Dla kogo jest trudny okres dorastania?

Transkrypt

1 Dla kogo jest trudny okres dorastania? Anna I. Brzezińska Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Małgorzata Rękosiewicz Studia Doktoranckie Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Akredytacja Państwowej Komisji Akredytacyjnej (Uchwała Nr 474/2010 z dn roku) 1

2 MEGATRENDY: GŁÓWNE KIERUNKI ZMIAN KONTEKSTU NASZEGO ŻYCIA Naisbitt, J. (1982). MEGATRENDS. Ten new directions transforming our lives. New York: Warner Books, Inc. Wyd. polskie: (1997). Megatrendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie. Poznań. Wydawnictwo Zysk i S-ka.

3 10 megatrendów rozpoznanych w latach 80-tych XX wieku 1. od społeczeństwa przemysłowego 1. do społeczeństwa informacyjnego 2. od technologii siłowej 2. do ultratechnologii i ultrastyku 3. od gospodarki narodowej 3. do gospodarki globalnej 4. od myślenia krótkofalowego 4. do myślenia długofalowego 5. od centralizacji 5. do decentralizacji 6. od pomocy zinstytucjonalizowanej 6. do samopomocy 7. od demokracji przedstawicielskiej 7. do demokracji uczestniczącej 8. od hierarchii 8. do sieci 9. z północy 9. na południe 10. od schematu albo - albo 10. do wielokrotnego wyboru Z tym mamy problemy

4 (1) od społeczeństwa przemysłowego DO SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO podstawa społeczeństwa to tworzenie rozpowszechnianie informacji konieczność nieustannego kształcenia się; znika potrzeba specjalizacji zawodowej - potrzebna wiedza ogólna i duża zdolność adaptacji (2) od technologii siłowej DO ULTRATECHNOLOGII I ULTRASTYKU rozwój dwukierunkowy: nowej wyrafinowanej technologii towarzyszy społeczna reakcja kompensacyjna (ludzie lgną do siebie) czyli zaawansowana technika (high tech) uruchamia zaawansowane zbliżenie (high touch) (3) od gospodarki narodowej DO GOSPODARKI GLOBALNEJ wszyscy stajemy się częścią ekonomii światowej wzrost znaczenia nowych centrów ekonomicznych na świecie (Azja) (4) od myślenia krótkofalowego DO MYŚLENIA DŁUGOFALOWEGO posługiwanie się długoterminowymi ramami czasowymi ciągłe poszukiwanie odpowiedzi jaki typ zadań stoi / stanie przede mną / moja firmą? (5) od centralizacji DO DECENTRALIZACJI zdolność działania innowacyjnego i osiągania rezultatów oddolnie wzrost znaczenia politycznego reprezentacji poszczególnych części kraju, wzrost regionalizmu

5 (6) od pomocy zinstytucjonalizowanej DO SAMOPOMOCY niezależność we wszystkich dziedzinach życia samoorganizacja i samopomoc powrót do tradycji samodzielności, radzenia sobie samemu; wzięcie odpowiedzialności za siebie (7) od demokracji przedstawicielskiej DO DEMOKRACJI UCZESTNICZĄCEJ angażowanie jak największej liczby osób na dole w proces podejmowania decyzji ich dotyczących wzrost systemu referendów = bezpośredniego wyrażenia woli, co do konkretnego rozwiązania legislacyjnego (8) od hierarchii DO SIECI porzucamy uzależnienie od struktur hierarchicznych na rzecz niezależnych sieci sieci są stabilniejsze niż hierarchie - nie rozsadza ich walka o zajęcie miejsca na szczycie (9) z Północy NA POŁUDNIE nowa oś ekonomiczna w USA Los Angeles - Huston, jako contra do osi New York - Chicago (10) od schematu albo - albo DO WIELOKROTNEGO WYBORU społeczeństwo wielokulturowe, pluralistyczne, otwarte na inność, traktujące inność jako wyzwanie i szansę a nie jako zagrożenie i blokadę rozprzestrzenienie się różnych modeli życia

6 Problemy Jak wspierać nastolatki w aktualnym funkcjonowaniu tu i teraz w radzeniu sobie z problemami życiowymi?? Jak wspierać nastolatki w procesie rozwoju, by umiały stawać się szczęśliwymi dorosłymi?

7 Dylemat: realizacja zadań aktualnych vs przygotowanie do zadań przyszłych teraźniejszość przyszłość?

8 Młody człowieku, idź do swojego pokoju i zostań tam tak długo, aż ci nie dojrzeje kora mózgowa! Źródło: New-Yorker-Cartoon-Prints_i _.htm Autorka: Barbara Smaller

9 Część I: Dramatis personæ 9

10 5 fałszywych mitów o dorastaniu Za: David Moshman (2011; 3rd ed.). Adolescent rationality and development. Cognition, morality and identity. New York / London: Psychology Press. 10

11 (1) Nastolatki całkowicie różnią się od osób dorosłych Nastolatki są odrębną grupą w odniesieniu do dzieci, ale nie w odniesieniu do dorosłych. Nawet wśród młodych nastolatków powszechnie dostrzega się takie formy i poziomy wiedzy i rozumowania, które są rzadko obserwowane wśród dzieci w wieku poniżej 10 / 11 lat. Rozwój po okresie dzieciństwa jest bardzo zróżnicowany pod względem kierunku i zakresu, w jakim zachodzi. Nie istnieje taki poziom wiedzy, rozumowania czy funkcjonowania psychicznego, który jest powszechny wśród dorosłych, ale rzadki wśród nastolatków. 11

12 (2) Nastolatki są mniej racjonalne niż osoby dorosłe Badania w zakresie psychologii poznawczej od lat 70-tych XX wieku pokazują, że wszyscy bywamy często nieracjonalni. Nastolatkom w szczególności zarzuca się: o egocentryzm o impulsywność o podejmowanie ryzyka o konformizm wobec grupy rówieśniczej o niedostateczne zorientowanie na przyszłość. Dorośli w każdym wieku dorównują im w tym zakresie. Różnice indywidualne po r.ż. nie są ściśle związane z wiekiem. Wielu 14-latków funkcjonuje na poziomie wyższym niż 40-latkowie. 12

13 (3) Specyfikę procesów poznawczych i zachowania nastolatków można wyjaśnić odwołując się do cech ich mózgu Jesteśmy dalecy od redukowania psychologii do biologii o ile to w ogóle jest wykonalne. Nie możemy przewidzieć ani zrozumieć, jak nastolatki spostrzegają, wnioskują, myślą, czują, działają, rozumują czy dokonują refleksji, jedynie badając ich mózg. Badanie mózgu jest istotne dla pełnego obrazu procesów poznawczych i zachowania dorastających, ale nie dostarcza ostatecznych wyjaśnień. 13

14 (4) Proces rozwoju mózgu nastolatków polega na dojrzewaniu determinowanym genami Geny stanowią wynik ewolucji i są źródłem procesu rozwoju. Geny same z siebie nie powodują dojrzewania mózgu. Mózg jest częścią dynamicznego systemu, który obejmuje aktywny organizm w interakcji z aktywnym środowiskiem. Rozwój mózgu w takim samym stopniu stanowi rezultat aktywności poznawczej człowieka, jak i jej przyczynę. 14

15 (5) Rezultatem procesu dojrzewania jest stan dojrzałości taki, jak u dorosłych Jako dorośli jesteśmy zwiedzeni pełną mitów koncepcją dojrzałości, którą osiągnęliśmy, a którą wg nas nastolatki dopiero mają osiągnąć. Mamy rację, myśląc, że jesteśmy bardziej dojrzali od dzieci. Ale nastolatki są także dojrzalsze od dzieci i nie różnią się dorosłych tak bardzo mózgiem, intelektem czy zachowaniem. 15

16 Co wiemy o związkach? Otoczenie fizyczne i otoczenie kulturowo - społeczne Zachowanie człowieka Funkcjonowanie psychiczne człowieka Dojrzałość anatomiczna mózgu Dojrzałość funkcjonalna mózgu

17 Rozwój kory mózgowej Kora przedczołowa: myślenie, planowanie czas na dojrzewanie

18 Za co odpowiada kora mózgowa przedczołowa? Kora przedczołowa (prefrontal cortex) - leżąca najbardziej z przodu - jest związana z najbardziej złożonymi procesami poznawczymi: kontrola popędów, planowanie, monitorowanie przebiegu zachowania i procesów poznawczych, ogólnie jest związana z funkcjami wykonawczymi. planowanie działań ustalanie ważności wymyślanie alternatyw przewidywanie konsekwencji

19 Zmiany w strukturze mózgu w okresie adolescencji Za: Laurence Steinberg (2009). Should the science of adolescent brain development inform public policy? American Psychologist, 11, s Zanik istoty szarej w rejonach przedczołowych: przycinanie synaps eliminacja nieużywanych połączeń nerwowych Zmiany w aktywności układu dopaminergicznego: redukcja liczby komórek redystrybucja receptorów dopaminy w regiony strefy paralimbicznej i regiony kory przedczołowej Rozrost istoty białej w regionach przedczołowych: mielinizacja poprawa efektywności sygnalizacji neuronalnej w obrębie kory przedczołowej Rozrost połączeń nerwowych w obszarach korowych oraz pomiędzy obszarami korowymi a podkorowymi Późny wiek szkolny i wczesna adolescencja znaczące polepszenie w zakresie przetwarzania informacji i logicznego rozumowania Wczesna adolescencja największa aktywność układu dopaminergicznego w korze przedczołowej w całym życiu! istotne znaczenie w nasileniu poszukiwania wrażeń Od wczesnej adolescencji do wczesnej dorosłości istotne znaczenie dla rozwoju tzw. funkcji wykonawczych: hamowanie reakcji, planowanie, ważenie ryzyka i korzyści przy jednoczesnym uwzględnieniu wielu źródeł informacji Od wczesnej adolescencji do późnej adolescencji znaczenie dla regulacji emocji * okolice podkorowe odpow. za emocje; * okolice korowe odpowiedzialne za kontrolę poznawczą 19

20 Zmiany w funkcjonowaniu mózgu w adolescencji Za: Laurence Steinberg (2009). Should the science of adolescent brain development inform public policy? American Psychologist, 11, s Stopniowy rozwój i umacnianie systemów mózgowych odpowiedzialnych za samoregulację zachowania i procesów poznawczych. 2. Dojrzewają obszary mózgu związane ze szczególną wrażliwością na nagradzanie. 3. Pojawia się coraz częściej jednoczesne (symultaniczne) aktywowanie obszarów korowych i podkorowych mózgu, co daje w efekcie rosnącą koordynację funkcjonowania emocjonalnego i poznawczego. 20

21 Timing is everything: rozwojowy rozkład jazdy Za: Laurence Steinberg (2009). Should the science of adolescent brain development inform public policy? American Psychologist, 11, s Brak jasnej granicy kiedy mózg nastolatka staje się mózgiem człowieka dorosłego? Systemy mózgowe zaangażowane w przetwarzanie informacji osiągają poziom dorosłości w połowie okresu dorastania Systemy mózgowe zaangażowane w wyższe funkcje wykonawcze, samoregulację i koordynację pomiędzy procesami emocjonalnymi a procesami poznawczym dojrzewają długo - od późnej adolescencji do wczesnej dorosłości Różnice w rozwojowych rozkładach jazdy RÓŻNYCH części mózgu nastolatka odpowiadają za szczególny rodzaj wrażliwości podatności na zranienia (vulnerability) Wcześniej (I faza dorastania) rozwija się system związany z pobudzeniem i oczekiwaniem nagrody, a dopiero później (II faza dorastania) system odpowiedzialny za unikanie zagrożeń i za samoregulację zachowania ta rozwojowa luka (gap) przypomina uruchamianie silnika przez kierowcę bez umiejętności jazdy 21

22 Co badania nad rozwojem mózgu mówią o zachowaniu nastolatków? Za: Laurence Steinberg (2009). Should the science of adolescent brain development inform public policy? American Psychologist, 11, s Większość zmian w mózgu jest wynikiem interakcji pomiędzy biologią a doświadczeniem. W każdym przypadku sposób, w jaki dojrzewanie mózgu wyraża się w rzeczywistym zachowaniu, zależy od kontekstu, w jakim to zachowanie się pojawia.

23 Część II: CELE 23

24 Noam Chomsky (2012). The Purpose of Education Wykład 1 lutego 2012 roku w Londynie na konferencji pt.: Learning without frontiers. Wyd. polskie: Po co istnieje system edukacji? Szkoła ludzi wolnych. Zamiast kształcić odkrywców, produkujemy konformistów. Gazeta Wyborcza, 7-9 kwietnia 2012 roku, s. 37 Przekład ze skrótami: Andrzej Erlich, GW, Jeżeli nie ma żywego systemu kulturalnego i edukacyjnego, nastawionego na zachęcanie do twórczych badań, do niezależności myśli, do przekraczania granic, do stawiania wyzwań przyjętym przekonaniom to nie ma postępu. Uczenie to właśnie inspirowanie do samodzielnych odkryć, do kwestionowania tego, z czym się nauczani nie zgadzają, do poszukiwania alternatywnych rozwiązań, do znajdowania lepszego sposobu, do poznawania wielkich osiągnięć z przeszłości i dążenia, by opanować je na własną rękę. Bo właśnie po to jest edukacja. Ona ma tylko pomóc człowiekowi dotrzeć do punktu, w którym już sam będzie mógł się uczyć.. Źródło: i bit.ly/lwf-chomsky

25 Część III: PODEJŚCIE I METODY 25

26 3D 3 drogi kształcenia WŁASNE DOŚWIADCZENIE eksperymentowanie i praktykowanie PRZEKAZ SPOŁECZNY podawanie i przyswajanie REFLEKSJA dyskusja i tworzenie wiedzy 26

27 Co mamy do wyboru, bo jak myślimy, tak działamy PROGRAM ROZWÓJ Ideologia romantycznego indywidualizmu Ideologia transmisji kulturowej Ideologia progresywizmu rozwojowego PROGRAM ROZWÓJ 27

28 Ideologia transmisji kulturowej NAUCZYCIEL P R O G R A M S T Y M U L A C J A Nastolatek K O N T R O L A Model nakazu 28

29 Nastolatek NAUCZYCIEL: * wrażliwość * troska * gotowość do towarzyszenia Ideologia romantycznego indywidualizmu Model przyzwolenia 29

30 NAUCZYCIEL Linia działania nauczyciela Nastolatek B Nastolatek A Linia działania ucznia Nastolatek C EWZ epizody wspólnego zaangażowania = koordynacja linii działania N i U Model współpracy Ideologia progresywizmu rozwojowego 30

31 Wskazówki dla nauczycieli nastolatków Co szkodzi: Co pomaga: zwracanie uwagi przy świadkach ciągła kontrola poganianie porównywanie z innymi ośmieszanie za mało wyrażania zadowolenia za dużo naraz dyskretna kontrola dyskretna pomoc wsparcie emocjonalne częste wyrażanie zadowolenia zostawianie pola do samodzielnych decyzji przyzwolenie na metodę prób i błędów 31

32 Podstawa to 6 rodzajów uczenia się: 3 x 2 uczenie się od nauczyciela pokazuje rozwiązanie uczenie się z pomocą nauczyciela pomaga, gdy uczeń natrafia na przeszkody uczenie się razem z nauczycielem wspólne poszukiwanie rozwiązania uczenie się od innych gdy są bardziej kompetentni uczenie się z pomocą innych korzystanie z pomocy, gdy samemu nie daje się rady uczenie się razem z innymi wspólne rozwiązywanie problemów i wspólne radzenie sobie z różnymi przeszkodami 32

33 Część IV: KONKLUZJA 33

34 Zasady organizacji SPOŁECZNEGO środowiska uczenia się Różnorodność sytuacji, zdarzeń, kontaktów z ludźmi, z różnymi formami kultury Mobilność kontakty rzeczywiste i przez internet, interpersonalne i grupowe Trudne sytuacje i zadania jako wyzwania Wsparcie emocjonalne Wzmacnianie samodzielności Docenianie dzielności 34

35 Literatura Brzezińska, A. I., Appelt, K., Ziółkowska, B. (2015). Psychologia rozwoju człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Brzezińska, A. I., Kaczan, R., Ohme, M., Resler-Maj, A., Wiliński, M. (2009). Droga do samodzielności. Jak wspomagać rozwój dzieci i młodzieży z ograniczeniami sprawności. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Brzezińska, A. I., Kaczan, R., Piotrowski, K., Rękosiewicz, M. (2011). Odroczona dorosłość: akt czy artefakt? Nauka, 4, Brzezińska, A. I. Rękosiewicz, M., (2011). Kształtowanie się tożsamości w okresie dzieciństwa i dorastania u osób z niepełnosprawnością intelektualną: rola rodziny i szkoły. Studia Edukacyjne, 18, Brzezińska, A. I., Hornowska, E., Kaliszewska-Czeremska, K., Matejczuk, J. (2012). E.learning jako wyzwanie dla systemu edukacji. Kultura i Edukacja, 1 (87), Brzezińska, A. I., Czub, T., Hejmanowski, Sz., Kaczan, R., Piotrowski, K., Rękosiewicz, M. (2012). Uwarunkowania procesu kształtowania się tożsamości w okresie przejścia z adolescencji do dorosłości. Kultura i Edukacja, 3,