Źródła prawa i instytucje Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Podyplomowe Studia Egzekucji Administracyjnej Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski 2014 Źródła prawa i instytucje Unii Europejskiej Autorskie materiały pomocnicze Wykaz podstawowej literatury: Barcz J. (red.) Ustrój Unii Europejskiej, EuroPrawo, Warszawa Craig P., de Burca G., EU Law, wyd. 5, Oxford Craig P., The Lisbon Treaty. Law, Politics and Treaty Reform, Oxford University Press, Oxford Grzeszczak R., Władza wykonawcza w systemie Unii Europejskiej, Warszawa 2011 Hartley T. C., The Foundations of European Union Law, wyd. 7, Oxford Jaroszyński T., Rozporządzenie Unii Europejskiej jako składnik systemu prawa obowiązującego Kalisz A., Wykładnia i stosowanie prawa wspólnotowego, Warszawa Kenig-Witkowska M.M. (red.), Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, Warszawa 2011 Łazowski A., Zawidzka-Łojek A. (red. nauk.), Instytucje i porządek prawny UE. Vademecum, Wyd. EuroPrawo, Warszawa 2013 Miąsik D., Szwarc M., Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sędziów sądów powszechnych i prokuratorów, Wyd. KSAP, Warszawa Prechal S., Directives in EC Law, Oxford Senden L., Soft Law in European Community Law, Oxford Supernat J., Administracja Unii Europejskiej. Zagadnienia wybrane, Wrocław 2013 Tridimas T., The General Principles of EU Law, wyd. 3, Oxford Wróbel A. (red.), Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym, Wróbel A. (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Kraków Wróbel A. (red. nauk.), Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Komentarz, Tomy I- III, Warszawa 2012 Zawidzka-Łojek A., Grzeszczak R. (red. nauk.), Prawo materialne Unii Europejskiej. Vademecum, wyd. 3 zmienione i uzupełnione, Warszawa 2013, ss oraz na (i szereg innych publikacji tego wydawnictwa) 1

2 Plan zajęć: Wprowadzenie I. Podział kompetencji w Unii Europejskiej zarys problematyki II. Wprowadzenie do systemu instytucyjnego Unii Europejskiej 2.1. Instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii Europejskiej III. Źródła prawa Unii Europejskiej 1. Prawo pierwotne 2. Prawo pochodne 3. Zasady ogólne prawa IV. Wykaz literatury i przydatnych stron internetowych ===================================================================== WPROWADZENIE Unia powstała na podstawie prawa (międzynarodowego), funkcjonuje w oparciu o prawo (zasada praworządności), kształtując odrębny system prawny (zasada autonomii). Prawo, w Unii Europejskiej, stanowi obok płaszczyzny politycznej, gospodarczej i kulturowej, kolejną płaszczyznę integracji. Integracja państw zmierza do harmonizacji i ujednolicenia systemów prawnych w ramach Unii Europejskiej, która poprzez wydawane akty prawne wpływa integrująco na krajowe systemy prawne. Źródła prawa Unii Europejskiej są podzielone na prawo pierwotne i prawo pochodne (wtórne). Używane są zamiennie nazwy takie jak prawo unijne, prawo Unii Europejskiej, prawo europejskie i prawo wspólnotowe. Powody tych terminologicznych rozbieżności leżą w znacznym skomplikowaniu regulacji traktatowych i struktury wewnętrznej Unii Europejskiej. Jednak na potrzeby zajęć przyjmiemy nazwę prawo unijne. System prawa Unii Europejskiej, jak każdy system prawny, to całkowita i uporządkowana struktura norm prawnych. Uporządkowanie polega na tym, że prawny zbiór tworzący system norm prawnych jest zróżnicowany hierarchicznie oraz spójny wewnętrznie, tj. wolny od niezgodności norm go tworzących. Jest to oczywiście założenie modelowe. Ani systemy prawne państw członkowskich, ani tym bardziej system prawa UE nie są systemami kompletnymi. Zgodnie z tym - źródła prawa Unii Europejskiej tworzą hierarchiczny porządek prawny, chociaż wzajemne relacje poszczególnych aktów prawa Unii Europejskiej nie są wskazane bezpośrednio w traktatach stanowiących Unię. Hierarchię tę odczytujemy z traktatów oraz z logiki systemu traktatowego. W UE istnieje wspólny system prawny opierający się na traktatach ją stanowiących oraz prawie pochodnym. Akty tworzące prawo pochodne Unii Europejskiej (wiążące prawnie rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, oraz niewiążące zalecenia i opinie) tworzone są na podstawie Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 288 TFUE), przez instytucje, 2

3 organy i jednostki organizacyjne UE, którym państwa członkowskie przyznały kompetencje do stanowienia prawa w granicach i na zasadach określonych w prawie pierwotnym. Akty te wypełniają ramy TFUE i realizują cele i zadania traktatowe Unii. Zalecenia i opinie oraz niewiążące akty nienazwane tworzą tzw. unijne prawo miękkie (ang. soft law). Całość dorobku prawnego Unii Europejskiej, łącznie z orzecznictwem TSUE, nosi nazwę acquis. System instytucjonalny UE, tworzą organy pełniące funkcje ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Organy te realizują przysługujące im kompetencje i zadania, np. w zakresie programowania legislacji, wyboru i wdrażania polityk, zarządzania nimi, wykonywania budżetu, a nawet projektowania i wykonywania wspólnej polityki zagranicznej. Unia Europejska opiera się o traktaty ją stanowiące. Są one poddawana rewizjom. Ostatnia z nich to Traktat z Lizbony z 2009 roku. Tytułem wprowadzenia, należy podkreślić, że do polskiej wersji językowej TL dołączony został protokół prostujący wiele terminów tam użytych. Na mocy tego aktu w miejsce terminów władza prawodawcza, akt prawodawczy czy procedura prawodawcza postanowiono wprowadzić terminy nawiązujące do polskiej tradycji, czyli, odpowiednio, władza ustawodawcza, akt ustawodawczy i procedura ustawodawcza 1. Źródła prawa Unii Europejskiej są kategorią złożoną według kilku kryteriów. Podstawowy podział jest związany z podmiotem tworzącym prawo. Są to państwa członkowskie oraz instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii Europejskiej. Odpowiednio do wymienionych podmiotów powstaje prawo pierwotne i prawo pochodne (nazywane także wtórnym) Unii Europejskiej. Kryterium mocy wiążącej pozwala na wyodrębnienie źródeł prawa o charakterze wiążącym i niewiążącym jego adresatów. Dodatkowo w prawie Unii Europejskim wyróżnia się źródła prawa pisanego i niepisanego. Unijny porządek prawny w szczególności charakteryzuje się autonomicznością oraz jednolitością jego stosowania we wszystkich państwach członkowskich1 Unii Europejskiej. Prawo unijne odróżnia od prawa międzynarodowego między innymi to, że organy prawodawcze UE (przede wszystkim Komisja Europejska oraz Parlament Europejski i Rada) uzyskały, na mocy traktatów ją stanowiących, kompetencję stanowienia prawa, które nie wymaga transformacji, lecz obowiązuje wprost, jeżeli tylko spełnia wymogi formalne wynikające z prawa pierwotnego. 1 Protokół o sprostowaniu do Traktatu z Lizbony zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisanego w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz. Urz. UE C 290 z 30 listopada 2009 r., s. 1. 3

4 Prawo unijne stanowi podstawę systemu instytucjonalnego Unii Europejskiej, reguluje stosunki między instytucjami unijnymi, reguluje zasady procesów decyzyjnych, określa związek pomiędzy Unią a jej obywatelami oraz między Unią a państwami członkowskimi. Wszystkie normy prawa unijnego tworzą tzw. acquis 2, obowiązują we wszystkich państwach członkowskich, a ich przyjęcie jest warunkiem przystąpienia do UE. Na system prawny Unii składają się różne akty prawne, które ogólnie można podzielić na akty pierwotne i pochodne. W efekcie polski porządek prawny od wejścia do UE, tj. od 1 maja 2004 r., składa się, biorąc pod uwagę aspekt podmiotowy, tj. prawodawcę, z podsystemu prawa unijnego, stanowionego przez specyficznego prawodawcę unijnego oraz podsystemu prawa polskiego, stanowionego przez krajowego prawodawcę. Z punktu widzenia przedmiotowego, polski porządek prawny jest porządkiem prawnym monistycznym, bowiem prawo unijne stanowi część krajowego porządku prawnego. Wzajemne relacje między prawem UE a prawem krajowym są jednak bardzo złożone i regulowane zasadami ogólnymi, takimi jak zasada bezpośredniego skutku prawa UE, zasada pierwszeństwa tego prawa oraz zasada efektywności. Zasady te określają charakter prawny relacji między systemem prawa UE a systemem prawa krajowego, określają pozycję i zadania sądów państw członkowskich w procesie wykładni i stosowania prawa należącego do obu tych systemów. W sytuacji, gdy przepisy prawa UE nie określają wprost charakteru prawnego relacji między prawem unijnym a prawem krajowym oraz kompetencji sądów państw członkowskich w zakresie rozpoznawania i rozstrzygania spraw unijnych, lukę tę wypełniają powyższe zasady w kształcie nadanym im przez orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE (tj. Trybunału Sprawiedliwości i Sądu, d. Sądu Pierwszej Instancji). Podział kompetencji w Unii Europejskiej zarys problematyki Już od zainaugurowania procesów integracyjnych postanowienia traktatów założycielskich dotyczące podziału kompetencji miały charakter ogólny i nieprecyzyjny. Raczej ogólnikowo charakteryzowały one relację i zależności kompetencji przyznanych w danej dziedzinie Wspólnotom (Unii) i kompetencji, które pozostały w gestii państw lub też były przez nie dzielone. Dlatego podział kompetencji na szczeblu unijnym, aż do wejścia w życie TL, charakteryzował się pewną płynnością1. Uznanie danego obszaru za kompetencję Wspólnot/Unii częstokroć wynikało bardziej z podjęcia przez instytucje inicjatyw i działań, niż z expressis verbis wyrażonej w traktatach podstawy prawnej. Podejmowane w takich wypadkach działania można było kwestionować czy to w ramach procesów politycznych czy też ostatecznie przed TSUE. Co ciekawe, Trybunał Sprawiedliwości interweniował jednak raczej okazjonalnie, co tylko po części można wytłumaczyć tym, że okazji do tych interwencji nie było zbyt wiele 3. Trybunał, jak stwierdza G. de Burca i B. de Witte, nigdy nie zmierzał do określenia kompletnej doktryny rozdziału uprawnień między UE a państwami członkowskimi. Zdarzało się jednak, 2 Do 2009 roku nazywane acquis communautaire, tłumaczone jako dorobek wspólnotowy, w związku ze zmianami wniesionymi przez Traktat z Lizbony i zastąpieniem Wspólnoty Europejskiej przez Unię, przyjęto mówić o dorobku unijnym (acquis unijnym). 3 W ostatnich latach najgłośniej było o wyroku dotyczącym reklamy wyrobów tytoniowych: sprawa C-376/98, Niemcy p. Parlament Europejski i Rada UE, ECR 2000,

5 że wyrażał on zdecydowane poglądy doktrynalne związane z prawem konstytucyjnym UE, dotyczące na przykład roli i obowiązków sądów krajowych w egzekwowaniu przestrzegania prawa unijnego lub ochrony praw podstawowych4. Rzeczywiście, gdy spojrzeć na statystyki, to na przełomie stuleci TSUE wydał zaledwie kilka wyroków odnoszących się do rozdziału kompetencji. Systemy złożone, federalne, do których należy również Unia Europejska, charakteryzują się podziałem kompetencji na różnych poziomach. Z punktu widzenia zaś sposobu przekazania kompetencji można wyróżniać kompetencje UE: wyłączne, dzielone i uzupełniające. Tu bezpośrednią podstawę do ich wyróżnienia dają same traktaty stanowiące UE (art. 4 TUE oraz art. 2 do 6 TFUE). W każdej z przedstawionych tu kategorii kompetencji zawarte są zarówno kompetencje ustawodawcze, jak i wykonawcze. Otóż objęcie konkretnej dziedziny kompetencją wyłączną oznacza, że państwo członkowskie zostaje pozbawione możliwości samodzielnego działania w tej dziedzinie i tylko Unia może stanowić prawo oraz przyjmować akty prawnie wiążące (art. 2 ust. 1 TFUE). Nie ma to jednak wpływu na obowiązki wykonywania prawa stanowionego w zakresie tej kategorii kompetencji. Do aktów tych, jak wynika z art. 3 ust. 2 TFUE, należą także umowy międzynarodowe. Państwa członkowskie mogą działać w tej dziedzinie jedynie jako rzecznicy interesu Unii (na podstawie jej zezwolenia) i w ramach wdrażania prawa unijnego, za co są według art. 291 ust. 1 TFUE zasadniczo odpowiedzialne. Dziedziny wyłącznej kompetencji Unii są wymienione w art. 3 ust. 1 TFUE. Należą do nich unia celna, ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego, polityka pieniężna w odniesieniu do Państw Członkowskich, których walutą jest euro, zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa oraz wspólna polityka handlowa. Tym samym skodyfikowane zostało dotychczasowe orzecznictwo TSUE. Również wymieniona w art. 3 ust. 2 TFUE wyłączna kompetencja Unii do zawierania umów międzynarodowych opiera się na orzecznictwie TSUE na temat niebezpośrednich kompetencji do zawierania umów międzynarodowych ówczesnej Wspólnoty Europejskiej 5. Kompetencje takie stanowią wyjątek i są wykonywane, jak była o tym mowa, w poszanowaniu zasady proporcjonalności. Kompetencje przekazane Unii przez Traktaty to z reguły kompetencje dzielone między Unię i państwa członkowskie (por. art. 4 ust.1 TFUE). Kompetencje dzielone są zasadniczą grupą kompetencji UE. Do niej też ma zastosowanie zasada pomocniczości. W zakresie objętym tym rodzajem kompetencji UE nie powinna ustanawiać reguł jednolitych lub dokonywać harmonizacji całkowitej, a zatem powinna regulować określoną kwestię tylko częściowo bądź wspólnie z państwami członkowskimi. Zasada kompetencji przyznanych wyrażona jest także w art. 288 TFUE: w celu wykonania kompetencji Unii instytucje wydają rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Specjalne znaczenie, jako podstawa prawna aktu, ma art. 352 TFUE oraz związana z nim doktryna kompetencji domniemanych (ang.: implied power), które wynikają, z funkcji lub celów organizacji. W związku z tym możliwe jest rozszerzenie istniejących kompetencji na obszary sąsiadujące (tzw. teoria spill over). Są to kompetencje dodatkowe, które rozciągają istniejące kompetencje na środki przygotowawcze lub wykonawcze. 4 G. de Burca, B. de Witte, The Delimitation of powers between the European Union and its Member States (w:) A. Arnull, D. Wincott (eds.), Accountability and Legitimacy in the European Union, Oxford 2007, s Tak zasadniczo TS, sprawa 22/70 (Komisja p. Rada), ECR 1971, 263, Nb. 15/19 AETR. 5

6 System instytucjonalny Unii Europejskiej Postanowienia Traktatu dotyczące instytucji Unii Europejskiej znajdują się w TUE i TFUE, są to odpowiednio art TUE oraz art TFUE. Artykuł 13 ust. 2 TUE w pierwszym akapicie wymienia siedem instytucji UE, stanowi także, że każda instytucja działa w granicach uprawnień przyznanych jej na mocy Traktatów, zgodnie z procedurami, na warunkach i w celach w nich określonych. Instytucje lojalnie ze sobą współpracują. Unia Europejska wykształciła specyficzny, własny, system instytucjonalny. Opiera się na wykształceniu odrębnej od władz krajowych administracji wykonawczej szczebla unijnego na czele z Komisją Europejską. Funkcje prawodawcze pełni Parlament Europejski i Rada. Podziału funkcji, odpowiadających przyjętemu na poziomie państw trójpodziałowi władzy dopełnia Trybunał Sprawiedliwości UE, pełniącym funkcje sądu konstytucyjnego, cywilnego, administracyjnego, arbitrażowego. Trybunał bada zgodność przepisów prawa pochodnego z Traktatami oraz poprawne wykonywanie prawa UE w państwach członkowskich, co zbliża go z KE, będącą strażniczką traktatów. TUE formułuje jednolity katalog instytucji Unii, są to: Parlament Europejski // Rada Europejska // Rada // Komisja Europejska // Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej // Europejski Bank Centralny // Trybunał Obrachunkowy. W strukturze instytucjonalnej powołano szereg organów (jak np. Komitet Regionów czy Ombudsmana) oraz innych jednostek, jak np. agendy unijne (np. Agencja Praw Podstawowych, czy umiejscowiona w Warszawie FRONTEX). Katalog instytucji UE (art. 13 TUE) TUE formułuje jednolity katalog instytucji Unii, są to: Parlament Europejski Radę Europejską Radę Komisję Europejską Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Europejski Bank Centralny Trybunał Obrachunkowy System instytucjonalny UE to obok instytucji także organy i jednostki organizacyjne UE. Pojecie instytucji i organu Rodzaje organów: główne (określone w traktacie) pomocnicze (np. COREPER) i wyspecjalizowane (np. EBI) Jednostki organizacyjne, np. agendy UE Rada Europejska (RE) instytucja UE (1974, 1977, 1983, 1986, 2009),istota, skład, tryb działania (tzw. Szczyty europejskie), funkcje (art. 15 TUE) 6 Przywództwo polityczne w UE, spotkania głów państw i szefów rządów państw członkowskich UE. Rada Europejska wytycza kierunki polityki UE, ustala priorytety polityki i rozwiązuje problemy sporne. Impuls polityczny dla rozwoju UE i zasada konsensusu w pracach RE

7 Podstawy traktatowe: Art. 15 TUE i art TFUE Urząd stałego Przewodniczącego Rady Europejskiej, wybieranego na 2,5-nią kadencję - charakter prawny, kompetencje Rada (dawna: Rada UE) Podstawy prawne: Art. 16 TUE i art TFUE; protokoły: 6, 9, 36; deklaracje: 7,9 Składy Rady Decyzja Rady (do Spraw Ogólnych) (2009/878/UE) z dnia 1 grudnia 2009 r. ustanawiająca wykaz składów Rady uzupełniający składy, o których mowa w art. 16 ust. 6 akapity drugi i trzeci Traktatu o Unii Europejskiej (Dz. U. L 315, , s ) Formacje Rady Rada - formacje Rada ds. Ogólnych Rada ds. Zagranicznych Rada ds. Gospodarczych i Finansowych (Ecofin) Rada ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych Rada ds. Rolnictwa i Rybołówstwa Rada ds. Zatrudnienia, Polityki Społecznej, Zdrowia i Ochrony Konsumentów Rada ds. Konkurencyjności Rada ds. Transportu, Telekomunikacji i Energii Rada ds. Środowiska Rada ds. Edukacji, Młodzieży i Kultury. SIEDZIBA: Protokół nr 6 Rada ma siedzibę w Brukseli. Posiedzenia Rady w kwietniu, czerwcu i październiku odbywają się w Luksemburgu. Wyróżnienia się pracujących dla Rady urzędników dwóch grup: 1. reprezentujących państwo członkowskie, którzy mają wpływ na proces decyzyjny przygotowując grunt pod obrady (urzędnicy polityczni ) 2. Zajmujących się organizowaniem prac Rady, ci pełnią funkcje stricte administracyjne (urzędnicy tradycyjni ). Urzędnikami zajmującymi się przygotowaniem obrad Rady są głównie dyplomaci zgromadzeni w COREPER oraz wysocy urzędnicy pracujący w ministerstwach państw członkowskich, przygotowujący uzgodnienia w komitetach: politycznym i bezpieczeństwa (COPS), gospodarczym i finansowym (EFC), ds. rolnictwa (SCA), ds. artykułu X (CATS), ds. artykułu XX. Statystyka posiedzeń COREPER, obradującego w dwóch mutacjach roboczej (I) i merytorycznej (II), do której trafia 15-20% spraw sugeruje... że ogromna większość spraw w Radzie ma charakter techniczno-ekspercki, a mniejszość polityczny. W efekcie - na posiedzenia Rady trafiają punkty A z agend Coreperu gdzie ministrowie tylko formalnie zatwierdzają wcześniejsze uzgodnienia urzędników (78%), oraz punkty B pozostawione dyskusji ministrów (22%). 7

8 Nawet w wypadku głosowania w Radzie proces decyzyjny jest w sposób daleko idący uzależniony od konsensusu wypracowywanego w fazach przygotowawczych, a w wypadku uzgodnionych decyzji jedynie jedna na pięć jest kontestowanych. FUNKCJE - art. 16 ust. 1 TUE Rada pełni, wspólnie z Parlamentem Europejskim, funkcje prawodawczą i budżetową. Pełni funkcje określania polityki i koordynacji zgodnie z warunkami przewidzianymi w Traktatach. Problem podejmowania decyzji w Radzie i reformy System głosów ważonych / liczba ludności z modyfikacją na rzecz państw małych Zwykle jeden z elementów układu politycznego Kompromis luksemburski (konkluzje nadzwyczajnego posiedzenia Rady r.) Kompromis z Ioannina/ z Janniny / poszerzenie UE w 1995 r. KALKULATOR QMV: Prezydencja w Radzie TL likwiduje rotacyjne, półroczne przewodnictwo w Radzie i zmienia sposób przewodniczenia w Radzie na system trojki na łączne 18 miesięcy Prezydencja nie jest instytucją, organem czy jednostką organizacyjną UE. Jest formą politycznego przywództwa w UE. Prezydencja w Radzie ma charakter funkcjonalny, jest sumą kompetencji związanych z jej sprawowaniem i statusem państwa które ją sprawuje oraz z Radą. Rotacja: trio - Nowy model sprawowania prezydencji został wprowadzony już wiosną 2006 r. przez Niemcy, Portugalię i Słowenię które wspólnie przygotowywały program osiemnastomiesięcznej prezydencji. Zadania i modele Prezydencji w Radzie Prezydencja brukselska i Prezydencja krajowa Prezydencja scentralizowana i zdecentralizowanej Parlament Europejski (PE): Funkcje: ustawodawcze, budżetowe i kontrolne Siedziby: Bruksela, Luksemburg i Strasburg Przewodniczący PE- kadencja 2,5 roku ( to Martin Schulz) Najważniejsze uprawnienia Parlamentu Europejskiego obejmują: tworzenie prawa poprzez zwykłą (i szczególne) procedurę (zbliżoną do danej procedury z art. 294 TFUE uprawnienia budżetowe - Parlament zatwierdza corocznie budżet i udziela Komisji absolutorium z jego wykonania uprawnienia kontrolne zatwierdzanie składu Komisji i jej Przewodniczącego prawo uchwalenia wotum nieufności wobec Komisji (większością 2/3 głosów) prawo zadawania pytań Komisarzom zwyczajowa możliwość zadawania pytań Radzie Wybory do Parlamentu Europejskiego 8

9 Parlament Europejski jest instytucją pochodzącą z wyborów, przeprowadzanych od 1979 r. na podstawie traktatów oraz zgodnie z Aktem dotyczącym wyboru członków PE (AWB) w wyborach powszechnych, tajnych i bezpośrednich AWB został dołączony do decyzji Rady 76/787/EWWiS, EWG i Euratom, a następnie zmieniony decyzją 93/81/Euratom, EWWiS i EWG oraz decyzją Rady 2002/772/WE, Euratom i jest częścią prawa pierwotnego! Art. 223 ust. 1 TFUE zobowiązuje PE do przygotowania jednolitej ordynacji wyborczej lub zasad wyborczych wspólnych dla wszystkich państw członkowskich w specjalnej procedurze, która na poziomie UE wymaga jednomyślnego przyjęcia przez Radę. Żadna z dotychczasowych propozycji PE nie uzyskała akceptacji Rady. Dlatego organizacja wyborów i sposób głosowania oraz metody obliczania głosów podlegają regulacjom krajowych ordynacji wyborczych do PE. Art. 223 i związek z innymi przepisami UE + projekt zmian w Konstytucji RP art. 223 TFUE pozostaje w zw. z art. 14 ust. 3 TUE mówiącym o powszechnych wyborach bezpośrednich, głosowaniu wolnym i tajnym do PE. Status posłów do Parlamentu Europejskiego Źródłami prawa UE określającymi status posłów do PE, a więc ogół materialnych uprawnień, są AWB oraz decyzja PE z 28 września 2005 r. w sprawie przyjęcia statutu posła do PE (dalej: decyzja o statucie, tu blokował prze lata podjęcie decyzji konflikt o wynagrodzenie posłów), która weszła w życie 14 lipca 2009 r. Niezawisłość posłów jest chroniona przez Protokół w sprawie przywilejów i immunitetów z 8 kwietnia 1965 r., uzupełniany przez akty państw członkowskich (dalej: protokół) oraz Regulamin PE oraz Immunitety posłów do Parlamentu Europejskiego Orzeczenie ETS w sprawie A. Patrivielli z r. Pytanie sądu włoskiego o zakres immunitetu posła do PE ETS: tak daleko, jak ma to związek w wykonywaniem mandatu, o czym decyduje jednak właściwy sąd krajowy! Niepołączalność mandatu posła z innymi funkcjami Grupy polityczne Artykuł 225 TFUE i pośrednia inicjatywa PE Organizacja wewnętrzna Prezydium frakcje komisje Regulamin PE Przykłady komisji śledczych w praktyce PE EQUI komisja śledcza do zbadania sprawy kryzysu w spółce Equitable Life Assurance Society, powołana r. ESB1 Tymczasowa Komisja do spraw Dochodzenia w sprawie BSE (gąbczastego zwyrodnienia mózgu) powołana we wrześniu 1996 r., a pracę zakończyła w lutym 1997 r. W kadencji PE ( ) działała komisja śledcza badająca sprawę tajnych więzień i lotów CIA. Komisja petycji - przedmiot i forma petycji Petycja może mieć formę skargi, wniosku lub komentarza i może dotyczyć spraw leżących tak w interesie publicznym, jak również prywatnym. Nie jest wykluczone sformułowanie petycji w formie na przykład wezwania PE do przyjęcia określonego 9

10 stanowiska w konkretnej sprawie. Tego rodzaju petycje umożliwiają PE zwrócenie uwagi na wszelkie przypadki naruszenia praw obywateli UE przez państwo członkowskie, władze lokalne lub instytucje. Ombudsman Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, art. 228 TFUE Wybór i odwołanie Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich przez PE Zadania Rzecznika Praw Obywatelskich Podmioty uprawnione do składania skarg Skarga do Rzecznika Praw Obywatelskich Relacja postępowania ERPO do postępowania sądowego i administracyjnego Siedziby i sesje PE Komisja Europejska Struktura Komisji, tryb wyboru i skład Komisji, prerogatywy Komisja spotyka się raz w tygodniu, zwykle w środę, w Brukseli. Każdy punkt porządku obrad prezentowany jest przez komisarza odpowiedzialnego za dany obszar polityki, zaś decyzja w danej sprawie podejmowana jest wspólnie przez cały zespół (kolegium). Dyrekcje generalne i służby Komisji Europejskiej, praca nad projektem aktu - praktyka TUE w brzmieniu TL dzieli f-cje KE na: Koordynacyjne Wykonawcze zarządzające. zajmuje się wszystkimi bieżącymi zagadnieniami dotyczącymi funkcjonowania Unii, m.in. Polityką rolną, gospodarczą, społeczną, obronnością i polityką międzynarodową - konstruuje i przedstawia Radzie i PE projekty aktów prawnych - przygotowuje propozycje traktatów (umów) i innych aktów prawa międzynarodowego, które są później dyskutowane na zebraniach Rady Europejskiej - Nadzoruje państwa członkowskie we wdrażaniu i stosowaniu prawa UE - prowadzi bieżące negocjacje z państwami kandydującymi do UE Rządzenie KE F-cja kształtowania i realizacji spójnej polityki łączy się najbardziej z pojęciem rządzenia. W praktyce oznacza to, że oprócz administracji wykonawczej sensu stricto muszą funkcjonować także struktury obsługi władzy politycznej. M. Kulesza, na gruncie prawa administracyjnego, wyodrębnia je w grupę administracji na rzecz rządzenia, wspomagającą najważniejszych urzędników w ich funkcjach politycznych. Administracja ta składa się z elementu zmiennego (politycznego) oraz stałego (biurokratycznego). Organizacja prac KE Urzędnicy Komisji pracują w departamentach zwanych dyrekcjami generalnymi (DG) oraz służbami, każda z DG odpowiada za konkretny obszar polityki i jest kierowana przez dyrektora generalnego, który odpowiada przed jednym z Komisarzy. ( ) Wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa 10

11 2 KAPELUSZE - skupia w jednym ręku kompetencje wcześniejszego Wysokiego Przedstawiciela ds. WPZiB oraz komisarza ds. stosunków zewnętrznych powinien zapewniać spójne postrzeganie Unii w stosunkach międzynarodowych Wysoki przedstawiciel kurs kolizyjny z przewodniczącym Rady Europejskiej i przewodniczącym KE Kompetencje: czuwa nad spójnością działań zewnętrznych Unii; odpowiada w ramach KE za jej obowiązki w dziedzinie stosunków zew. i koordynację innych aspektów działań zewnętrznych Unii. W wykonywaniu tych obowiązków w ramach KE, i tylko w odniesieniu do tych obowiązków, wysoki przedstawiciel podlega procedurom regulującym funkcjonowanie KE. Zmiany w dziedzinie WPZiB - wykład WPZiB i Europejska Służba Działań Zewnętrznych - wykład Trybunał Obrachunkowy (TO) 1975, istota, skład, organizacja, tryb działania, funkcje - art TFUE - TO sprawuje kontrolę rachunków Unii, a w jego skład wchodzi jeden obywatel z każdego Państwa. Członkowie TO są urzędnikami (nie sędziami!) i są w pełni niezależni w pełnieniu swoich funkcji, w ogólnym interesie Unii. Europejski Bank Centralny - bank centralny UE, a także bank emisyjny w odniesieniu do waluty euro, przyjętej przez 16 państw ( ) Europejski Bank Inwestycyjny (1858) (art. 308 i n. TFUE) - istota, organizacja, funkcje Organy doradcze UE: Komitet Ekonomiczno-Społeczny (1957, 1998) i Komitet Regionów (TM) Agencje - są to wyodrębnione strukturalne ciała, niebędące formalnie częścią instytucji lub organów traktatowych, tworzone na podstawie aktu prawa pochodnego, mające osobowość prawną, dysponujące własną administracją i wyposażone we własne kompetencje oraz niezależne finansowo (mają własny budżet), którym powierza się wykonywanie pewnych zadań objętych kompetencją unijną. Zob. M. Górka, System instytucjonalny Unii Europejskiej, EuroPrawo 2010, s. 103 Agendy UE (agencje): są to specjalistyczne i zdecentralizowane ciała, które wspierają państwa i ich obywateli w zakresie powierzonych im obszarów kompetencyjnych. Agendy UE są organizacjami odmiennymi od instytucji UE, mają osobowość prawną. Zostały powołane aktami prawa pochodnego, w celu wypełniania specyficznych zadań technicznych, naukowych lub z zakresu zarządzania określonych w odpowiednich aktach prawa UE Przykład agencji: Europejska Agencja Zarządzania WspółpracąOperacyjnąna Zewnętrznych Granicach FRONTEX, Europol, Eurojust, inne Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (ogólna charakterystyka instytucjonalna): 11

12 Składa się z trzech organów sądowniczych: Trybunału Sprawiedliwości, Sądu i Sądu do spraw Służby Publicznej. Podstawy prawne: Trybunał działa na mocy Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Traktaty te konstytuują także istnienie dwóch jego organów sądowniczych: Trybunału Sprawiedliwości i Sądu. Artykuł 19. ust. 1 TUE oraz artykuł 257. TFUE pozwalają na tworzenie w jego ramach sądów wyspecjalizowanych. Kompetencje TSUE: o kontroluje legalność aktów prawnych Unii Europejskiej o czuwa nad poszanowaniem przez państwa członkowskie obowiązków wynikających z traktatów o dokonuje obowiązującej wykładni prawa Unii Europejskiej na wniosek sądów krajowych (postępowanie prejudycjalne) o Roboczym językiem Trybunału jest j. francuski i angielski. Szczegółowe omówienie systemu instytucjonalnego zobacz m.in.: A. Łazowski, A. Zawidzka-Łojek (red. nauk.), Instytucje i porządek prawny UE. Vademecum, Wyd. EuroPrawo, Warszawa 2013; M.M. Kenig-Witkowska (red.), Prawo Instytucjonalne Unii Europejskiej, Warszawa 2012 r.; J. Barcz (red.), System instytucjonalny Unii Europejskiej, t. III, Warszawa EuroPrawo 2011 lub J. Barcz, M. Górka, A. Wyrozumska, Instytucje i prawo Unii Europejskiej, Warszawa Źródła prawa Unii Europejskiej Wybrane orzecznictwo TSUE: 1) Wyrok z , w sprawie C 34/73 Fratelli Variola S.p.A. p. Amministrazione italiana delle Finanze 2) Wyrok z w sprawie C 9/70 Franz Grad p. Finanzamt Traustein 3) Wyrok z 19.I.1985 r., sprawa 8/81 Ursula Becker p. Finanzamt Münster-Innenstadt 4) Wyrok w sprawie C- 129/96, Inter-Environnement Wallonie 5) Wyrok z r. w sprawie 148/78 Pubblico Ministero p. Ratti (w spr. z nr 3, 4, 5 wątek ważny to obowiązek pełnego i terminowego wdrażania dyrektyw, zakaz podejmowania działań, które mogłyby zagrozić celowi, w niektórych sytuacjach może mieć skutek bezpośredni) 6) Wyrok z , sprawa C 106/89 Marleasing S.A. p.la Comercial International de Alimentacion S.A (reguła Marleasing!!!) 7) Wyrok z 24 stycznia 2012 roku w sprawie C-282/10 Dominguez (kompleksowo i podsumowująco odnosi się do skutku dyrektyw) 8) Wyrok w sprawie C-322/88 Salvatore Grimaldi 9) Wyrok z 11 grudnia 2007 w sprawie C-161/06 Skoma Lux p. Celní ředitelství Olomouc 10) Wyrok w sprawie C-345/06 Heinrich (tu w spr. nr 8 i 9 wątek języka publikacji aktu i związanych z tym skutkami prawnymi) 11) Wyrok z 14 lipca 2005 r. w sprawie C-435/03 British American Tobacco i Newman Shipping (orzeczenie będzie się pojawiało w wielu wątkach zajęć kolejnych) 12

13 12) Karta praw podstawowych UE - jako źródło prawa, wymóg poszanowania praw podstawowych zawartych w KPP na gruncie najnowszych wyroków TSUE w sprawach: C-617/10 Fransson, C-399/11 Melloni oraz C-206/13 Siragusa 13) Wyrok w sprawach połączonych C-293/12 i C-594/12 Digital Rights Ireland (stwierdzenie nieważności dyrektywy 2006/24 w sprawie zatrzymywania danych ) Systematyka formalna źródeł prawa UE: akty ustawodawcze i nieustawodawcze: wykonawcze i delegowane procedury komitetowe procedury tworzenia prawa pochodnego Formy aktów prawa pochodnego UE 1. akty ustawodawcze: art. 289 TFUE: rozporządzenia, dyrektywy i decyzje są przyjmowane przez Parlament i Radę w ramach zwykłej procedury ustawodawczej: akt przyjmowany jest wspólnie przez PE i Radę na wniosek KE (procedura zbliżona do obecnej procedury współdecydowania); oraz w ramach jednej ze specjalnych procedur ustawodawczych: akt przyjmowany jest przez PE z udziałem Rady lub przez Radę z udziałem PE; w toku tej procedury w szczególnych przypadkach inicjatywa legislacyjna może pochodzić od grupy państw członkowskich, PE, EBC, Trybunału Sprawiedliwości lub EBI; możliwe jest również zastosowanie tzw. procedury kładki, tj. Rada Europejska może podjąć decyzję o zmianie specjalnych procedur prawodawczych na zwykłą procedurę prawodawczą Przyjmowane są procedura prawodawcza (ustawodawcza): zwykła PE + R wniosek KE/ art. 294 TFUE oraz specjalna PE z udziałem R, R z udziałem PE inicjatywa prawodawcza KE, wyjątkowo także możliwa inicjatywa grupy państw, PE, EBC, TSUE, EBI. 2. Akty delegowane: art. 290 TFUE: 1. Akt ustawodawczy może przekazywać Komisji uprawnienia do przyjęcia aktów o charakterze nieustawodawczym o zasięgu ogólnym, które uzupełniają lub zmieniają niektóre, inne niż istotne, elementy aktu ustawodawczego. Akty ustawodawcze wyraźnie określają cele, treść, zakres oraz czas obowiązywania przekazanych uprawnień. Przekazanie uprawnień nie może dotyczyć istotnych elementów danej dziedziny, ponieważ są one zastrzeżone dla aktu ustawodawczego. 2. Warunki, którym podlega przekazanie uprawnień, są wyraźnie określone w aktach ustawod. i mogą być następujące: PE lub Rada może zadecydować o odwołaniu przekazanych uprawnień; akt delegowany może wejść w życie tylko wtedy, gdy PE lub Rada nie wyrażą sprzeciwu w terminie przewidzianym przez akt ustawodawczy (jest to tzw. dwuwariantowa procedura typu call-back). Do celów litery a) i b) PE stanowi większością głosów wchodzących w jego skład członków, a Rada większ. kwal. 3. W nagłówku aktów delegowanych dodaje się przymiotnik delegowane albo delegowana. 13

14 Są to zatem akty KE o charakterze nieustawodawczym o zasięgu ogólnym, uzupełniają lub zmieniają niektóre, inne niż istotne, elementy a. u. i oparte na wyraźnej delegacji/ określającej m.in. warunki/ zawartej w a.u.!!!! 3. Akty wykonawcze art. 291 TFUE: Państwa Członkowskie przyjmują wszelkie środki prawa krajowego niezbędne do wprowadzenia w życie prawnie wiążących aktów Unii. Jeżeli konieczne są jednolite warunki wykonywania prawnie wiążących aktów Unii, akty te powierzają uprawnienia wykonawcze Komisji lub, w należycie uzasadnionych przypadkach oraz w przypadkach określonych w artykułach 24 i 26 Traktatu o Unii Europejskiej, Radzie. Do celów ustępu 2 PE i Rada, stanowiąc w drodze rozporządzeń zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, ustanawiają z wyprzedzeniem przepisy i zasady ogólne dotyczące trybu kontroli przez Państwa Członkowskie. wykonywania uprawnień wykonawczych przez Komisję. W nagłówku aktów wykonawczych dodaje się przymiotnik wykonawcze albo wykonawcza. Zatem: akty wykonawcze co do zasady wydają państwa członkowskie, ale także KE lub Rada, jeżeli konieczne są jednolite warunki wykonywania prawnie wiążących aktów; wydaje KE lub R, o ile akty wiążące je upoważniają. Akty prawne wymienione w art. 288 TFUE: W celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich. Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków. Decyzja wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów, wiąże tylko tych adresatów. Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej. ZALECENIA - niewiążące akty R, KE lub EBC Artykuł 292 TFUE: Rada przyjmuje zalecenia. Rada stanowi na wniosek Komisji we wszystkich przypadkach, gdy Traktaty przewidują przyjmowanie aktów przez Radę na wniosek Komisji. Rada stanowi jednomyślnie w dziedzinach, w których jednomyślność wymagana jest do przyjęcia aktu Unii. Komisja, a w szczególnych przypadkach przewidzianych w Traktatach również Europejski Bank Centralny, przyjmują zalecenia ważne orzeczenie w spr. z 1988 C-322/88 Salvatore Grimaldi: orzeczenie dotyczyło kompetencji Komisji do wydania zalecenia w celu stwierdzenia, jakie skutki prawne ewentualnie mogłoby ono wywołać. środki o których mowa nie mogą być...uważane za nieposiadające skutku prawnego. Skutek ten polega na tym, iż sądy krajowe są zobowiązane do wzięcia pod uwagę zaleceń w celu rozstrzygnięcia sporów im przedstawionych, w szczególności gdy rzucają one światło na interpretację środków krajowych przyjętych w celu implementowania ich lub gdy mają na celu uzupełnienie wiążących postanowień Wspólnoty. Akty niewymienione w art. 288 TFUE AKTY NIENAZWANE /soft law/ np. programy, kodeksy postępowania, obwieszczenia 14 POROZUMIENIA MIĘDZYINSTYTUCJONALNE

15 PE, R i KE konsultują się wzajemnie oraz za wspólnym porozumieniem ustalają warunki współpracy. W tym celu mogą one, w poszanowaniu Traktatów, zawierać porozumienia międzyinstytucjonalne, które mogą mieć charakter wiążący. Problem komitologii po Traktacie z Lizbony (zostanie omówiony podczas zajęć). Tworzenie prawa pochodnego: wydane przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE, które w pracy legislacyjnej opierają się na kompetencjach udzielonych w prawie pierwotnym!!! Wg. art. 288 TFUE są to: rozporządzenia/ dyrektywy/ decyzje oraz niewiążące zalecenia i opinie Dodatkowo: - wewnętrzne prawo organizacyjne UE regulaminy Parlamentu, Rady czy komisji Europejskiej (akty pro foro interno) - umowy międzynarodowe - ogólne zasady prawa UE np. zasada odpowiedzialności odszkodowawczej UE art. 340 TFUE, art. 6 TUE prawa podstawowe - zasady uznane w porządkach wew. państw członkowskich - prawo sędziowskie: TSUE uprawniony jest do formułowania ostatecznie obowiązującej wykładni prawa pierwotnego i pochodnego (pytania prejudycjalne) (zob. interesujący wyrok (prejudycjalny) z kwietnia 2014 r w spr. połączonych C-293/12 i C- 594/12 Digital Rights Ireland). II. Procedury prawodawcze w Unii Europejskiej: 1. Zwykła procedura ustawodawcza - art. 294 TFUE (pierwsze drugie czytanie procedura pojednawcza trzecie czytanie) 2. Specjalne procedury ustawodawcze Rada stanowi: po konsultacji z PE (por. np. art. 194 TFUE, 203 TFUE, 262 TFUE, 308 TFUE, 311 TFUE) albo za jego zgodą (np. art. 311 TFUE) 3. Specyfika w dziedzinie PWBiS i WPZiB (art. 31 TUE ; art. 82 TFUE ); okresy przejściowe (Protokół 36) zwłaszcza art. 9 i 10. Obowiązek uzasadnienia aktu: Art. 296 TFUE: ( ) Akty prawne są uzasadniane i odnoszą się do propozycji, inicjatyw, zaleceń, wniosków lub opinii przewidzianych w Traktatach. Zasada pomocniczości: art. 5 ust. 3 TUE : Zgodnie z zasadą pomocniczości, w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez Państwa Członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Unii. (...) C-376/98 Niemcy p. PE i Radzie (dyrektywa dot. reklamy wyrobów tytoniowych) 15

16 ZASADA PROPORCJONALNOŚCI - vide : sprawa C-491/01, tzw. sprawa drugiej dyrektywy tytoniowej (British American Tobacco m.in. zakaz stosowania pojęć opisowych na opakowaniach - o niskiej zawartości substancji smolistych, lekkie, ultralekkie, łagodne ) Proporcjonalność (nie utożsamiać z pomocniczością, różne zasady!); artykuł 5 ust. 4 TUE: Zgodnie z zasadą proporcjonalności zakres i forma działania Unii nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów Traktatów. Instytucje Unii stosują zasadę proporcjonalności zgodnie z Protokołem w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności. środek musi być odpowiedni i konieczny dla osiągnięcia celu i nie może nakładać niepotrzebnych ciężarów na państwo członkowskie lub jednostki (ww. kryteria te TS sformułował w sprawie 265/87 Schräder p. KE) Wybór właściwej podstawy prawnej aktu prawnego Art. 296 TFUE: Jeżeli Traktaty nie przewidują rodzaju przyjmowanego aktu, instytucje dokonują wyboru, jakiego rodzaju akt ma w danym przypadku zostać przyjęty, w poszanowaniu obowiązujących procedur oraz zasady proporcjonalności. (...) Rozpatrując projekt aktu prawodawczego, PE i Rada powstrzymują się od przyjmowania aktów nieprzewidzianych przez procedurę prawodawczą obowiązującą w danej dziedzinie. Wybór podstawy podlega kontroli TS. Jest to tzw. skarga na nieważność aktu prawa UE. Niewłaściwa ze względu na cel i treść środka lub brak podstawy prawnej może powodować nieważność aktu Akt może być oparty na kilku podstawach, o ile nie przewidują wykluczających się procedur Przykład -376/98 Niemcy p. PE i Radzie tu dyrektywa dot. reklamy wyrobów tytoniowych, która została przyjęta na podstawie kilku odrębnych podstaw. Ogłaszanie aktów prawnych w Dz. U. UE (art. 297 TFUE): obowiązkowe i fakultatywne 1. Obowiązkowe: o Akty ustawodawcze o Akty o charakterze nieustawodawczym przyjęte w formie: rozporządzeń, dyrektyw oraz decyzji, skierowane do wszystkich PCz, decyzje, które nie wskazują adresata Inne dyrektywy, jak również decyzje, które wskazują adresata, są notyfikowane adresatom i stają się skuteczne wraz z tą notyfikacją. 2. Nieobowiązkowe - pozostałe akty Wejście w życie aktów prawnych: z dniem w nich określonym a w jego braku, dwudziestego dnia po ich publikacji. 16

17 Zasada pierwszeństwa Zasada pierwszeństwa prawa UE (przed prawem krajowym) nie została przewidziana w Traktatach, ale wywodzi się z orzecznictwa Trybunału. Po raz pierwszy została sformułowana w wyroku w sprawie Costa p. Enel. Podstawą zasady pierwszeństwa jest zasada lojalnej współpracy między państwami członkowskimi a Unią Europejską. Uzasadnia ją konieczność jednolitego i efektywnego stosowania prawa UE, w związku z tym, iż państwa członkowskie powierzyły Unii wykonywanie części swoich suwerennych uprawnień. Zasada pierwszeństwa dotyczy wszystkich wiążących aktów prawa unijnego oraz wszystkich norm prawa krajowego, także konstytucji wyrok w sprawie Internationale Handelsgesellschaft. Kolejne orzeczenia TS wyznaczały zakres obowiązywania zasady. W szczególności w sprawie Simmenthal Trybunał orzekł, że w razie konfliktu prawo krajowe ma być niestosowane przez sądy krajowe (a tym samym potwierdził, że mamy do czynienia z zasadą pierwszeństwa stosowania, a nie obowiązywania), niezależnie od tego, który akt był późniejszy. W późniejszych orzeczeniach TSUE wyraził pogląd, że również organy administracyjne państw członkowskich mają obowiązek odmowy zastosowania normy prawa krajowego w razie stwierdzenia jej niezgodności z prawem UE. ZASADA SKUTKU BEZPOŚREDNIEGO PRAWA UE Zasada skutku bezpośredniego prawa UE jest podstawową zasadą o charakterze systemowym. Podobnie jak zasada pierwszeństwa, nie pochodzi ona z Traktatu, ale została sformułowana w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, będąc jednym z bardziej spektakularnych przykładów wykładni celowościowej stosowanej przez TS, której wyrazem jest zwłaszcza odwołanie explicite do ducha Traktatu.. cd por. podręcznik - sprawa 26/62 Van Gend en Loos p. Nederlandse Administratie der Belastingen Zasada skutku bezpośredniego nie została ujęta wprost w pierwotnym albo wtórnym prawie UE, lecz jest wynikiem celowościowej wykładni traktatów dokonanej przez TSUE - po raz pierwszy w orzeczeniu 26/62 van Gend. Należy podać ewentualnie krótkie, wynikające z wyroku van Gend uzasadnienie dla ustanowienia tej zasady przez TSUE. Jednostki mogą być podmiotem praw i obowiązków przepisów wynikających z aktów pierwotnego i wtórnego prawa UE (ewentualnie inaczej: że mogą powoływać jako źródło swych uprawnień bezpośrednio przepis prawa UE, a organy krajowe powinny przyjąć ten przepis jako bezpośrednią podstawę rozstrzygnięcia w sprawach dotyczących jednostek) + ewentualnie orzeczenie, z którego to wynika (np. 26/62 van Gend); wystarczy wskazać jedną z obowiązujących definicji. Warunki bezpośredniej skuteczności przepisów UE: - przepis powinien być jasny - precyzyjny - bezwarunkowy 17

18 Wyróżniamy skutek bezpośredni wertykalny, tj. możliwość powoływania się na dane przepisy wobec państwa oraz skutek bezpośredni horyzontalny, tj. możliwość powoływania się na dane przepisy wobec innych jednostek. Skutek bezpośredni norm traktatowych: - wertykalny - sprawa 26/62 Van Gend en Loos - horyzontalny sprawa 43/75 Defrenne p. Sabena (a także C-253/00 Munoz, 41/74 van Duyn, 9/70 Grad, 91/92 Faccini Dori) Skutek bezpośredni rozporządzeń Sprawa 34/73 Fratelli Variola p. Amministrazione Italiana delle Finanze Skutek bezpośredni dyrektyw Sprawa 41/74 Van Duyn p. Home Office Sprawa 152/84 Marshall p. Southampton and South West Hampshire Area Health Authority Sprawa C-91/92 Faccini Dori p. Recreb Srl sprawa C-188/89 Foster p. British Gas Problem bezpośredniego skutku dyrektyw. jest od dawna przedmiotem kontrowersji. Początkowo negowano możliwość powoływania się jednostek na dyrektywy, ponieważ są one zawsze skierowane do państw członkowskich i wymagają implementacji do prawa krajowego. Jeśli więc państwo w wyznaczonym czasie dokona implementacji, w krajowym porządku prawnym stosowane są przepisy krajowe wydane w celu transpozycji dyrektyw. Problem powstaje wówczas, gdy dyrektywa nie jest implementowana lub jest implementowana nieprawidłowo. W swoich rozważaniach ETS podniósł przede wszystkim argument, iż państwo członkowskie nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawnego zachowania (ex injuria non oritur ius).. cd por. podręcznik. Zależnie od tego, w jakiej fazie i w jakich warunkach co do zasady nie wywiera skutku bezpośredniego (w znaczeniu wąskim), ale może wywrzeć skutek pośredni, może również spowodować odmowę zastosowania prawa krajowego (tj. zgodnie z zasadą pierwszeństwa). Należy wyraźnie podkreślić, że wiąże co do rezultatu (urzeczywistnienie wszystkich merytorycznych przepisów dyr. w kontekście ogólnego zamierzonego celu, wyrażonego w tym akcie w określonym terminie), swoboda co do formy i sposobów jego osiągania. Wiążą tylko państwa członkowskie i co do rezultatu (i terminu), co do zasady nie są bezpośrednio skuteczne ale mogą być bezpośrednio skuteczne, jeżeli państwo uchybi obowiązkowi transpozycji w terminie albo nieprawidłowa implementacja 41/74 Van Duyn - tylko w relacji jednostka przeciwko państwu (wertykalnej), tylko od upływu terminu implementacji 148/78 Tulio Ratti, ważna tu informacja, że przeciwko emanacji państwa C-188/89 Foster v. British Gas; nigdy w relacjach horyzontalnych C-91/92 Faccini Dori, z uwzględnieniem doktryny Adeneler C-212/04 Adeneler. Ww. skuteczność jest możliwa gdy przepis dyr. jest jasny, precyzyjny i bezwarunkowy (ww. zamyka się wiele dodatkowych i szczegółowych problemów, które mogą być wymienione przez studenta, jak np. Incydentalny horyzontalny skutek bezpośredni; efekt blokującym przez upływem terminu implementacji (zob. Adeneler) w kontekście prounijnej wykładni oraz odmowy zastosowania prawa krajowego) Wymaga implementacji - krótki opis procesu implementacji m.in.: podkreślenie znaczenia transpozycji jako czynności stanowienia prawa krajowego, pewności prawa, jasność, precyzja, akt powszechnie obowiązujący, nie praktyka stosowania prawa, obowiązek 18

19 notyfikacji/sygnalizacji, etc) brak impl. w terminie uprawnienia dla jednostek, które mogą być dochodzone przed sądem krajowym w ramach koncepcji skutku bezpośredniego + prawo do odszkodowania + wszczęcie przez KE postępowania z art. 258 TFUE (po TL brak notyfikacji od razu może być wszczęcie art. 258 TFUE z jednoczesnym wnioskiem o karę pieniężną!) Konstrukcja d. od początku EWG była przedmiotem wzmożonego orzecznictwa TSUE należy wskazać przede wszystkim wyrok TSUE z r. w spr. C422/05 Komisja p. Belgii oraz wyrok TSUE z r. w spr. C-212/04 Adeneler i inni p. ELOG, Zb.Orz lub spr. Mangold (i inne relewantne orzeczenia TSUE). Podsumowanie skutku bezp. Dyrektyw via orzecznictwo : skutek bezpośredni nie wprowadzonej w terminie dyrektywy (spr. 148/78 Ratti): pionowy tak (pojedyncze postanowienia mogą tworzyć dla obywateli prawa wobec państwa, jeżeli są: jasne, bezwarunkowe; ale nie mogą tworzyć obowiązków spr. 80/86 Kolpinghuis Nijmegen) effet utile oraz sankcja z tytułu niewypełnienia zobowiązań wynikających z prawa UE (odpowiedzialność odszkodowawcza państwa spr. C-6 i 9/90 Francovich gdy dyrektywa nie może być stosowana bezpośrednio), poziomy nie (spr. 152/84 Marshall I), ale obowiązek interpretacji obowiązujących przepisów zgodnie z brzmieniem i celem dyrektywy (spr. 79/83 Harz) - pośredni skutek dyrektyw dla osób trzecich; odpowiedzialność odszkodowawcza państwa, gdy osoba prywatna nie może się powołać na dyrektywę wobec innej osoby spr. 91/92 Faccini Dori). Skutek bezpośredni decyzji - sprawa 9/70 Franz Grad p. Finanzamt Traunstein 3. ZASADA SKUTKU POŚREDNIEGO PRAWA UE (OBOWIĄZEK PROUNIJNEJ WYKŁADNI PRAWA KRAJOWEGO) Skutek pośredni przepisów UE Sprawa 14/83 Von Colson p. Land Nordhein Westfalen sprawa C-106/89 Marleasing sprawa C-282/10 Dominguez (kompleksowo i podsumowująco odnosi się do skutku dyrektyw) Sformułowanie zasady skutku pośredniego było początkowo sposobem na wzmocnienie ochrony prawnej jednostek, osłabionej z powodu braku bezpośredniej skuteczności dyrektyw lub ich nieprawidłowej implementacji.. cd por. podręcznik ZASADA SKUTKU POŚREDNIEGO PRAWA unijnego // OBOWIĄZEK PRO-unijnej WYKŁADNI PRAWA KRAJOWEGO Uzasadniając obowiązek pro-unijnej wykładni prawa krajowego, TS odwołał się do zasady solidarności (lojalności) z art. 4 ust. 3 TUE, zgodnie z która państwa członkowskie zobowiązane są solidarnie wykonywać zobowiązania wynikające z prawa unijnego oraz do konieczności zapewnienia skuteczności tego prawa w krajowym porządku prawnym - sprawa 14/83 Von Colson p. Land Nordhein Westfalen Sądy krajowe i inne organy (administracyjne!!!!) mają obowiązek interpretować prawo krajowe zgodnie z prawem unijnym. Zasada obejmuje nie tylko prawo wydane w celu 19

20 implementacji/wykonania prawa UE, ale całe prawo krajowe. Zasada dotyczy także aktów niewiążących. Ma na celu zapewnienie wykonania celu dyrektywy (albo innych aktów prawa UE, także prawa pierwotnego i innych aktów prawa wtórnego). Wyprowadzona przez TS z zasady lojalnej współpracy/solidarności (art. 4 ust. 3 TUE), ale ostatnio również z ogólnej efektywności prawa unijnego (coś na wzór van Gend i Costa oraz Francovich jak przy zasadzie pierwszeństwa, skutku bezpośredniego i odpowiedzialności odszkodowawczej zob. wyrok Adeneler - TS określa tę zasadę jako INHERENT in the TREATY). Zapewnia możliwość powołania się na prawo UE nawet wówczas gdy nie jest możliwe powołanie się na skutek bezpośredni ze względu na to, że przepis nie jest jasny lub gdy w stosunkach między jednostkami. Granicą wykładni prounijnej jest zakaz wykładni contra legem. Skutek pośredni tak dalece jak to możliwe oraz ogólne zasady prawa UE (zasada pewności prawa, zasada niedziałania prawa wstecz itp.) Orzeczenia: Von Colson (koniecznie), Adeneler, Marleasing, Grimaldi Triangularny skutek dyrektyw (nie ma tego tematu w podręczniku przedstawię podczas zajęć) ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI ODSZKODOWAWCZEJ PAŃSTWA CZŁONKOWSKIEGO WOBEC JEDNOSTEK Z TYTUŁU NARUSZENIA PRAWA Unii Europejskiej TSUE wyposażył jednostkę w niezwykle ważny instrument prawny: możliwość dochodzenia odszkodowania od państwa 6, które w wyniku naruszenia prawa UE wyrządziło tej jednostce szkodę. TSUE wyprowadził z zasady ogólnej skuteczności traktatu (effet utile) (spr. Francovich), zasady solidarności/lojalnej współpracy (art. 4 ust. 3 TUE), odpowiedzialności odszkod. UE (art. 340 TFUE zob. spr. Brasserie du Pecheur). Ma na celu ochronę uprawnień jednostek jako podmiotów prawa UE, ale także zapewnienie skuteczności systemu prawa UE. Chroni przed bezprawnym działaniem lub zaniechaniem państwa. Ustanowiona po raz pierwszy w orzeczeniu w spr. Francovich. Ważne - roszczeń tych dochodzi się w sądach krajowych zgodnie z procedurą krajową O przyznaniu odszkodowania decyduje sąd krajowy na podstawie krajowych przepisów dotyczących odszkodowań, chyba że standard krajowy spada poniżej minimalnego standardu wyznaczonego przez TUSE wówczas jednostka ma PRAWO do odszkodowania na zasadach określonych w prawie UE (jest to więc zasada, która ma skutek bezpośredni!). Odszkodowanie obejmuje szkodę w pełnej wysokości. Dochodzone jest na podstawie krajowych przepisów proceduralnych (zasada autonomii proceduralnej) z ograniczeniami wynikającymi z zasady równoważności i zasady skuteczności. 6 Istotne jest tu rozumienie państwa ogólnie rzecz ujmując są to organy administracji publicznej i samorządowej, sądy czy parlament, ale także jednostki prywatne o ile realizują zadania zlecone przez władze publiczną. 20