ROZDZIAŁ 6 INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE WZROST GOSPODARCZY W WYMIARZE TEORETYCZNYM

Transkrypt

1 Dorota Kuder ROZDZIAŁ 6 INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE WZROST GOSPODARCZY W WYMIARZE TEORETYCZNYM Wprowadzenie Od początku XIX wieku obserwuje się zwiększenie dysproporcji w dochodach między krajami dystans pomiędzy krajami najbiedniejszymi i najbogatszymi stale się powiększa. Ekonomiści nie są zgodni, dlaczego tak się dzieje. Według tradycyjnych badań wzrostu gospodarczego za bezpośrednie przyczyny tej dywergencji należałoby uznać różnice: w akumulacji kapitału (rzeczowego i ludzkiego), w łącznej produktywności czynników produkcji, w tempie postępu technicznego. Nie da się jednak ukryć, że znaczna część zmienności wzrostu w czasie, a przede wszystkim między krajami, pozostaje nadal niewyjaśniona przez tradycyjne czynniki wzrostu. Ekonomiści zaczęli więc upatrywać źródeł tego zjawiska w stopniu otwartości gospodarki, w położeniu geograficznym czy we wpływie polityki makroekonomicznej i strukturalnej na gospodarkę. Coraz częściej jednak w literaturze pojawiają się argumenty, iż różnice w poziomie dochodów i dynamice wzrostu gospodarczego zależą od jakości instytucji danej gospodarki. Douglass C. North, laureat nagrody Nobla, następująco postrzega rolę instytucji w gospodarce: Jak wytłumaczyć trwałe ubóstwo w obliczu obfitości? Jeśli znane są źródła bogactwa, dlaczego biedne kraje po prostu nie zaadoptują rozwiązań, które je do niego zbliżą?... Trzeba zachęcać ludzi, by inwestowali w bardziej wydajne technologie, podnosili swoje umiejętności i organizowali efektywne rynki. Takie bodźce urzeczywistnione są w instytucjach. (WDR, 2002) Opracownie ma na celu przedstawić stan toczącej się dyskusji na temat instytucjonalnych uwarunkowań wzrostu gospodarczego. Chodzi o odpowiedź na pytanie, czy badania empiryczne potwierdzają, że, poza tradycyjnymi czynnikami, na poziom i dynamikę wzrostu gospodarki oddziałują również czynniki instytucjonalne? Ujęcie pojęcia instytucji w literaturze przedmiotu Pierwsi przedstawiciele instytucjonalizmu nie tylko nie używali terminu instytucje regularnie, ale nie podejmowali też zbyt silnych prób jego precyzyjnego zdefiniowania. Thorstein Veblen twierdził, że instytucja jest czymś w rodzaju zwyczaju, który stał się w sposób oczywisty niezbędny oraz powszechnie akceptowany. Przypuszczalnie fizjologicznym odpowiednikiem byłby którykowiek z tych powszechnych nałogów, które obecnie przykuwają uwagę ekspertów w kwestii trzeźwości, jednak nikt nie jest pewnien, gdzie leżą granice tego terminu, a zapewne jeszcze mniej pewnien mechanizmów działania instytucji oraz ich konsekwencji (Veblen, 1924). W zacytowanej definicji uwagę przykuwa podstawowa cecha instytucji według Veblena ludzie sami i dobrowolnie narzucają sobie pewne ograniczenia poprzez tworzenie się nawyków myślenia. Stąd też podkreślał on w swoich pracach, że instytucja to utrwalone zwyczaje myślenia wspólne dla ogółu ludzi [cytat za: (Klimczak, 2006)]. Z kolei John R. Commons doszedł do wniosku, że możemy definować instytucję jako działanie zbiorowe w celu kontroli działań indywidualnych. Działania zbiorowe obejmują wszystko od niezorganizowanych zwyczajów po wiele zorganizowanych i dobrze

2 56 Dorota Kuder funkcjonujących organizacji, takich jak rodzina, przedsiębiorstwo, związki zawodowe, system rezerw federalnych, państwo Działanie zbiorowe jest nawet bardziej uniwersalne w niezorganizowanej formie zwyczaju niż w zorganizowanej formie przedsiębiorstw. Jednak nawet dobrze funkcjonująca organizacja jest również zwyczajem (Commons, 1934). Gustav von Schmoller w publikacji z 1900 roku stwierdził, że instytucja to zbiór formalnych i nieformalnych zasad, włączając w to mechanizmy wdrożenia ich w życie. Schmoller rozumiał instytucję jako częściowe uporządkowanie życia społecznego, które spełnia szczególne cele i które może niezależnie dalej ulegać ewolucji. Daje ono przedsiębiorstwom podstawy dla kształtowania działań społecznych w długim okresie; przykłady to: własność, niewolnictwo, pańszczyzna, małżeństwo, opieka prawna, system rynkowy, wolność handlu [cytat za: (Furubotn & Richter, 2000)]. Najczęściej jednak literatura przytacza definicję D. Northa. W jego rozumieniu instytucje są regułami gry w społeczeństwie lub, bardziej formalnie, są one obmyślonymi przez ludzi ograniczeniami, które kształtują ich wzajemne oddziaływanie na siebie (North, 1990). Wchodząc głębiej w tok rozumowania Douglassa C. Northa instytucje stają się obmyślonymi przez ludzi ograniczeniami, które kształtują polityczne, ekonomiczne i społeczne interakcje. Zawierają one zarówno nieformalne ograniczenia sankcje, tabu, zwyczaje, tradycje czy zasady postępowania formalne reguły konstytucje, prawo, prawa własności (North, 1991) jak i sposoby ich egzekwowania. Wspólnie określają one bodźcową strukturę społeczeństw, a w szczególności gospodarek (North, 1994). W innej publikacji North argumentuje, że instytucje składają się z zestawu ograniczeń zachowań w formie zasad i regulacji; a, wreszcie, również z zestawu moralnych, etycznych i behawioralnych norm, które definiują zarysy i które ograniczają sposób, w który zasady i regulacje są sprecyzowane, a ich egzekwowanie przeprowadzone (North, 1984). Celem instytucji jest ukierunkowanie zachowania jednostki jak długo dana instytucja realizuje ten cel, tak długo kształtuje wzorce codziennych działań i przez to zmniejsza niepewność. Instytucje, które są instrumentem wykorzystywanym przez jednostki do maksymalizacji korzyści w dążeniu do zwiększania indywidualnego dobrobytu, mają, według Northa, spełniać funkcję obniżania kosztów transakcyjnych. North rozróżnia instytucje formalne (konstytucje, ustawy, prawa własności) oraz instytucje nieformalne (zwyczaje, konwencje i normy). Zarówno pierwsze, jak i drugie są ograniczeniami kształtującymi interakcje ekonomiczne, społeczne i polityczne. Instytucje formalne są przedmiotem świadomej i racjonalnej zmiany, głównie o charakterze legislacyjnym z powodu względnej łatwości, z jaką można je zidentyfikować i zbadać formalne reguły lub systemy reguł, które sterują zachowaniami lub je ograniczają. Instytucje nieformalne mają charakter reguł uznanych przez daną społeczność, a tworzą część dziedzictwa kulturowego. Należą do nich obyczaje, zwyczaje, normy, wiara, religia, mity, tabu itp. Kryterium podziału na te dwie kategorie instytucji formalnych i nieformalnych to zapis reguł: jeżeli zostają zapisane to ich celem staje się ułatwienie transakcji wymiennych między jednostkami; niezapisane zaś rozszerzają możliwości transakcji wymiennych poprzez to, że powiększają lub modyfikują zasięg stosowania reguł formalnych. Instytucje formalne wykazują znacznie większą zmienność od instytucji nieformalnych. Należy podkreślić, że musi istnieć odpowiedniość między formalnymi i nieformalnymi instytucjami w danej gospodarce, gdyż jej brak prowadzi do korupcji, niepewności i poważnych zakłóceń w trwałości rozwoju. Aby zrozumieć, co prowadzi do zmiany instytucjonalnej należy podkreślić rolę historii budowanie instytucji wymaga czasu. Proces instytucjonalnej zmiany w każdym kraju przebiega inaczej, w niektórych krajach może przeciągać się w czasie, w innych może wręcz przynieść skutek przeciwny do zamierzonego z powodu konfliktów politycznych, ekonomicznych lub warunków społecznych. W inicjowaniu procesu zmian pamiętać należy przede

3 Instytucje wspierające wzrost gospodarczy w wymiarze teoretycznym 57 wszystkim o zasadach i kulturze danego kraju. Poważnym problemem związanym z instytucjami, a obserwowanym szczególnie w pracach o charakterze empirycznym, staje się rozróżnienie między instytucjami a polityką ekonomiczną. Jak podkreśla A. Wojtyna słabo dopracowane pozostaje zagadnienie komplementarności i substytucyjności oraz względnej autonomii instytucji i polityki ekonomicznej (Wojtyna, 2007). Autor wskazuje również, że problem ten jest szczególnie bliski głównemu nurtowi współczesnej ekonomii 1. W literaturze znaleźć można intuicyjne rozróżnienie, gdzie za kryterium przyjmuje się podatność na zmiany politykę ekonomiczną można umyślnie zmienić, a instytucje nie. Ze względu na to, że instytucje nieformalne to głęboko zakorzenione w kulturze i obyczajach normy społeczne, ich niezmienność w długim okresie implikuje stwierdzenie, że względnie prosto potrafimy odróżnić te instytucje od polityki ekonomicznej. Jednakże znaczniej trudniej jest znaleźć ekonomistom kryterium dla rozróżniania instytucji formalnych i polityki. Polityka ekonomiczna wiąże się z wyznaczeniem celów i pożądanych wyników, a instytucje są regułami i zasadami postępowania, które, wdrożone przez jednostki, pozwalają osiągnąć pożądany wynik. Polityka decyduje, które instytucje będą się rozwijać, ale instytucje także oddziałują na politykę rozstrzygają o przyjęciu tej polityki i jej skuteczności. W krajach rozwiniętych bardziej globalne, ale także zintegrowane rynki oferują więcej możliwości wyboru dla podmiotów gospodarujących. Kraje słabo rozwinięte cechują się posiadaniem rynków lokalnych i segmentacyjnych, co oznacza zawężenie pola manewru dla podmiotów w celu redukowania ryzyka związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej. Istnienie niewielu instytucji formalnych (jak na przykład banków, czy sądów) ogranicza możliwości rynku. Koszty transakcyjne związane z niedokładną informacją, niekompletnym określeniem i egzekwowaniem praw własności, bariery wejścia dla nowych podmiotów to przykłady konsekwencji posiadania przez kraj słabych, nieefektywnych instytucji lub wręcz ich braku. Takie instytucje, jak zasady rynkowe, mechanizmy egzekwowania umów i prawa, organizacje sprawujące pieczę nad transakcjami rynkowymi, wspierają działalność gospodarczą. Mechanizmy egzekwowania wszelkich reguł mogą być wewnętrzne zastosowane przez jedną ze stron wpływającą na kształt reguł, lub zewnętrzne zastosowane przez stronę trzecią. Instytucje nieformalne i prywatne mechanizmy formalne generalnie opierają się na swych członkach jako egzekutorach obowiązujących lub ustalonych zasad. W sytuacji, gdy koszt zbiorowego działania jest niewielki, a zasady mogą być z łatwością monitorowane jednostki gospodarujące tworzą nieformalne grupy, jak np. stowarzyszenia, związki, towarzystwa, gdzie karą dla łamiącego zasady staje się wydalenie z grupy. Z kolei zewnętrzne mechanizmy egzekwowania zasad, takie jak system sądowniczy, arbitraż zewnętrzny, są skrajnymi mechanizmami na zintegrowanym rynku (WDR, 2002). Jednak funkcjonowanie tych instytucji i nadzór nad przestrzeganiem reguł powoduje koszty, zwane kosztami transakcyjnymi. Są to nakłady związane z funkcjonowaniem procesu gospodarczego. Instytucje a wzrost gospodarczy Odwołując się do literatury przedmiotu wymienić należałby następujące podstawowe czynniki wzrostu gospodarczego: tradycyjne czynniki produkcji: praca i jej jakość oraz środki trwałe i ich poziom techniczny (ogólna wydajność czynników produkcji); niematerialne czynniki produkcji: 1 Zob. szerzej Wojtyna (2007).

4 58 Dorota Kuder kapitał wiedzy oraz bieżące nakłady na naukę (B+R), kapitał wykształcenia oraz bieżące nakłady na edukację ponadpodstawową, warunki prowadzenia działalności gospodarczej bariery biurokratyczne, konkurencja na rynkach krajowych i zagranicznych, stan finansów publicznych poziom wydatków publicznych, deficyt sektora rządowego i samorządowego, dług publiczny, inflacja, jakość i skuteczność rządzenia praworządność i swobody obywatelskie oraz wyjściowy poziom PKB per capita (Zienkowski, 2007). To ogólne rozróżnienie pozwala wysunąć wniosek, że wszelkiego rodzaju warunki, w których odbywa się gospodarowanie, wpływają na tempo wzrostu gospodarczego. Niektóre czynniki mogą sprzyjać szybkiemu wzrostowi, inne mogą ten wzrost hamować. W badaniach wzrostu gospodarczego ekonomiści głównego nurtu, koncentrując się na krótkim i średnim okresie, wprowadzali założenie o egzogenicznym charakterze instytucji w prowadzonych analizach instytucje nie zmieniały się, lecz stanowiły ramy ładu instytucjonalno-prawnego gospodarki. Nacisk, w latach 80. XX wieku, na stosowanie podejścia długookresowego w analizach wzrostu, doprowadził do uznania osiągnięć nurtów nieortodoksyjnych, w tym ekonomii instytucjonalnej. Porównawcze badania międzynarodowe wskazują na współzależność korelacyjną miedzy osiągniętym poziomem rozwoju gospodarczego a jakością i skutecznością rządzenia (Zienkowski, 2007). Polityka ekonomiczna jest zwykle skutkiem wyborów dokonanych w obrębie tegoż ładu instytucjonalnego, stąd sprawność danej gospodarki może zależeć w dużej mierze od jakości istniejących instytucji od ich trwałości i stabilności. Porządek ekonomiczny narzucają fundamentalne reguły polityczne, społeczne i prawne, które tworzą podstawy dla produkcji, wymiany i dystrybucji (Ząbkowicz, 1998). Wielkie znaczenie mają instytucje tworzące społeczne i polityczne ramy gospodarowania. B. Czarny, powołując się na M. Webera, argumentuje, że jednym z czynników, który zadecydował o pojawieniu się wzrostu gospodarczego w krajach Zachodu był protestantyzm wraz z doktryną predestynacji bogactwo indywidualne, jako znak przychylności Boga i zapowiedź zbawienia, staje się doczesnym dążeniem dla wiernych (Czarny, 2000). Z drugiej strony można rozważać przykład Indii oraz systemu kastowego jako podstawową barierę rozwoju gospodarczego tego kraju przez kilka stuleci. Obecnie obserwujemy zjawisko powiększania się dysproporcji w dochodach między krajami. Według tradycyjnych badań wzrostu gospodarczego bezpośrednimi przyczynami tej dywergencji jest między innymi nierównomierna akumulacja kapitału (fizycznego i ludzkiego) oraz różna skuteczność stosowanej polityki makroekonomicznej i strukturalnej w odpowiedzi na szoki zewnętrzne. Jednak coraz częściej w literaturze pojawiają się argumenty, iż różnice w poziomie dochodów i dynamice wzrostu gospodarczego zależą od jakości instytucji danej gospodarki. Analizując ścieżkę wzrostu gospodarczego krajów rozwijających się D. Rodrik dochodzi do wniosku, że wbrew powszechnie panującym opiniom to nie czynniki mikroekonomiczne są podstawową przyczyną niepowodzeń w stabilnym rozwoju tych krajów, lecz słabość rozwiązań instytucjonalnych (Rodrik, 2000a, Rodrik, 2006). Niestabilne, nieefektywne instytucje lub wręcz niewłaściwa struktura instytucjonalna są barierą dla polityki gospodarczej, co powoduje, że gospodarka nie może zareagować właściwie na szoki zewnętrzne. Autor zauważa, że kluczowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego mają bodźce rynkowe, ale powinny być one oparte na silnych instytucjach politycznych. Rodrik posuwa się jednak dalej i wysuwa kolejne tezy: gospodarka rynkowa może być powiązana z szerokim pasmem rozwiązań instytucjonalnych, a im lepsze dopasowanie prorynkowych reform i istniejącego potencjału instytucjonalnego, tym większa szansa gospodarki na sukces. Oznacza to, że załamanie się wzrostu gospodarczego pod wpływem stosowania zunifikowanej recepty w postaci zale-

5 Instytucje wspierające wzrost gospodarczy w wymiarze teoretycznym 59 ceń konsensu waszyngtońskiego w gospodarkach rozwijających się wiąże się przede wszystkim z różnymi uwarunkowaniami występującymi w tych krajach. Stworzenie przez nie odpowiedniej konstrukcji elementów państwa i rynku pozwoli na wykreowanie własnej wersji gospodarki mieszanej, możliwie najlepiej dopasowanej do kultury i charakteru kraju. Według Rodrika, dobrze działająca gospodarka rynkowa to połączenie elementów państwa i wolnego rynku, laissez faire i interwencjonizmu państwowego (Rodrik, 2000b). W literaturze znaleźć można szeroko analizowany wpływ uwarunkowań historycznych i geograficznych na kształt instytucji i, w ten sposób, na możliwości długookresowego rozwoju gospodarek. W tradycyjny ujęciu zmienne geograficzne traktowane są jako bezpośrednie determinanty wzrostu (Sachs & Warner, 1995), podczas gdy w podejściu instytucjonalnym takie zmienne oddziałują na tempo wzrostu gospodarczego pośrednio poprzez swój wpływ na kształtowanie instytucji (Rodrik, Subramanian, & Trebbi, 2002). Innym przykładem badań nad wpływem zmiennych historycznych i geograficznych na gospodarkę mogą być opracowania Darona Acemoglu, Simona Johnsona i Jamesa Robinsona. Autorzy pokazują wpływ doświadczeń okresu kolonialnego na rodzaj i jakość instytucji oraz, dodatkowo, jak rozwój instytucji oddziałuje na możliwości rozwoju gospodarczego w badanych krajach (Acemoglu, Johnson, & Robinson, 2000, Acemoglu, Johnson, & Robinson, 2001). Analiza wykazała, że kolonizacja obszarów Australii, Nowej Zelandii czy USA, ze względu na sprzyjający klimat, miała charakter osiedleńczy, co implikowało wprowadzenie mechanizmów zabezpieczających prawa własnościowe. W przyszłości rozwój praw własności będzie służył zwiększaniu inwestycji, co ostatecznie podnosiło dynamikę wzrostu gospodarczego w tych krajach. Ze względu na niesprzyjający osiedlaniu klimat Afryki Subsaharyjskiej i Ameryki Łacińskiej kolonizacja tych obszarów miała zupełnie innych charakter. Niewielka imigracja oraz tworzenie lokalnych elit wiązało się raczej z łupieżczym charakterem kolonizowania tych terenów niż ich osiedlaniem, co z kolei wymusiło tworzenie instytucji przede wszystkim w celu utrzymywania kontroli i zabezpieczenia zasobów naturalnych. Taki charakter kolonizacji miał, według autorów, zdecydowanie negatywny wpływ na rozwój gospodarczy. D. Dollar i A. Kraay skupiając się na związkach między instytucjami, wymianą handlową i wzrostem gospodarczym udowodnili, że w długim okresie gwałtowne tempo wzrostu gospodarczego, wysoki poziom wymiany handlowej oraz dobrze rozwinięte instytucje są ze sobą mocno skorelowane (Dollar & Kraay, 2003). Z drugiej jednak strony, zarówno większy udział w międzynarodowej wymianie handlowej, jak i lepsza jakość instytucji, choć mogą być traktowane jako czynniki historyczne i geograficzne, to bardzo trudno wyodrębnić ich cząstkowy wpływ osobno, traktując je jako instrumenty. Stąd też wymiana i instytucje są niezwykle ważne z punktu widzenia zrozumienia różnic w tempie wzrostu gospodarczego w długim okresie, ale trudno wyodrębnić wpływ każdego z osobna i jego wagę w badaniu wzrostu. Dodatkowo stwierdzono, iż o ile w długim horyzoncie można mówić o ważnym wpływie obu czynników, o tyle w okresie krótkim decydujące znaczenie ma wymiana handlowa, przy braku istotności jakości instytucji dla wzrostu. Szeroko w literaturze badane jest zagadnienie wpływu niestabilności politycznej na tempo wzrostu gospodarczego. Według wyników otrzymanych przez Alesinę, Özlera, Rubiniego i Swegela niestabilność polityczna silnie redukuje tempo wzrostu gospodarczego (Alesina, Özler, Roubini, & Swagel, 1996). Lektura pokazuje szczególnie silny wpływ niestabilności politycznej na ograniczenie wzrostu w przypadkach niekonstytucyjnych zmian władzy wykonawczej (np. zamachów stanu), jak również w przypadkach znaczących zmian ideologicznych układu władzy wykonawczej. Mniejszy wpływ na wzrost mają sytuacje regularnych i częstych przejęć władzy, typowe dla demokracji rozwiniętych. Z kolei nie znaleziono dowodów na różnice w tempie wzrostu krajów demokratycznych w porównaniu do krajów, które takich zasad nie wprowadziły. Przyglądając się bardziej szczegółowo kanałowi łączą-

6 60 Dorota Kuder cemu niestabilność polityczną ze wzrostem gospodarczym należałby zwrócić uwagę na oddziaływanie jej na inwestycje, jako determinantę wzrostu gospodarczego (Alesina & Perotti, 1993). Warto przyjrzeć się także znaczeniu samej demokracji 2 dla tempa wzrostu gospodarczego. Robert Barro argumentuje, że kiedy takie zmienne, jak: zasady prawa, wolny rynek, niewielkie wydatki rządu, kapitał ludzki czy początkowy poziom PKB określone są w modelu jako stałe, to całkowity wpływ demokracji na wzrost jest minimalnie ujemny. Jednakże obserwacje około 100 krajów w okresie wskazują na istnienie nieliniowego związku, gdzie większy zakres demokracji oddziałuje na podniesienie tempa wzrostu gospodarczego w krajach o niskim poziomie wolności politycznych, zaś obniża je w przypadkach osiągnięcia średniego poziomu wolności politycznych przez kraj (Barro, 1996). Z przeprowadzonych badań wynika, że demokracja, nie jest kluczem osiągania wyższego tempa wzrostu gospodarczego. Z drugiej strony istnieje jej słaby dodatni wpływ na wzrost gospodarczy w krajach, w których rejestruje się niewiele praw politycznych. Wolności polityczne mają tendencję do ulegania stopniowej degradacji w czasie, jeśli wydobędą kraj ponad pewien poziom standardu życia obywateli. Według R. Barro rozwinięte kraje zachodnie mogłyby raczej podzielić się swym bogactwem z ubogimi narodami poprzez rozpowszechnienie swoich systemów ekonomicznych, szczególnie praw własności i zasad wolnego rynku niż poprzez rozpowszechnianie systemów politycznych. Gdyby zaaplikować krajowi słabo rozwiniętemu wolność ekonomiczną, to doprowadzi ona do stymulacji wzrostu gospodarczego, a ostatecznie do rozwinięcia zasad demokracji. Ten sam problem wpływu miar demokracji 3 na wzrost gospodarczy pojawia się w pracy A. Alesiny i D. Rodrika (Alesina & Rodrik, 1994). Autorzy dowodzą, że instytucje związane z demokracją mogą wpływać na wzrost i rozwój gospodarczy, i to zarówno w sposób pozytywny, jak i negatywny. Okazuje się, że przejrzystość zasad i odpowiedzialność polityków przed wyborcami mogą decydować o umacnianiu się prawa, a przez to oddziaływać na bardziej efektywne funkcjonowanie rynku, podczas gdy spory dotyczące zastosowania reform gospodarczych, rosnąca rola grup interesów mogą z kolei opóźniać lub nawet zablokować wdrażanie regulacji wspierających wzrost. Polityka realizowana przez rząd nie zawsze wspiera wzrost gospodarczy. Zdarza się, że w pewnych sytuacjach nawet aktywna polityka nie pobudza gospodarki do rozwoju. Warunkiem skuteczności polityki gospodarczej jest silne państwo, co wielu ekonomistów utożsamia z silnymi i trwałymi instytucjami. Państwo działając w oparciu o pewne i stabilne zasady może sprawniej przeprowadzać swe zamiary. Na pytanie dlaczego niektóre kraje szybciej od innych dostosowują swoją politykę makroekonomiczną w obliczu szoku zewnętrznego D. Rodrik odpowiada następująco: głębsze determinanty wzrostu po latach zakorzenione są w możliwościach radzenia sobie narodowych instytucji z dystrybucyjnymi konfliktami wywołanymi przez szoki zewnętrzne tego okresu (Rodrik, 2000b). Analiza znaczenia jakości instytucji nieformalnych dla wzrostu gospodarczego przeprowadzona została przez S. Knacka i P. Keefera (Knack & Keefer, 1995). Badania ujawniły pozytywną i istotną zależność między takimi zmiennymi jak zaufanie i normy społeczne oraz wzrost gospodarczy. Dodatkowo te nieformalne instytucje wpływają pozytywnie i istotnie na jakość instytucji formalnych. Zauważono, że niski poziom nierówności dochodowych w społeczeństwie oraz niski poziom podziałów etnicznych są skorelowane z większym zaufaniem i współpracą społeczną. Istnieją dowody na to, że zarówno w liberalnych demokracjach, jak i w krajach pozbawionych demokracji, występować może wysoka stopa wzrostu gospodarczego. Jednakże 2 Miary demokracji w modelu sprowadzone zostały do subiektywnych indeksów wolności. 3 W tym wypadku posłużono się obiektywnymi miarami demokracji.

7 Instytucje wspierające wzrost gospodarczy w wymiarze teoretycznym 61 to odpowiednie warunki społeczne i instytucjonalne stają się gwarantem utrzymania tego tempa. Badania pokazują, że odpowiednia polityka gospodarcza powinna być wspierana przez silne instytucje wówczas jej efektywność rośnie. Kraje o słabych instytucjach mają mniejsze szanse na wprowadzenie i utrzymanie odpowiedniej polityki gospodarczej. Instytucjonalne ramy gospodarki mogą utrudniać handel, nie dopuszczając do efektywnego rozstrzygania przez rynek kwestii co, jak i dla kogo produkować, mogą niszczyć prywatną własność i motywację do pomnażania bogactwa, mogą dopuszczać do niewłaściwego wypełniania funkcji przez pieniądz. W takich sytuacjach tempo wzrostu gospodarczego staje się miernikiem tych niekorzystnych zmian. Przykładem są kraje realnego socjalizmu, które pomimo ogromnych nakładów przeznaczonych na inwestycje nie zdołały utrzymać wysokiej stopy wzrostu gospodarczego, co stało się jedną z przyczyn ich upadku (Czarny, 2000). Budowanie efektywnych instytucji Podstawowym przesłaniem Nowej Ekonomii Instytucjonalnej jest przekonanie o tym, że instytucje mają znaczenie 4 dla rozwoju gospodarki. Obecnie jednak przed ekonomistami i politykami nie stawia się pytania czy instytucje mają znaczenie? lecz które instytucje mają największe znaczenie i jak je zbudować? (Rodrik, 2000b). Rozważając kwestię wpływu instytucji na wzrost gospodarczy warto rozstrzygnąć również, jakie warunki muszą spełniać instytucje, aby uznano je za dobre dla rozwoju gospodarczego. Obecnie Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz inne uznane organizacje finansowe, szczególnie mocno podkreślają warunek posiadania dobrych silnych i efektywnie działających instytucji na drodze rozwoju. Według Stiglitza dobre instytucje to te, które wypełniają funkcje, dla których zostały stworzone (Stiglitz, 2000). Problem z oceną funkcjonalności instytucji zaczyna się jednak wtedy, gdy ewoluują one bez nadzoru w innym kierunku niż pierwotnie zaplanowano. W niektórych przypadkach cel, dla którego skonstruowano daną instytucję, jest oczywisty, ale zdarza się również, że trudno odpowiedzieć, jaka miała być pierwotna rola danej instytucji, do pełnienia której powstała. Ponadto w praktyce gospodarczej spotkać można również takie instytucje, które wypełniają funkcje znacznie szersze od zakładanych. Pomimo tych trudności w ocenie funkcjonalności instytucji Stiglitz twierdzi, że dobre instytucje prowadzą do lepszej działalności, a ich badania powinno dokonywać się w szerszym kontekście modeli równowagi ogólnej. Tylko takie modele pozwalają na ujawnienie instytucjonalnych efektów zewnętrznych, a podczas oceny instytucjonalnych struktur w społeczeństwie należy brać pod uwagę nie tylko istniejące instytucje, ale także te, których brakuje (Stiglitz, 2000). Zdarza się, że instytucje prowadzą do wspierania jedynie wąskich grup w społeczeństwie. Źle skonstruowane, słabe lub niepoprawnie działające instytucje w dużym stopniu obciążają biedne grupy społeczne. Takie czynniki jak: brak wykształcenia, brak środków finansowych na usługi prawnicze czy na ochronę przeciw przestępczości, powodują narastanie dysproporcji społecznych (Brzozowski, Gierłatowski, Milczarek, & Siwnińska-Gorzelak, 2006). Stąd w badaniach empirycznych kładzie się szczególny nacisk na funkcje dystrybucyjne instytucji. Z punktu widzenia NEI za dobre instytucje uważane są te, które kreują lub są elementem systemu odpowiednich bodźców służących redukcji niepewności działalności gospodarczej i wspieraniu rynków, a przez to wpływają na osiąganie lepszych wyników gospodarczych. Takie instytucje, poprzez realizację swych funkcji, obniżają koszty transakcyjne w gospodarce. Z kolei niskie koszty transakcyjne pozwalają na bardziej efektywne działanie rynków czynników produkcji oraz dóbr i usług, co pozwala wspierać wzrost gospodarczy. J. 4 Institution matter (ang.) to słynne stwierdzenie użyte przez Douglassa C. Northa (1990).

8 62 Dorota Kuder Aron dowodzi, że mechanizm oddziaływania instytucji na wzrost gospodarczy odbywa się pośrednio poprzez inwestycje dobre instytucje wpływają na efektywność inwestycji, co podnosi tempo wzrostu gospodarczego (Aron, 2000). W sytuacjach, gdy instytucje są słabe lub nieodpowiednie, na przykład, gdy nie są przestrzegane prawa własności, wówczas przedsiębiorstwa nie rozwijają się, nie używają technologii kapitałochłonnych i działają w krótkim okresie. Według D. Rodrika tłem każdego modelu wzrostu są instytucje, które tworzą i strzegą praw własności oraz dotrzymania warunków umów. Każdy kraj musi posiadać system prawny i sądowniczy, by udoskonalać działanie mechanizmu rynkowego. Rodrik stawiając pytanie które instytucje wobec tego mają największe znaczenie wymienia pięć podstawowych typów instytucji wspierających rynek i wzrost. Uprawnienia własnościowe są warunkiem koniecznym dla podjęcia działalności gospodarczej. Przedsiębiorca nie będzie miał bodźców by akumulować lub unowocześniać produkcji, jeżeli nie będzie posiadał odpowiedniej kontroli nad zwrotem z aktywów. Instytucje regulacyjne w przypadkach, gdy gospodarka nie dysponuje odpowiednimi instytucjami regulacyjnymi mechanizm rynkowy zawodzi częściej. Sukces gospodarki rynkowej jest nadzorowany przez zestaw mechanizmów regulacji, które porządkują rynek dóbr i usług, rynek pracy, czy rynki finansowe. Instytucje wspierające stabilizację makroekonomiczną wszystkie rozwinięte kraje dysponują fiskalnymi i monetarnymi instytucjami, których działalność spełnia funkcje stabilizujące. Przykładem prawdopodobnie najważniejszej takiej instytucji jest pełnienie przez bank centralny funkcji ostatniej instancji kredytowej dla banków komercyjnych, co wpływa na ograniczanie ryzyka wystąpienia kryzysów finansowych. Instytucje wspierające ubezpieczenia społeczne we współczesnej gospodarce rynkowej następują ciągłe zmiany, również w odniesieniu do ryzyka otrzymywania dochodu oraz zatrudnienia. W związku z tym w XX wieku obserwowaliśmy ogromny rozwój publicznych programów zabezpieczeń socjalnych, które stały się najważniejszym elementem ewolucji rozwiniętych gospodarek rynkowych. Instytucje pozwalające na rozwiązywanie konfliktów społeczne spory są szkodliwe, ponieważ odciągają czynniki produkcji z ekonomicznie produktywnych działalności, a dodatkowo, jako poważne źródło generowania niepewności, zniechęcają do wzrostu aktywności gospodarczej (Rodrik, 2000b). Ekonomiści są zgodni, że bogate kraje to te, w których inwestorzy mają zapewnione prawa własności, są utrzymywane rządy prawa, bodźce ekonomiczne dla działalności prywatnej są powiązane z celami społecznymi, polityka monetarna i fiskalna są zakorzenione w trwałych instytucjach makroekonomicznych, a obywatele mają możliwość odwołania się do wolności obywatelskich i reprezentacji politycznej (Brzozowski, Gierłatowski, Milczarek, & Siwnińska-Gorzelak, 2006). Skoro istnieje zgoda, że najważniejszą funkcją państwa jest tworzenie odpowiedniego ładu instytucjonalno-prawnego, a polityka ekonomiczna jest zwykle skutkiem wyborów dokonanych w obrębie tegoż ładu instytucjonalnego, stąd sprawność danej gospodarki może zależeć w dużej mierze od jakości istniejących instytucji od ich trwałości i stabilności. Co wobec tego można zrobić, aby udoskonalić istniejące instytucje? W sytuacjach, gdy instytucje ograniczają wzrost gospodarczy, ekonomiści i politycy mogliby zaproponować zastosowanie takich narzędzi, które wpłyną na kształt instytucji, odpowiednio je wesprą oraz stworzą lepsze struktury polityczne. W swych działaniach powinni się oni kierować wskazówkami, na które szczególną uwagę zwracają autorzy raportu Building Institutions for Markets. Aby zapewnić gospodarce efektywne instytucje należy: Zaprojektować je tak, by lepiej uzupełniały istniejące instytucje oraz wspierały potencjał ludzki i dostępne technologie.

9 Instytucje wspierające wzrost gospodarczy w wymiarze teoretycznym 63 Wprowadzać zmiany w projektowaniu instytucji, które rzeczywiście działają, a porzucać te inicjatywy, które się nie sprawdzają. Komunikować się ze społecznościami graczy rynkowych przez otwarte przepływy informacji i otwarty handel. Sprzyjać konkurencji wśród władzy, przedsiębiorstw i pojedynczych osób (WDR, 2002). Podsumowanie Instytucje mają znaczenie dla wzrostu i rozwoju gospodarczego. Badania dowodzą, że umiejętnie skonstruowane instytucje istotnie wpływają na wzrost i zmniejszenie ubóstwa. Współczesna ekonomia robi jednak krok naprzód i próbuje znaleźć odpowiedź na kolejne ważne pytania: co instytucje robią, by promować wzrost i ułatwić podmiotom działalność gospodarczą oraz w jaki sposób budować efektywnie działające instytucje? Odpowiedzi na te pytania pozwolą rozstrzygnąć kolejne kwestie w jaki sposób instytucje mogą pomóc ludziom w lepszym wykorzystaniu posiadanych aktywów oraz w jaki sposób można by zakumulować ich więcej? Skupiając się na budowaniu instytucji nie należy zapominać o polityce. Jednakże odpowiednia polityka nie wystarczy, aby osiągnąć wysoki wzrost gospodarczy, gdyż gwarantem jej skuteczności są trwałe i silne instytucje. BIBLIOGRAFIA: 1. Acemoglu, D., Johnson, S., & Robinson, J. A. (2001, August). Reversal of Fortune: Geography and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution. NBER Working Paper No Acemoglu, D., Johnson, S., & Robinson, J. A. (2000, May). The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation. NBER Working Paper No Alesina, A., & Perotti, R. (1993, September). Political Instability, Income Distribution and Investment. NBER Working Papers No Alesina, A., & Rodrik, D. (1994). Distributive Politics and Economic Growth. Quarterly Journal of Economics No Alesina, A., Ozler, S., Roubini, N., & Swagel, P. (1996, June). Political Instablilty and Economic Growth. Journal of Economic Growth no Aron, J. (2000). Growth and Institutions. The World Bank Research Observer No. 15 (1). 7. Barro, R. J. (1996, March). Demokracy and Growth. Journal of Economic Growth No Brzozowski, M., Gierłatowski, P., Milczarek, D., & Siwnińska-Gorzelak, J. (2006). Instytucje a polityka makroekonomiczna i wzrost gospodarczy. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. 9. Commons, J. R. (1934). Institutional Economics. New York: Macmillian. 10. Czarny, B. (2000, listopad). Wzrost gospodarczy. Bank i Kredyt. 11. Dollar, D., & Kraay, A. (2003). Institutions, Trade and Growth. Journal of Monatary Economics No Furubotn, E. G., & Richter, R. (2000). Institution and Economic Theory. The University of Michigan Press. 13. Klimczak, B. (2006). Wybrane problemy i zastosowania ekonomii instytucjonalnej. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu. 14. Knack, S., & Keefer, P. (1995). Institutions and Economic Performance: Cross-Country Tests Using Alternative Institutional Measures. Economics and Politics No. 7 (3). 15. North, D. C. (1994, June). Economic Performace Through Time. American Economic

10 64 Dorota Kuder Review No 84, strony North, D. C. (1991). Institutions. Journal of Economic Perspectives No 5, strony North, D. C. (1990). Institutions, Institutional Change and Economic Performance. New York: Cambridge University Press. 18. North, D. C. (1984). Transaction Costs, Institutions, and Economic History. Journal of Institutional and Theretical Economics No 140, strony Rodrik, D. (2000b, February). Development Strategies for the Next Century. Paper prepared for presentation at the conference on "Developing Economies in the 21st Century". 20. Rodrik, D. (2006). Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion? A Review of the World Bank's Economic Growth in the 1990s: Learning from a Decade of Reform. Journal of Economic Literature Vol. 44 (4). 21. Rodrik, D. (2000a). Institutions for High Quality Growth: What They Are and How to Aquire Them? NBER Working Paper No Rodrik, D., Subramanian, A., & Trebbi, F. (2002, October). Institutions Rule: The Primacy of Institutions over Geography and Integration in Economic Development. NBER Working Paper No Sachs, J. D., & Warner, A. M. (1995, November ). Natural Resource Abundance and Economic Growth. NBER Working Paper No Stiglitz, J. E. (2000). Challenges in the Analysis of the Role of Institutions in Economic Development. Villa Bording Workshop Series "The Institutional Foundations of a Market Economy". 25. Veblen, T. (1924). Absentee Ownership and Business Enterprise in Recent Times: The Case of America. London: George Allen & Unwin. 26. WDR. (2002). Building Institutions for Markets. Washington D.C.: World Bank. 27. Wojtyna, A. (2007). Teoretyczny wymiar zależności między zmianami instytucjonalnymi, polityką ekonomiczną a wzrostem gospodarczym. Gospodarka Narodowa nr Ząbkowicz, A. (1998). Państwo a źródła niepewności instytucjonalnej. Ekonomista nr Zienkowski, L. (2007). Determinanty i perspektywy wzrostu gospodarczego w nadchodzących latach. Ekonomista nr 5-6.