów [Wyrok SN z r. (I CSK 70/08)] Zakres spraw czysto wewnętrznych stale się zmniejsza: 1. Niektóre przepisy prawa UE mają zastosowanie do sytuacji w nich określonych bez względu na to, czy sprawa ma charakter unijny lub czysto wewnętrzny; np. na przepis art. 157 TFUE zakazujący dyskryminacji ze względu na płeć może powoływać się zarówno obywatel polski, który skorzystał ze swobody przemieszczania się, jak i obywatel polski który nie skorzystał z tej swobody 2. sprawa czysto wewnętrzna w tradycyjnym rozumieniu może być kwalifikowana jako sprawa unijna przez odwołanie się do ogólnych zasad prawa UE np. zakaz d. ze wzgl. na wiek (spr. Mangold) 3. sprawa czysto wewnętrzna w tradycyjnym rozumieniu może być kwalifikowana jako sprawa unijna ze względu na art. 20 i 21 TFUE 4. sprawa czysto wewnętrzna może mieć kontekst unijny, gdy sąd interpretuje przepisy prawa polskiego zgodnie z prawem UE lub gdy strona podnosi zarzut niezgodności prawa polskiego z prawem UE albo nienależytego wykonania dyrektywy. Unijne funkcje sądów polskich Do unijnych funkcji sądów polskich rozpoznających sprawy unijne należy zaliczyć: 1. przedstawianie pytań prawnych TSUE (funkcją kooperacyjna) 2. efektywne i jednolite stosowanie bezpośrednio skutecznych przepisów prawa UE ( funkcja integracyjna) 3. orzekanie w sprawach wyrównania szkód wyrządzonych obywatelom UE naruszeniem prawa unijnego przez organy państwa członkowskiego (reguła Francovich) 4. wykładnia prawa polskiego zgodnie z prawem UE (reguła Marleasing/Adeneler)

21 5. ocena zgodności prawa polskiego z prawem UE (reguła Simmenthal). Proces sądowego stosowania materialnego (bezpośrednio skutecznego) prawa UE podlega regułom procesowym określonym w krajowych przepisach procesowych. Decyzja walidacyjna Sąd/organ (i pełnomocnik) stwierdzając, że sprawa jest sprawą unijna, powinien ustalić przepisy prawa UE, które mogą być zastosowane do jej rozpoznania i rozstrzygnięcia lub mogą być wzięte pod rozwagę przy interpretacji prawa polskiego. Ustalając jakie przepisy prawa UE mogą być zastosowane w sprawie organ krajowy powinien wziąć pod rozwagę w szczególności formę aktu prawnego zawierającego te przepisy oraz zasady określające relacje między prawem UE i prawem polskim, w tym zwłaszcza zasadę bezpośredniego skutku prawa UE, zasadę pierwszeństwa prawa UE przed prawem krajowym oraz zasadę efektywności. Stosunek prawa unijnego do prawa polskiego Sąd polski ( ) rozpoznając sprawę unijną, do której mogą mieć zastosowanie prawa unijnego, powinien starannie rozważyć wszelkie istotne relacje, jakie mogą zachodzić między prawem polskim a prawem UE. Chodzi tu nie tylko o relacje treściowe norm, lecz także o relacje formalne wynikające między innymi z prawnej formy aktu UE, w którym zawarty jest stosowany przepis unijny. Jeżeli bowiem stosowanym przez sąd przepisem unijnym jest przepis rozporządzenia (decyzja), to sąd z zasady nie ma obowiązku oceny zgodności prawa polskiego z tym przepisem, bowiem jedynym przepisem, który może być stosowany, jest właśnie przepis rozporządzenia, który wypiera regulację prawa polskiego dotyczącą spraw uregulowanych w tym przepisie. Jeżeli natomiast przepisy prawa polskiego regulują kwestie będące przedmiotem regulacji zawartej w dyrektywie, to należy dokonać wielu skomplikowanych ocen, ustaleń i czynności celem ostatecznego stwierdzenia, czy w sprawie będą miały zastosowanie wyłącznie przepisy prawa polskiego lub wyłącznie przepisy dyrektywy albo subtelna kombinacja przepisów UE i przepisów prawa polskiego. Prezentacja z wykładu:

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40