PORADNIK TUTORA T OR A RAKTYKA W RA Y Z O Z ŻĄ ZAGROŻONĄ WYKL Z N O ZNY

Transkrypt

1 PORADNIK TUTORA T OR A RAKTYKA W RA Y Z O Z ŻĄ ZAGROŻONĄ WYKL Z N O ZNY

2 EGZEMPLARZ BEZPŁATNY KAPITAŁ LUDZKI NARODOWA STRATEGIA SPÓJNOŚCI Materiał współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. A A EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY

3 PORADNIK TUTORA TEORIA I PRAKTYKA W PRACY Z MŁODZIEŻĄ ZAGROŻONĄ WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM

4

5 SPIS TREŚCI I. TUTORING JAKO DZIEDZINA STOSOWANA: OD TEORII KU PRAKTYCE I.1. Wprowadzenie do zagadnienia tutoringu... 8 Tutoring metodą w edukacji: cele i spodziewane efekty... 9 Tutoring jako szansa na rozwój ucznia i nauczyciela Portret tutora Kompetencje i rozwój zawodowy nauczyciela tutora Motywacja i wiara w sukces Autorytet nauczyciela/wychowawcy tutora Autorytet co to oznacza? Główne cechy autorytetu nauczyciela tutora Wypalenie zawodowe Praktyczne wskazówki: I.2. Relacja Tutor Wychowanek Wymiary wsparcia Poziomy relacji tutor - podopieczny Poziom odpowiedzialności Pomaganie jako proces Etapy relacji pomagania Postawa tutora w relacji z podopiecznym Opór w relacji tutoringowej I.3. Tutor coach Coaching - definicje, modele, obszary zastosowania Warunki relacji coachingowej na gruncie tutoringu Kluczowe kompetencje tutora-coacha II. METODOLOGIA DIAGNOZY INDYWIDUALNEJ OPARTEJ NA ZASOBACH II.1. Kompetencje bilans mocnych i słabych stron Wstęp Kompetencje osobiste Samoświadomość Samoocena Inteligencja Emocjonalna Kompetencje społeczne Kompetencje zawodowe II.2. Diagnoza kompetencji Wywiad Kwestionariusze II.3. Matryca Bilansu Zasobów Indywidualny Folder Uczestnika (IFU) Diagnoza Wychowawcza Diagnoza Relacyjna Wnioski z Diagnozy Podsumowanie III. METODY I NARZĘDZIA PRACY TUTORÓW Wprowadzenie III.1. Zestaw narzędzi do pracy indywidualnej rozwój kompetencji osobistych Koło życia Rysunek 1a Model KASH Tabela 2a - Model KASH Metoda lustra Model V. Pantalona Technika Beniamina Franklina Analiza mocnych stron twwp.edu.pl 3

6 Tabela 6a - Lista mocnych stron Moje mocne strony Arkusz 7a MOJE MOCNE STRONY Praca z przekonaniem Tabela 8a - Pytania do pracy z przekonaniami Obraz własnej osoby Arkusz 9a Obraz własnej osoby Planowanie w małym kroku III.2. Zestaw narzędzi do pracy indywidualnej rozwój kompetencji społecznych Formularz autodiagnozy kompetencji społecznych Arkusz 11a - Formularz autodiagnozy kompetencji społecznych Mapa asertywności Arkusz 12/Ia - Asertywność względem agresywności i uległości Arkusz 12/Ib - Mapa asertywności Arkusz 12/II - Mapa asertywności Asertywność Arkusz 13a - Asertywność scenki Empatia Rozmowa za pomocą jednego słowa Mapa wsparcia społecznego Arkusz 16a - Mapa wsparcia społecznego Analiza sytuacji problemowej wg schematu Thomanna Arkusz 17a - Schemat Thomanna Pomysł na siebie Arkusz 18a - Tabela Pomysł na siebie III.3. Zestaw narzędzi do pracy indywidualnej - diagnoza i rozwój kompetencji zawodowych MŁOKOZZ Arkusz 19a - Anna Paszkowska-Rogacz Arkusz 19b Mapa myśli JA Arkusz 20a - Mapa myśli JA Linia życia Arkusz 21a - Linia życia Siła perswazji Rozmowa o pracę Szeregowanie przedmiotów szkolnych Blaski i cienie Arkusz 25a - Blaski i cienie Moje słabe strony Arkusz 26a - Moje słabe strony Moje mocne strony Arkusz 27a - Moje mocne strony Karta Zainteresowań Arkusz 28a - Kwestionariusz Karta Zainteresowań i Arkusz Odpowiedzi Menadżer Impresario Mapa pracy i piramida priorytetów Arkusz 30a - Mapa pracy i piramida priorytetów TECZKA Moja Kariera Zawodowa IV. LITERATURA ZALECANA Rozdział I Rozdział II Rozdział III twwp.edu.pl

7 WPROWADZENIE Szanowni Państwo, przekazujemy w Wasze ręce Poradnik Tutora, publikację, która może być pomocna w codziennej pracy z uczniami, wychowankami. Przybliżamy w niej innowacyjną metodę jaką jest tutoring oraz opisujemy kim jest tutor mistrz i przewodnik swojego wychowanka. Pokazujemy ideę tej metody polegającą na wzajemnej relacji, zaufaniu i więzi między nauczycielem - tutorem a uczniem - liderem. Dzięki wspierającej, inspirującej roli tutora, uczeń/wychowanek buduje i realizuje plan własnego rozwoju, wykorzystuje własne talenty. Odkrywa swój potencjał i tworzy nową jakość swojego życia. Nauczyciele, wychowawcy i specjaliści pracujący w szkołach, placówkach wychowawczo opiekuńczych, resocjalizacyjnych i socjoterapeutycznych mogą z powodzeniem wykorzystywać tę metodę zarówno w pracy dydaktycznej jak i wychowawczej. Z sukcesem ta metoda znajduje swoje miejsce w oddziaływaniach resocjalizacyjnych. Ale równie dobrze może być pomysłem na pracę z uczniem wybitnie zdolnym czy borykającym się z trudnościami edukacyjnymi. Tutoring stwarza uczniowi czy wychowankowi szansę rozwoju umiejętności społecznych, organizacyjnych i komunikacyjnych, czyli szeroko rozumianych kompetencji obywatelskich, umożliwia doskonalenie umiejętności uczenia się. Wpisuje się we wzmacnianie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie, w szczególności takich jak: skuteczne porozumiewanie się w różnych sytuacjach, planowanie, organizowanie i ocenianie własnego uczenia się czy rozwiązywanie problemów w sposób twórczy. Tutoring stwarza także możliwość rozwoju dla nauczyciela tutora. Doskonali umiejętność trafnego, racjonalnego działania, zwraca uwagę tutora na sposób porozumiewania się ze swoim liderem, może być także źródłem satysfakcji i nowej motywacji do pracy, kiedy zaplanowana, długofalowa praca na rzecz konkretnego młodego człowieka przynosi dobre efekty. Przekazujemy Państwu praktyczne wskazówki jak przygotować się do roli tutora, jak być dobrym tutorem, wspierającym swoich uczniów i wychowanków i jakie narzędzia wykorzystywać w pracy ze swoim liderem. Lektura niniejszej publikacji to także dobry moment na autorefleksję i postawienie sobie pytania. Czy mogę być tutorem mojego ucznia, wychowanka, podopiecznego. Czy potrafię stworzyć płaszczyznę innych niż dotychczas interakcji z moim liderem i efektywnie stymulować jego rozwój. Zachęcamy do przeczytania Poradnika Tutora, ale przede wszystkim do wykorzystywania w swojej pracy metody tutoringu, pozwalającej na stworzenie klimatu sprzyjającego rozwojowi młodego człowieka i osiąganiu przez niego sukcesów życiowych i zawodowych. Z pozdrowieniami Zespół Projektu twwp.edu.pl 5

8 6 twwp.edu.pl

9 I. TUTORING JAKO DZIEDZINA STOSOWANA: OD TEORII KU PRAKTYCE Dwie drogi w żółtym lesie szły w dwie różne strony: Żałując, że nie da się jechać dwiema naraz I być jednym podróżnym, stałem zapatrzony W głąb pierwszej z dróg, aż po jej zakręt oddalony, Gdzie wzrok niknął w gęstych krzakach i konarach; Potem ruszyłem drugą z nich nie mniej ciekawą, Może wartą wyboru z tej jednej przyczyny, Że rzadziej używana, zarastała trawą; A jednak mogłem skręcić tak w lewo, jak i w prawo; Tu i tam takie same były koleiny, Pełne liści, na których w tej porannej porze Nie znaczyły się jeszcze śladów czarne smugi. Och, wiedziałem: choć pierwszą na później odłożę, Drogi nas w inne drogi prowadzą i może Nie zjawię się w tym miejscu po raz drugi. Po wielu latach, z twarzą przez zmarszczki zoraną, Opowiem to, z westchnieniem i mglistym morałem: Zdarzyło mi się niegdyś ujrzeć w lesie rano Dwie drogi: pojechałem tą mniej uczęszczaną Reszta wzięła się z tego, że to ją wybrałem. (Robert Frost: Droga niewybrana ; przełożył: Stanisław Barańczak) twwp.edu.pl 7

10 I.1. Wprowadzenie do zagadnienia tutoringu Początki tej metody sięgają czasów starożytnych. Źródła historyczne podają, że już w starożytności władcom, ich synom, towarzyszyły osoby, których zadaniem było poszerzanie wiedzy władców, wyposażanie ich w określone umiejętności i pomoc w ich osobistym rozwoju. Tradycja indywidualnego przygotowywania osoby, np. do pełnienia ważnych funkcji społecznych czy politycznych, jest stara jak świat. Już egipscy królowie mieli w swoim otoczeniu osoby, które dziś moglibyśmy określić mianem tutorów. Dzięki takiej relacji i współpracy, osoba przygotowująca się do pełnienia ważnych funkcji miała pewność, że będzie na nie gotowa (P. Czekierda, 2012, s. 45). W czasach nowożytnych metoda tutoringu znalazła swoje odzwierciedlenie w Anglii. Była odpowiedzią na brak powszechnego systemu kształcenia i aspiracje arystokratycznych i szlacheckich rodzin, mających ambicje kształcenia swoich dzieci. Pierwszymi tutorami byli najczęściej młodzi ludzie, studenci lub absolwenci Oxfordu, których arystokraci i szlachta wynajmowali do uczenia przede wszystkim swoich synów, rzadziej ten przywilej dotyczył córek. Tutorzy mieszkali najczęściej w domach swoich pracodawców i systematycznie, regularnie uczyli ich dzieci. Byli swego rodzaju guwernerami, osobistymi nauczycielami i przewodnikami swoich wychowanków. W kolejnych latach model tutora ewoluował. Tutor stał się także towarzyszem podróży swojego wychowanka po Europie. A kiedy dzieci z arystokratycznych i szlacheckich rodzin zaczęły uczestniczyć w edukacji na poziomie uniwersyteckim a proponowana forma tego kształcenia w postaci wykładów i egzaminów okazała się za trudna dla szlacheckiej młodzieży, wprowadzono tutoring do akademickiego kształcenia. Program studiów, sposób realizacji, dostosowywany jest do potrzeb i zdolności indywidualnego studenta. Proces uczenia się polega na indywidualnym kontakcie studenta z profesorem. Do dziś, na najbardziej renomowanych brytyjskich uniwersytetach Oxfordzie i Cambridge tutoring jest podstawową metodą pracy z ze studentami, szczególnie nauk humanistycznych. Interesująca jest także etymologia samego słowa tutor. W Słowniku wyrazów obcych Władysława Kopalińskiego czytamy, że tutor dawniej opiekun, wychowawca; [wym. tju:te] na wyższych uczelniach anglosaskich - adiunkt kierujący indywidualnie pracą studentów. Etym. - ang. z łac. obrońca; opiekun małoletnich od tutus p.p. od tueri patrzeć; bronić, zachować; strzec. Słownik języka polskiego definiuje taka osobę jako: pracownik uniwersytetu lub innej szkoły czuwający nad przebiegiem studiów studentów kształcących się w indywidualnym trybie, dawniej: prywatny nauczyciel lub korepetytor. Główne wyznaczniki metody to jej indywidualny charakter, sytuacyjność, praktyczność, i kompleksowość wykorzystywanych narzędzi, podejście całościowe (holistyczne), oparcie na osobistej relacji, doświadczeniu i samoświadomości. To co jest kluczowe w tutoringu to jego bardzo indywidualny charakter. Nie chodzi tu tylko o formę, jaką z definicji przyjmuje czyli osobistej relacji osoby uczącej się z tutorem. Przede wszystkim jego istotą jest podążanie za liderem, jako szczególną i niepowtarzalną osobą, za jego planem, za jego celami (K. Czayka-Chełmińska, 2007, s. 40). Trudno nie zauważyć elitarności tej metody, ale też należy podkreślić niezwykły indywidualizm w podejściu do uczącego się i zaprojektowanie indywidualnej ścieżki jego rozwoju. Znający dobrze swojego ucznia tutor decyduje, które umiejętności należy rozwijać, co jest szczególnie ważne dla jego społecznego, emocjonalnego czy poznawczego rozwoju. Uczeń korzysta z doświadczenia swojego tutora, rozwija i doskonali swój potencjał. Tutor poznaje swojego ucznia, widzi, czynione przez niego postępy i także w pewien sposób czerpie dla siebie korzyści z tej relacji. Tutor podsuwa propozycje, rzuca hasło i inspiruje do poszukiwań. Pozwala na pomyłki, błądzenie, czym niejako zmusza do sformułowania opinii, posiadania własnego osądu danej sytuacji i wyciągania wniosków. Głównym narzędziem pracy w tutoringu jest rozmowa. Idea tutoringu nie ma tak naprawdę swojej naukowej definicji, jednakże w swoich założeniach wpisuje się w proces wsparcia młodego człowieka i oznacza szeroko rozumiany proces rozwoju, który polega na indywidualnej relacji wychowanka z drugą osobą, o której możemy powiedzieć, że jest przewodnikiem, który pomaga odkrywać młodemu człowiekowi samego siebie. Uczeń i mistrz tak najkrócej określić można te relacje. Oczywiście nadrzędnym dobrem jest tutaj dobro wychowanka. 8 twwp.edu.pl

11 Innymi słowy tutoring to wspólna droga ucznia i nauczyciela, oparta na dobrych relacjach, wzajemnym zaufaniu, wspólnym przeżywaniu radości, ale też odpowiedzialności, kształtowaniu pożądanych postaw i zachowań. Tutor przewodnik to osoba, która inspiruje swojego wychowanka, pokazuje mu nowe możliwości, zaprasza do intelektualnej podróży, rozwoju zainteresowań i zdolności, pokazuje system wartości, ale też z drugiej strony przygotowuje do samodzielności w przyszłości. Tutor cieszy się z sukcesu swojego wychowanka, a jego działania są integralną całością, procesem, który należy zaplanować z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb i możliwości wychowanka. To spersonalizowana edukacja, na miarę tej konkretnej osoby. Tego oczekuje dzisiaj społeczeństwo od nowoczesnej edukacji i temu wyzwaniu edukacja stara się sprostać. Systemowe zmiany zarówno w podstawie programowej kształcenia ogólnego, jak i w udzielanej dzieciom i młodzieży pomocy psychologiczno pedagogicznej, podejściu do rozwijania talentów i zdolności, podkreślają indywidualizację pracy z uczniem/wychowankiem i zaprojektowanie dla niego indywidualnej ścieżki edukacyjno terapeutycznej. To projektowanie, które wpisuje się w ideę tutoringu, mającego w każdej placówce oświatowej, resocjalizacyjnej, opiekuńczo - wychowaczej dużą przestrzeń do rozwoju. Tutoring metodą w edukacji: cele i spodziewane efekty Kiedy myślimy o celach tutoringu kluczowe wydają się dwa z nich: pełne wykorzystanie potencjału uczestnika i samodzielność w rozwijaniu się, w samokształceniu. Uczestnik, dzięki relacji z tutorem przede wszystkim umacnia się w roli lokalnego lidera zyskuje lub rozwija kompetencje, upewnia się, że jest na swoim miejscu, poszerza możliwości działania w swojej społeczności. Staje się świadomy własnych talentów i pełniej je wykorzystuje. Po drugie celem tutoringu jest zwiększenie samodzielności w rozwijaniu się, w uczeniu (K. Czayka-Chełmińska, 2007, s. 38 ). Oznacza to integralny rozwój uczestnika tego procesu, zarówno pogłębienie i poznanie nowej wiedzy jak i rozwój osobowości. Oczekuje się, że osobista ścieżka rozwoju wychowanka prowadzić będzie do jego: samodzielności, odpowiedzialności, w tym za proces własnej edukacji, zdolności do podejmowania decyzji, systematyczności, samodyscypliny i umiejętności planowania zajęć, umiejętności wyboru drogi życiowej i budowania planów życiowych, umiejętności realizowania przyjętych planów i pokonywania trudności, umiejętności samodzielnego uczenia się, samoakceptacji i poczucia własnej wartości, otwartości i życzliwości dla innych oraz wzrostu poziomu zaufania, odwagi w formułowaniu i głoszeniu własnych poglądów, umiejętności twórczego, samodzielnego myślenia, tolerancji akceptacji dla innych zachowań i poglądów, poszanowania dla pracy własnej i innych, umiejętności zgodnej współpracy, wrażliwości na losy innych i odpowiedzialności z tym związanej, postawy dialogu, umiejętności słuchania innych i rozumienia ich poglądów, rozpoznawania wartości moralnych, budowania systemu wartości (M. Budzyński, 2009, s.32). Przemiany dokonujące się w naszym kraju, ale też w Europie i na świecie, niosą ze sobą szereg wyzwań i problemów. Z jednej strony poszerzają zakres wolności i samorealizacji, by z drugiej powodować powstanie wielu trudności, patologii, bezradności ludzi wobec zmieniającego się świata. Zjawiska te w dużym stopniu dotknęły także edukację. Żyjemy dzisiaj w świecie ciągłych zmian, postępującej globalizacji, ze zmieniającą się perspektywą na przyszłość. Świat współczesny serwuje twwp.edu.pl 9

12 młodemu człowiekowi chaos norm i zasad, a przyszłość rysuje się w bliżej nieokreślonym kształcie. Zmieniające się warunki otaczającego nas świata wymagają, by szkoły i inne placówki oświatowo wychowawcze, opiekuńczo wychowawcze, instytucje działające na rzecz dziecka i rodziny, były organizacjami uczącymi się, ukierunkowanymi na wszechstronny, ale też z drugiej strony zindywidualizowany rozwój swoich wychowanków, a także ścisłą współpracę z rodzicami. Rozwój ten oznaczać powinien wsparcie i pomoc, wspomaganie, uwzględniające indywidualną sytuację wychowanka, wyrównywanie szans edukacyjnych i stworzenie możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym. Tutoring może stać się więc metodą, która wzbogaci społeczny wymiar szkoły, sprawi, że uczestnicy edukacji będą mieli większe szanse na wyrażenie siebie i rozwijanie zgodnie ze swoimi potrzebami (A. Zembrzuska, 2009, s. 107). Tutoring jako metoda pracy z uczniem/wychowankiem znajduje swoją przestrzeń w każdej placówce edukacyjnej. Elementy tej metody występują w różnych działaniach nauczycieli. Warto zaznajomić się z tą koncepcją, zwłaszcza, że może ona być wykorzystywana w pracy z dziećmi już w przedszkolu, poprzez wszystkie etapy edukacyjne. Zmiany systemowe wprowadzane w życie od 2009 roku bardzo wyraźnie przenoszą akcent z pracy z całą klasą na zindywidualizowane podejście do każdego ucznia czy wychowanka. System klasowo lekcyjny może być zastąpiony inną organizacją procesu dydaktyczno-wychowaczo-opiekuńczego. Szkoła posiada autonomię w kreowaniu swojej rzeczywistości edukacyjnej i to od dyrektora zależy, na ile praca szkoły uwzględnia potrzeby i możliwości uczniów. Oczywiście, to w codziennej praktyce szkolnej, w licznej klasie nie jest łatwe, nierzadko niemożliwe. Ale pamiętać należy, że każda placówka oświatowa to zbiór indywidualności, także uczniów, którzy z różnych powodów, często od nich niezależnych, nie mogą odnaleźć się w zbiorowości szkolnej, traumatyczne przeżycia związane np. z chorobą czy śmiercią bliskich, niepowodzeniami edukacyjnymi bądź życiowymi są tak silne, że utrudniają bądź uniemożliwiają im normalne funkcjonowanie społeczne. Są także uczniowie wybitnie zdolni, którzy mają szansę na sukcesy, spektakularne osiągnięcia, właśnie dzięki edukacji razem ze swoim opiekunem. O sile i przyszłości państwa decyduje w dużej mierze to, czy potrafi mądrze korzystać z talentów swoich obywateli. Kraje, w których istotnym zadaniem szkoły jest dostrzeżenie talentu u młodego człowieka, rozwinięcie go oraz stworzenie warunków do pełnego wykorzystania wygrywają. Do tej pracy szkoły potrzebują odpowiednich ludzi przygotowanych do zajęcia się tak wyjątkową rzeczą, jaka jest ludzki talent. Kimś takim mogliby stać się tutorzy (P. Czekierda, 2009, s. 15). Należy przy tym podkreślić, że nauczyciel tutor powinien w planowaniu pracy traktować łącznie wszystkie trzy obszary funkcjonowania ucznia w szkole, tj. naukę, wychowanie i opiekę. Akceptacja tej metody pracy przez ucznia/ wychowanka jest warunkiem koniecznym jej powodzenia. Tutoring w szkole czy placówce powinien być efektem świadomego wyboru uczniów i zgody ich rodziców, który musi być dla nich zrozumiały i bezpieczny. Tworzenie przez tutora wspólnej perspektywy jest zawsze dla niego dużym wyzwaniem. Od jego woli, motywacji, a więc i zaangażowania, umiejętności komunikowania się z innymi, przewidywania i kwalifikowania rozwiązań, a więc i bycia z innymi i wśród innych, zależy prawidłowe wejście jego wychowanka w dorosłość. (L. Preuss-Kuchta, 2009, s. 55). Szczególne znaczenie ma to w przypadku pracy z młodzieżą trudną wychowawczo, gdzie efektywna praca resocjalizacyjna ma istotny wpływ na dalsze funkcjonowanie młodego człowieka, w tym pełnione przez niego role społeczne i zawodowe. Problemy wychowawcze z uczniami/ wychowankami pojawiają się już w szkole podstawowej, nasilają w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej. Dotyczą najczęściej dzieci i młodzieży nieprzystosowanych społecznie, wychowywanych w niewydolnych wychowawczo rodzinach, spędzających czas w zagrożonym patologiami lub wręcz patologicznym środowisku czy wykluczonych np. ze względu na status ekonomiczny rodziców. Osoba nieprzystosowana społecznie poprzez swój sposób funkcjonowania uczyła się w jakiś sposób zaspokajać swoje różnorodne potrzeby. To zaspokajanie ograniczało się najczęściej do zaspokajania potrzeb niższego rzędu, do których wg piramidy potrzeb Maslowa należą potrzeby fizjologiczne i potrzeba bezpieczeństwa. Piramida potrzeb jest najczęściej przywoływaną koncepcją wyjaśniającą mechanizm działania systemu motywacji człowieka. Maslow stwierdził, iż ludzkie potrzeby są zaspokajane stopniowo. Innymi słowy, człowiek stawia przed sobą większe cele i ma większe aspiracje, jeśli zaspokoi najpierw swoje podstawowe pragnienia. W teorii Maslowa najistotniejsza jest hierarchiczna natura potrzeb. Motywowanie ludzi jest skuteczne jedynie przy uwzględnieniu tejże hierarchii. Potrzeby tworzą układ hierarchiczny, przy czym zachowanie człowieka jest motywowa- 10 twwp.edu.pl

13 ne przez niezaspokojone potrzeby. Zaspokojenie potrzeb w pierwszej kolejności niższego rzędu, jest warunkiem zaspokajania kolejnych potrzeb - wyższego rzędu. Działania motywacyjne są skazane na niepowodzenie, jeśli zaspokaja się pewien poziom potrzeb, ignorując poziom hierarchicznie niższy. Z kolei niemożność zaspokojenia potrzeb wyższych powoduje, że pustkę po nich zajmuje alkohol, narkotyki, zachowania przynoszące konflikt z prawem. Należy stworzyć człowiekowi warunki umożliwiające samodzielne zaspokojenie podstawowych potrzeb, a także identyfikację i rozwój potrzeb wyższego rzędu. W ten sposób stymulowany jest rozwój jego potencjalnych umiejętności. Szczególna rola przypada w tym względzie szkole i placówce oświatowej, która powinna pomagać w rozwoju osobowości aktywnie rozwijającej się, twórczej, odnajdującej się w nowych rolach społecznych, samodzielnej i otwartej. Takiej, która będzie umiała zaakceptować własną autonomię, zmiany zachodzące w niej samej i w środowisku; osobę stale rozwijającą się. Ważnym efektem takiego procesu wychowawczego jest zdolność do podejmowania inteligentnych, adekwatnych decyzji, do brania odpowiedzialności za własne zachowanie, do krytycznej oceny sytuacji, do elastycznego dostosowania się do nowej sytuacji, do kreatywnego wykorzystywania nabytej wiedzy, do współpracy i realizacji własnych celów. Dla realizacji tych celów, idealnie wykorzystana może być w pracy z uczniem/wychowankiem metoda tutoringu. Metodę tutoringu można by zaliczyć do niespecyficznych działań profilaktycznych, definiowanych jako wszelkie działania wzmacniające wspólny obszar czynników chroniących. To przede wszystkim budowanie systemu relacji osobowych wspólnoty opartej na obecności. Działania niespecyficzne opierają się na budowaniu więzi osobowej z wychowankami. Nauczyciele przedmiotowcy pracujący z uczniami przejawiającymi zachowania aspołeczne nierzadko nie potrafią poradzić sobie z rozwiązaniem problemów swoich wychowanków, bo nie czują się do tego wystarczająco przygotowani. Problemy te często mają interdyscyplinarny charakter a rodzice/opiekunowie, szkoła, instytucje wspierające, nie działają skutecznie. Ale też podkreślić należy, ze wsparcie wychowanka z bagażem trudnych doświadczeń życiowych, posiadającego określoną osobowość, indywidualne predyspozycje, czasem deficyty rozwojowe, jest trudnym wyzwaniem. System edukacji w Polsce stworzył dla dzieci i młodzieży z trudnościami wychowawczymi, zagrożonych niedostosowaniem społecznym i niedostosowanych społecznie, specjalny rodzaj placówek, w których prowadzona jest praca resocjalizacyjna i socjoterapeutyczna. Należą do nich młodzieżowe ośrodki wychowawcze i młodzieżowe ośrodki socjoterapii. W Polsce funkcjonuje obecnie 96 placówek resocjalizacyjnych i 73 socjoterapeutyczne. Młodzieżowe ośrodki wychowawcze (MOW) przeznaczone są dla dzieci i młodzieży niedostosowanych społecznie, wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania i resocjalizacji. Do zadań MOW należy eliminowanie przyczyn i przejawów niedostosowania społecznego. Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze przeznaczone są dla nieletnich, wobec których Sądy Rodzinne zastosowały, w trybie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, środek wychowawczy w postaci umieszczenia właśnie w takiej placówce. Młodzieżowe ośrodki socjoterapii (MOS) przeznaczone są dla dzieci i młodzieży, które z powodu zaburzeń rozwojowych, trudności w uczeniu się i zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym są zagrożone niedostosowaniem społecznym i wymagają stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania i socjoterapii. Do zadań MOS należy eliminowanie przyczyn i przejawów zaburzeń zachowania. Do młodzieżowych ośrodków socjoterapii trafia młodzież na wniosek rodziców, posiadająca orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na zagrożenie niedostosowaniem społecznym. Aktualnie, jeszcze przez jakiś czas, mogą być również przypadki umieszczania w MOS na podstawie postanowienia sądowego, wydanego do 31 grudnia 2011 roku. Zarówno jedne placówki jak i drugie przygotowują wychowanków do życia zgodnego z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi. Praca resocjalizacyjna jest procesem specyficznym. To nie tylko praca wychowawcza, polegająca na nabywaniu kompetencji społecznych, ale też prowadząca do zmiany, do przekształcania niewłaściwie ukształtowanych relacji społecznych osoby, która jest przedmiotem resocjalizacji z jej czynnym udziałem. W artykule Różne ujęcia definicji resocjalizacji Lesław Pytka wskazuje na koncepcję samowychowania resocjalizującego. Określa, że jest to rodzaj kierowania własnym rozwojem, pozwalający, mimo załamań i kryzysów przechodzić (.) na coraz wyższe etapy społecznego funkcjonowania, pozwalające osiągnąć coraz dojrzalszą postać siebie (L. Pytka, 2008, s ). Zmianom wewnętrznym towarzyszy zawsze niepokój, brak pewności i cierpienie. To często długi twwp.edu.pl 11

14 i trudny proces. Największą wartością tego procesu jest przejście przez trudne sytuacje oraz umiejętność czekania i wiara, że zdiagnozowane potrzeby wychowanka zostaną zaspokojone. Potrzeby te mogą wynikać z różnego rodzaju uwarunkowań fizycznych, psychologicznych i społecznych. W procesie resocjalizacji gratyfikacja ma charakter nagrody odroczonej. Tutoring jako szansa na rozwój ucznia i nauczyciela Obecność nauczyciela tutora pozwala na indywidualny charakter pracy z wychowankiem, czas poświęcony tylko dla niego, współpracę opartą na osobistej relacji i pomocy w rozwoju. Nauczyciel tutor przewodnik zaprasza wychowanka do rozwoju, by w konsekwencji zobaczyć dokonującą się w nim zmianę. Dla wielu młodych ludzi nauczyciel tutor jest ogromną szansą. Jego obecność w placówce edukacyjnej, opiekuńczo wychowawczej czy resocjalizacyjnej daje większe gwarancje efektywnej realizacji wychowawczych funkcji szkoły czy placówki, wsparcie motywacji młodego człowieka, pomoc w określeniu życiowych celów. Tutor wspomaga ucznia niezależnie od jego uwarunkowań psychofizycznych. Dostrzega się przy tym zmianę relacji między nauczycielem i uczniem liderem w tej relacji. Nauczyciel podąża za uczniem, za jego planem rozwoju, celami do osiągnięcia. Specyfiką tej współpracy jest to, że rozwój rozumiany jest jako proces interakcji zachodzący między rozwijającą się osobą a środowiskiem jej funkcjonowania. Rolą nauczyciela jest wsłuchiwanie się w głos wychowanka, jak najpełniejsza pedagogiczna diagnoza, w celu identyfikacji jego rzeczywistych potrzeb i adekwatnej do nich reakcji. Oznacza to proponowanie uczniowi/wychowankowi takich okazji edukacyjnych, np. form wsparcia, zadań do realizacji, form działania, które w tym właśnie momencie są najbardziej potrzebne do jego dalszego rozwoju. Głównym czynnikiem determinującym przebieg rozwoju człowieka jest on sam, dlatego też nauczyciel - tutor, wspierając swojego wychowanka powinien dbać o umożliwienie mu jak najlepszego wglądu w samego siebie, w swoje możliwości, predyspozycje, upodobania i inne właściwości, ułatwienie poznania otaczającego świata jako środowiska stwarzającego nieograniczone możliwości realizacji posiadanych właściwości i wspieranie go w jego własnym dążeniu do wykorzystania w pełni zarówno możliwości, jak i okazji oferowanych przez otoczenie w celu tworzenia nowych stanów własnej osoby i otoczenia, otwierających kolejne możliwości rozwojowe (J. Łuczyński, 2011, s ). Tak rozumiana sytuacja edukacyjna definiuje także rolę nauczyciela tutora, jako specjalisty od rozwoju indywidualnego, który posiada zarówno wiedzę jak i umiejętności niezbędne do wspierania tego rozwoju. Oznacza to w praktyce zarówno zindywidualizowane traktowanie ucznia, ale też wspomaganie go w dokonywaniu różnego rodzaju wyborów, w wyniku których realizował będzie najkorzystniejsze dla siebie działania, uwzględniające predyspozycje, zainteresowania i zdolności. Tutoring stwarza dla każdej ze stron możliwości osobistego rozwoju. Spotkania tutorskie są wspólnym działaniem realizowanym przez ucznia i nauczyciela tutora. Tutor dostarcza uczniowi stymulacji do eksplorowania rzeczywistości, dostarcza mu wiedzy; to samo robi uczeń względem niego. Wszystko to dzieje się w przestrzeni określonej przez wcześniej wytyczone przez tutora, przy udziale ucznia, cele, przy czym cele rozwojowe powinny być określone na początku interakcji tutorskiej (A. Brzezińska, L. Rycielska, 2009, s.19-20). Portret tutora Kto może być tutorem. Czy każdy nauczyciel może być tutorem? Warto zadać sobie to pytanie i spróbować na nie, w odniesieniu do siebie samego, odpowiedzieć. Zastanowić się przy tym, jakimi cechami charakteryzować powinien się tutor. Tutor jest sojusznikiem lidera. Budowanie relacji z wychowankiem ma charakter przyjacielski, tutor opiera ją na wzajemnej życzliwości, dostatecznie długim czasie na rozmowę i odpowiedzi na pytania. Obie strony wiedzą, że chcą współpracować. Wychowanek wie, że nauczyciel go lubi, że jest zwyczajnym, autentycznym człowiekiem, z marzeniami i troskami, którymi się potrafi podzielić. Jest w relacjach z wychowankiem sobą i niczego nie udaje. Bardzo ważne jest dostrzeżenie 12 twwp.edu.pl

15 wychowanka, czy też grupy wychowanków, w zbiorowości placówki. To dla nich niezwykle ważne. Stają się zauważeni, traktowani po partnersku, poważnie. Niezwykle ważna jest także lojalność wobec wychowanka, rozmowa o nim przy nim. Kontakty z rodzicami w jego obecności. Ważne jest również uświadomienie wychowankowi, że to on ponosi odpowiedzialność za swoje wybory. Nauczyciel - tutor nie osądza, nie krytykuje, nie straszy, nie wymierza kar. Komunikuje się ze swoim wychowankiem bez barier i niedomówień. I oczekuje tego samego ze strony wychowanka. Taki sposób postępowania sprawia, że samoistnie buduje się wzajemny szacunek. Tutor jest dostępny dla wychowanka nie tylko w godzinach swojej pracy, w czasie realizowanych zajęć, ale zawsze wtedy, kiedy sytuacja wymaga jego obecności. Wychowanek to wie i nie nadużywa zaufania swojego mistrza. W trudnych sytuacjach tutor nie narzuca własnego zdania, pokazuje natomiast konsekwencje i skutki dokonywanych przez wychowanka wyborów, wyjaśnia sytuacje, ostrzega, wskazuje też możliwości rozwiązania problemu. Relacja tutor lider nastawiona jest na zmianę postaw, zachowań, na osiagnięcie zamierzonych rezultatów. Dlatego też musi mieć charakter zadaniowy. Zadaniowy charakter relacji jest wzmacniany poprzez język tutora. Musi być konkretny, bez ogólników, wieloznacznych i mglistych określeń (K. Czayka-Chełmińska, 2009, s.46). Kompetencje i rozwój zawodowy nauczyciela tutora Kompetencje nauczycieli są fundamentem sukcesu działań zarówno o charakterze dydaktycznym jak i wychowawczym, w każdej instytucji edukacyjnej. W nowych standardach, kształcenie nauczycieli ma przede wszystkim polegać na nabywaniu praktycznych umiejętności potrzebnych do wykonywania zawodu nauczyciela; wiedza teoretyczna ma wspierać zdobywanie tych umiejętności i dawać naukową syntezę zdobytych doświadczeń. A zatem przepisami rozporządzenia zwiększono rolę kształcenia praktycznego, w tym w szczególności w obszarach dotyczących kompetencji opiekuńczych, wychowawczych oraz diagnozowania indywidualnych potrzeb ucznia. Problematyce oceny kompetencji w wielu zawodach poświęcono wiele badań i analiz. Używanie terminu kompetencji w odniesieniu do wielu profesji jest charakterystyczne i znamienne. Kompetencje decydują o kwalifikacjach w wielu zawodach i są gwarancją osiągania sukcesów. Tylko ludzie o określonych i wysokich kompetencjach mogą być profesjonalistami. Odnosi się to także do kompetencji nauczycieli - tutorów. Nauczyciel, na każdym etapie życia i kariery znajduje się w szczególnej fazie rozwoju zawodowego. Na jego kompetencje składają się trzy elementy: wiedza, umiejętności i postawy. Celem nieustannego rozwoju nauczyciela jest poszerzanie własnej wiedzy, razem ze zmieniającym się światem zewnętrznym, nowymi technologiami i postępującą globalizacją. Wiedzę nauczycielską opisywać należy, wg Erauta, w dwóch wymiarach. Jednym wymiarem jest zakres posiadanej wiedzy a drugim kontekst jej wykorzystania, czyli posiadane umiejętności. Umiejętność to praktyczna znajomość czegoś, biegłość w czymś, zdolność wykonywania czegoś, zatem umiejętność oznacza nabyte, wyuczone działania. Dopełnia tego postawa nauczyciela, jego system wartości, osobowość, bycie autorytetem dla swoich uczniów/wychowanków. Kompetencja bywa określana jako własność osoby, gdyż kształtując ją każdy człowiek zdobywa najpierw określoną wiedzę i umiejętności w danej dziedzinie, a następnie, doskonaląc, dopełnia je takimi czynnikami jak cechy osobiste i postawy. Ten aspekt decyduje o indywidualnym charakterze posiadanych kompetencji. Kompetencje nauczyciela nie są zatem darem natury, nabywa się je w procesie edukacji i w miarę zdobywania doświadczenia zawodowego. Hanna Hammer wymienia 3 typy kompetencji: kompetencje specjalistyczne, na które składają się: wiedza merytoryczna i umiejętności w zakresie nauczanego przedmiotu, zdobywane przez: dokształcanie się, czytanie literatury fachowej, branie udziału w konferencjach, kursach, szkoleniach, warsztatach itp., kontakty zawodowe. twwp.edu.pl 13

16 W tym aspekcie niekompetentny nauczyciel to ten, który: - nie wie, czego nie wie, - boi się zapytać tego, który wie, - nie chce się rozwijać, - jest przekonany o swojej wszechwiedzy (nie wstyd czegoś nie wiedzieć, wstyd nie próbować tego zmienić); kompetencje dydaktyczne, które również zdobywamy w czasie studiów i wszelkich form dokształcania, ale jest to wiedza czysto teoretyczna, weryfikowana i poszerzana w czasie pracy zawodowej. Są zatem to wiedza i umiejętności dotyczące: - planowania i organizowania pracy, konstruowania zajęć; - precyzowania celów, jakie nauczyciel stawia dzieciom; - organizowania i realizowania zajęć zgodnie z założeniami; - stosowania form i metod zachęcających uczniów do aktywnego uczenia się; - wykorzystania odpowiednich pomocy dydaktycznych, w tym nowoczesnych środków audiowizualnych; kompetencje psychologiczne (najbardziej indywidualne i najtrudniejsze do osiągnięcia) - są to umiejętności motywowania i inspirowania uczniów/wychowanków do nauki, integrowania ich w zespoły, umiejętności menedżerskie. Na kompetencje psychologiczne składają się: a) pozytywne nastawienie do innych, ale i do siebie: - danie prawa do popełniania błędów; - szacunek wobec innych - traktowanie ich w taki sposób, jak sami chcielibyśmy być traktowani, kultura bycia, dobre wychowanie (brak szacunku wobec młodzieży może wywołać w niej lęk, agresję); - zachowanie zdrowej proporcji między samooceną negatywną i pozytywną (10% - ocena swoich cech negatywna, 90% - ocena swoich cech pozytywna); - optymizm i pogoda ducha (najbardziej cenione cechy przez uczniów u nauczyciela); - wiedza na temat swoich mocnych stron; - chwalenie osiągnięć uczniów (chwalenie cechuje te osoby, które nastawione są pozytywnie do siebie); - zmniejszenie dystansu (często postrzegane jest jako podważanie autorytetu, ale tylko wówczas, gdy nie jest on prawdziwy); b) umiejętność unikania najczęstszych zakłóceń w komunikowaniu się: - nieużywanie niezrozumiałych słów; - uwzględnianie możliwości zmęczenia, znużenia uczniów; - unikanie sprzeczności między językiem ciała a słowami (5-krotnie więcej informacji przekazujemy przez mowę ciała niż poprzez komunikację werbalną). Mówiąc o kompetencjach psychologicznych należy mieć na względzie umiejętności wychowawcze nauczyciela. Niezwykle istotne, szczególnie przy zapobieganiu agresji i przemocy, w indywidualnej pracy z wychowankiem są kompetencje wychowawcze i profilaktyczne właśnie samego tutora, znajomość katalogu środków wykorzystywanych w pracy z uczniem oraz wyposażenie samych uczniów w umiejętności psychospołeczne, które pozwolą im w sposób konstruktywny funkcjonować w relacjach z otoczeniem (E. Nerwińska, 2009). Potrzebny jest mądry, krytyczny, wrażliwy i kompetentny pedagog, z jednej strony jako pewny drogi przewodnik, a bardziej jako tłumacz różnych możliwości do wyboru na indywidualnej, niepowtarzalnej drodze do pełni rozwoju podmiotowej tożsamości, do pełnomocnego radzenia sobie w zmaganiach ze światem i losem życia. Według Z. Baumana przewodnik nie dowodzi, nie narzuca 14 twwp.edu.pl

17 praw, nie jest pracodawcą, nie narzuca celów. On oferuje, przeprowadza, wprowadza, mobilizuje do samodzielności, przekazuje i wzmacnia ambicje poprzez przykład własnego znawstwa, sprawności i zaangażowania. Różnica między przewodnikiem a tłumaczem polega na dystansie do treści kultury. Tłumacz także współuczestniczy w odkrywaniu nowych znaczeń i wartości. Przewodnia rola nauczyciela w procesie kierowania rozwojem ucznia, wprowadza go w świat kultury. Nauczyciel z racji swojego zawodu rozumianego jako powołanie, ma prawo i obowiązek wprowadzenia ucznia w świat wartości. Sam jednak musi starać się być wzorem, ucieleśnieniem propagowanych przez siebie idei, a nie głosić ich jedynie za pomocą słowa. Osobiste wartości nauczyciela stanowią nieodzowny warunek pożądanego oddziaływania pedagogicznego, są źródłem, z którego czerpie nauczyciel. Dlatego też jedną z podstawowych kwestii jest autorytet nauczyciela tutora. Zważywszy na fakt, że zawód nauczyciela należy do grupy zawodów, których istotą jest wywieranie wpływu na inne osoby celem wywołania w nich zmian (J. Łuczyński, s.114), nabiera to jeszcze większego znaczenia. Drugim, niezwykle ważnym aspektem tej profesji jest fakt, że nauczyciele pracują z młodymi ludźmi, z dziećmi, które są narażone na szczególne niebezpieczeństwo ulegania złym wpływom i dlatego niewłaściwe oddziaływania szkolne mogą źle wpływać na ich dalszy rozwój i wypaczać charaktery. Stąd ogromna odpowiedzialność nauczycieli za rozwój własnych uczniów wychowanków. Mając to na względzie, nauczyciel pamiętać powinien jak ważne jest doskonalenie zawodowe, element profesjonalnego rozwoju pedagoga. Doskonalenie zawodowe nie oznacza jedynie poszerzania wiedzy, wynikającego z postępu w różnych dziedzinach nauki i wpisania się w zmieniające się oczekiwania pracodawcy. To także, a może przede wszystkim, zmiany społeczne i kulturowe, pojawiające się, innego rodzaju aniżeli jeszcze kilkanaście lat temu, problemy, zbiór pomysłów edukacyjnych służących osiąganiu, zarówno dydaktycznych jak i wychowawczych, celów. Doskonalenie osobiste i profesjonalne ma istotny wpływ na skuteczność oddziaływań profilaktycznych nauczycieli, w tym nauczycieli tutorów. Rozwój zawodowy natomiast postrzegać należy jako przekształcenie podejścia do własnej roli zawodowej. Wspomaganie nauczycieli w tym procesie jest bardzo ważnym zadaniem szkoły i placówki oświatowej. Oprócz doskonalenia wiedzy i umiejętności niezbędna jest także identyfikacja celów i wartości osobistych z zawodowymi (T. Łuczyński, 2011). Koncepcja rozwoju zawodowego C. M Burke i jego współpracowników SMART (STIMULUS MO- DIFICATION AMPLIFICATION RECONSTRUCTION TRANSFORMATION) opiera się w dużej mierze na wykorzystaniu wsparcia społecznego, które stymuluje rozwój profesjonalny. Koncepcja ta wskazuje na kontekstowy rozwój nauczyciela realizatora określonego rodzaju działania, projektu, aż do jego zakończenia, służącego osiągnięciu zamierzonego celu. W wyniku długofalowych oddziaływań osiągnięte cele projektu edukacyjnego stają się nawykiem, stosowaną stale praktyką, zmianą profesjonalną w nauczycielu. Wspierający rozwój profesjonalny nauczyciela projekt edukacyjny powinien uwzględniać kilka ważnych czynników, do których należą: aktywne zaangażowanie lokalnej społeczności (m.in. uwzględnienie specyfiki, klimatu szkoły, chęć poszukiwania nowych rozwiązań), udział lokalnej społeczności w planowaniu (warunki społeczne, ekonomiczne, kulturowe, indywidualne poglądy, cele i motywacje, utrzymywanie poczucie zauważenia, docenienia zaangażowania), mobilizacja zasobów (finansowych, kadrowych jak i pozamaterialnych system zarządzania, komunikacja), monitorowanie i ewaluacja (obiektywna, niezależna ocena skuteczności, służąca wprowadzeniu zmian do projektu), współpraca (wspólna odpowiedzialność, sieć porozumiewania się, dzielenie się obowiązkami), ukierunkowane działanie (doskonalenie umiejętności strategicznego planowania, ukierunkowanego na zmiany, pozwalające na stworzenie zmodyfikowanych wzorców pracy zawodowej), kierowanie instytucjami edukacyjnym (takie działanie szkoły/placówki resocjalizacyjnej/wychowawczej, które promuje krytyczne postawy wobec dotychczasowych strategii i metod działania oraz pomaga swoim pracownikom wykraczać poza osobiste interesy w celu profesjonalnego rozwoju). twwp.edu.pl 15

18 Ta prawidłowość wskazuje, że istnieją dwa wymiary w procesie rozwoju zawodowego: wymiar indywidualny, osobowy (uwzględnianie indywidualnych potrzeb, motywowanie nauczyciela na różnych etapach realizacji projektu, ale też współodpowiedzialność) i wymiar instytucjonalny (wsparcie w postaci zasobów placówki, sposobów kierowania, zasad i stylów komunikowania się. Taki model profesjonalnego rozwoju nauczyciela - tutora uwzględnia więc następujące fazy: 1. Pojawienie się bodźca (faza stymulująca). 2. Zainicjowanie przez jednostkę zmian w swojej pracy zawodowej (faza modyfikacji). 3. Poszukiwanie sojuszników w dokonywaniu zmian, poszukiwanie wsparcia (faza amplifikacji). 4. Rekonstrukcja dotychczasowej praktyki zawodowej (faza rekonstrukcji). 5. Doświadczenia dokonanej zmiany zarówno indywidualnej jak i kulturowej (faza transformacji). Faza stymulacji: początkiem tej fazy powinien być krytyczny namysł nauczyciela nad własną pracą, aktualnymi metodami i strategiami. Refleksyjny praktyk tak można z powodzeniem powiedzieć o nauczycielu gotowym do zmiany. Istotną rolę mogą odegrać na tym etapie nieformalni liderzy, mający autorytet i dobre relacje ze współpracownikami i zachęcający swoją postawą do zmiany. Nie bez znaczenia jest też stosunek kierownictwa instytucji do profesjonalnego rozwoju swojej kadry. Ważnym jest bowiem stworzenie warunków tego rozwoju, udzielanie wsparcia oraz sprzyjający klimat. Faza modyfikacji: to czas poszukiwania przez nauczyciela nowych sposobów na udoskonalenie własnego działania, analizy dotychczasowych działań, adekwatność do wyzwań, które przed nim stoją, zgodność ze specyfiką szkoły. W aspekcie instytucjonalnym niezwykle ważna tu jest dobra komunikacja, sprzyjająca współpracy i rozwiązywaniu problemów. Faza amplifikacji: właściwe interakcje między wszystkimi osobami zaangażowanymi w zmianę. Ma to związek z faktem, że dokonywanie zmian i profesjonalny rozwój nie jest procesem dotyczącym tylko jednostki. Pojawienie się zmian wpływa na wszystkie osoby zaangażowane w realizację celów danej instytucji. To faza, która pokazuje przejście od zmodyfikowanych działań jednostki do włączenia się w nie pozostałych współpracowników, pojawienie się sieci współpracy i współdziałania. Faza rekonstrukcji: to faza realizacyjna, włączanie zaprojektowanych zmian w codzienne działania profesjonalne, nowa jakość oddziaływań wychowawczych. To moment zmiany nie tylko w działaniu, ale też w myśleniu nauczyciela. To ważny element rekonstrukcji funkcjonowania całej instytucji. Faza transformacji: zmiany są usankcjonowane, w instytucji następuje adaptacja zmiany, zmieniają się sposoby postępowania wszystkich nauczycieli. Nowa jakość generowana przez jednostkę wpływa na codzienna praktykę nie tylko tej jednostki, ale i współpracującego zespołu (Z. Gaś, 2004). Motywacja i wiara w sukces W spotkaniu Tutora z Wychowankiem, ten pierwszy jest przewodnikiem. Niezwykle istotne jest, żeby ten, który nadaje kurs wierzył w sukces. Jak mawiał Konfucjusz: Żaden wiatr nie jest dobry dla okrętu, który nie zna portu swego przeznaczenia. Jeśli Tutor nie jest zmotywowany do pracy nie ma szans, żeby była ona efektywna oraz satysfakcjonująca dla obu stron. Istnieje wiele rodzajów motywacji, m.in. motywacja wewnętrzna, zewnętrzna, automotywacja i motywacja osiągnięć. Motywacja generalnie umożliwia człowiekowi zaangażowanie się w podjęte zadania. Pozwala wytaczać cele, intensyfikować wysiłki i realizować własne zamiary. Cele mogą być oczywiście motywowane różnymi względami. Mogą być to kwestie finansowe, pragnienie 16 twwp.edu.pl

19 uznania i sławy, pochwały, aprobaty społecznej. Większość z nas odczuwa jednak wewnętrzną satysfakcję ze sprostania wyzwaniu i z osiągnięcia ważnego dla siebie celu. Wyróżnia się dwa główne typy motywacji: Motywacja pozytywna: powstaje na bazie wzmocnień dodatnich, czyli nagród w postaci pieniędzy, awansu, uznania, obietnicy wyższych zarobków w pracy itp. Wykazuje ona często tendencje do przekształcania się w motywację osiągnięć, ponieważ człowiek stawia sobie ambitne cele, dąży do osiągania wysokich wyników, podnosi sobie poprzeczkę, nie uchyla się przed wysiłkiem ani odpowiedzialnością. Nadzieja na to, że zostanie uhonorowany, jak również odczucie wewnętrznej satysfakcji z dobrze wykonanego zadania przekłada się bezpośrednio na wyższe poczucie własnej wartości. Motywacja negatywna: powstaje na bazie wzmocnień negatywnych, t.j. kar za niezrealizowane zadania w postaci utraty pracy, mniejszego prestiżu, zagrożenie naganą. Tutaj wszystko oparte jest na wzbudzaniu lęku, poczucia zagrożenia, obawy i niepokoju. W rzeczywistości sprowadza się to do spełniania oczekiwań innych, a nie do kreowania entuzjazmu i zamiłowania do pracy. Głównymi motywatorami w życiu człowieka są: Nadzieja Lęk Złość Kombinacja powyższych Z czego nadzieja jest najsilniejszym. Wybitny psycholog David McClleland uznawał, że motywacja osiągnięć to tendencja do osiągania i przekraczania standardów doskonałości, związana z odczuwaniem pozytywnych emocji w sytuacjach zadaniowych, spostrzeganych jako wyzwanie. Natomiast inny badacz, John Atkinson, twierdził, że motywacja osiągnięć odzwierciedla skłonność jednostki do osiągania sukcesu. W większości sytuacji ludzie motywowani są przez dwie tendencje albo chcą osiągnąć sukces, albo uniknąć porażki. Kariera zawodowa osób z silną potrzebą osiągnięć częściej wiąże się z rywalizacją, osoby te częściej pełnią funkcje przywódcze, szybciej awansują. Ludzie z wysoką motywacją osiągnięć są cierpliwi, potrafią odraczać w czasie gratyfikacje za własne wysiłki i dokonania. Autorytet nauczyciela/wychowawcy tutora Autorytet co to oznacza? Problem wychowania młodego pokolenia jest ważną sprawą, niezależnie od ustroju politycznego, rasy, kultury czy uwarunkowań społeczno gospodarczych, dla każdego narodu. Wychowanek i wychowawca dwa podmioty procesu wychowania w nieustannej interakcji. Ważne są metody, treści, miejsce i inne warunki zewnętrzne oraz posiadane zasoby bazowe, ale z drugiej strony nie do przecenienia jest rola i postawa wychowawcy tutora określana mianem autorytetu. Słowniki definiują autorytet jako powszechnie uznaną czyjąś powagę, wpływ, znaczenie; posłuch, poważanie, szacunek, respekt; człowieka mającego duże poważanie ze względu na swą wiedzę lub postawę moralną, stawianego za wzór do naśladowania, mający wpływ na postawy i myślenie innych ludzi; osobę cieszącą się dużym szacunkiem. Z jednej strony podziw dla eksperckiej wiedzy, ale z drugiej szacunek i uznanie innych. Idealnym w przypadku nauczyciela tutora byłoby połączenie obydwu tych elementów. Kompetentny nauczyciel, mający zaufanie swoich wychowanków ma szanse na kształtowanie młodego człowieka na miarę otaczającej globalnej rzeczywistości. Autorytet to tak naprawdę odbicie uznanych społecznie norm i wartości. Wychowanie młodego człowieka postrzegane jako wzajemne relacje wychowawcy tutora z wychowankiem zawiera także w sobie normy i wartości. Autorytet jest tu pełnieniem pewnej roli, działaniem jednej osoby na rzecz drugiej. Świadomość tego oddziaływania powinna towarzyszyć każdemu tutorowi. twwp.edu.pl 17

20 Nauczyciel/wychowawca tutor cieszący się autorytetem u młodzieży jest bardzo ważnym czynnikiem w ich prawidłowym rozwoju. Rola autorytetu w procesie wychowawczym, szczególnie w obecnych czasach, nabiera aktualności, kiedy postępująca dewaluacja tego pojęcia uznała je za przestarzałe i niemodne. Ale ideału, autorytetu nauczyciela tutora poszukuje się stale. Jaki on powinien być? Jakimi cechami powinien się charakteryzować? Na te ważne pytania szukamy często odpowiedzi. Warto pamiętać, że cechy charakteru, prezentowany system wartości są obecne w relacjach z wychowankami. Podejmowane przez tutora działania wychowawcze są odbiciem jego osobowości. Często mówimy: sprawiedliwy, życzliwy, miły, cierpliwy, wyrozumiały, pomaga, można mu ufać, ale oceniamy też negatywnie niesprawiedliwy, despotyczny, zły, karze, nie cieszy się zaufaniem, nie można liczyć na jego pomoc. Im więcej pozytywnych cech osobowościowych posiadał będzie nauczyciel - tutor, tym jego autorytet będzie większy. Autorytetu nie da się wykreować, stworzyć na potrzeby nawet kilkumiesięcznej czy kilkuletniej relacji. Ale posiadanie autorytetu jest ogromnie ważne.to właśnie bycie autorytetem dla młodego człowieka pozwala na odkrywanie w nim wewnętrznych źródeł jego twórczości, pomaga wychowankowi znaleźć to, co jest najlepsze dla jego osobistego rozwoju. Autorytet wskazuje drogę, sposób postępowania. Jest wzorcem do naśladowania. Z pojęciem autorytetu wiąże się pojęcie mistrza, przewodnika, nauczyciela czyli pojęcie tutora. Wzajemne oddziaływania, o czym traktuje już niniejszy poradnik, są rozwojem zarówno wychowywanego jak i wychowującego. Można zaryzykować twierdzenie, że autorytet i wychowanie to zjawiska równoważne. Zapotrzebowanie na autorytet nauczyciela, w tym nauczyciela tutora zwiększają negatywne zjawiska życia społecznego. Należy do nich m.in. kryzys wszystkich autorytetów, a przede wszystkim autorytetu rodziny. Młodzi ludzie poszukują kogoś, kto pomoże im zrozumieć świat i znaleźć w nim miejsce dla siebie. Tracą poczucie bezpieczeństwa, buntują się i odrzucają wszelkie normy i wartości. Nauczyciel tutor jest wtedy dla nich jedynym drogowskazem. Główne cechy autorytetu nauczyciela tutora Po pierwsze system wartości. Wychowanie ku wartościom jest coraz częściej przedmiotem konferencji, spotkań i publicznych debat. Problematyka ta zajmuje ważne miejsce w programach wychowawczych i profilaktyki szkół i placówek. Wartości są dla każdego człowieka, tym bardziej dla dopiero co wkraczającego w dorosłość, tarczą ochronną. Zasłaniają iluzję i pozornie łatwe życie. Są jednocześnie wskazówką dla postępowania, zachowania, prawidłowego funkcjonowania społecznego. Nauczyciel powinien być w jakimś stopniu źródłem, a przede wszystkim normą wartości dla wychowanka. Wartości mogą być (i są) odwzorowywane, kopiowane zwykle od dorosłych (J. Zimny, 2006, s. 335). Dziecko, młodzież, w oparciu o dostępny mu wzorzec, tworzy swój system wartości, hierarchię celów, postawę moralną. Edukacja aktywnie służy wielostronnemu rozwojowi ucznia, gdy staje się procesem jego integracji wokół wartości (E. Trojan, 2000, s. 3). Mówiąc o wartościach mamy zazwyczaj na myśli wartości autoteliczne, wśród których wymieniamy: piękno, dobro, miłość, szczęście, pokój, sprawiedliwość, gdyż nie sposób obejść się bez nich w codziennym życiu. Autorytet nauczyciela inspiruje tu do pewnego sposobu postępowania, respektowania norm społecznych, co pozwala mu w konsekwencji na osiąganie sukcesów w swojej pedagogicznej pracy, zarówno dydaktycznej, ale przede wszystkim wychowawczej. Nauczyciel bez wartości nie może liczyć na skuteczność swojej pedagogii. Nauczyciel bez wartości nie może zbudować prawdziwego autentycznego autorytetu (J. Zimny, 2006, s. 347). Po drugie potrzeba dialogu. O potrzebie dialogu dużo mówi się we współczesnym świecie. Dyskusja ta nie ogranicza się do dialogu nauczyciel - uczeń/wychowanek. Ma dużo szerszy kontekst i odnosi się do całego życia publicznego. Ale szkoła, placówka resocjalizacyjna, socjoterapeutyczna czy opiekuńczo wychowawcza powinna być pierwszym miejscem, gdzie tego dialogu się uczy. Prekursor dialogu Sokrates w ulicznych, z pozoru błahych rozmowach z młodzieżą, uczył ją od- 18 twwp.edu.pl