B. KONIUNKTURA W INNYCH DZIAŁACH GOSPODARKI

Transkrypt

1 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 119 B. KONIUNKTURA W INNYCH DZIAŁACH GOSPODARKI Katedra Koniunktury Gospodarczej Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań koniunkturalnych we współczesnej gospodarce polskiej Wprowadzenie W literaturze polskiej nie powstały dotychczas analizy teoretyczne wyjaśniające genezę, mechanizm i cechy morfologiczne wahań koniunkturalnych w systemie gospodarczym w okresie przebudowy. Najważniejszym modelem cyklu koniunkturalnego zbudowanym w naszym kraju po drugiej wojnie światowej są hipotezy teoretyczne M. Kaleckiego. Rozważania te odnoszą się jednak do gospodarki, w której dominuje prywatna własność środków produkcji, a główna przyczyna procesu koniunkturalnego jest poszukiwana w realizowanej działalności inwestycyjnej. Celem poniższych analiz jest prezentacja modelu cyklu koniunkturalnego, zbudowanego przez M. Kaleckiego oraz jego adaptacja do warunków gospodarki okresu transformacji. W pracy przedstawione będą również wyniki analiz empirycznych, przeprowadzonych na podstawie hipotez M. Kaleckiego, które

2 120 będą odnosiły się do cech morfologicznych wahań koniunkturalnych, występujących w gospodarce polskiej okresu przebudowy systemowej. Model cyklu koniunkturalnego M. Kaleckiego Teoretyczne rozważania M. Kaleckiego, wyjaśniające mechanizm i morfologię wahań koniunkturalnych są rozproszone, a dorobek ten można znaleźć w różnych publikacjach. Początek to rok 1933, kiedy została opublikowana praca pt.: Próba teorii koniunkturalnej 1. Zawierała ona ogólny zarys teorii wahań koniunkturalnych i zatrudnienia, a koncepcja ta może być zaliczana do analiz przyjmujących za punkt wyjścia procesy inwestycyjne. W 1939 roku ukazała się publikacja pt.: Essay on Business Cycle Theory, którą uznano za rozwinięcie i popularyzację dorobku J.M. Keynesa, a w której M. Kalecki skoncentrował się na trzech kwestiach: uzupełnieniu luk w krótkookresowej teorii J.M. Keynesa, na jej weryfikacji statystycznej oraz na jej integracji z własnymi rozważaniami teoretycznymi 2. Pewną syntezę prac teoretycznych, wyjaśniających genezę wahań koniunkturalnych jest wydana po raz pierwszy w 1954 roku Teoria dynamiki gospodarczej 3. W analizach tych M. Kalecki ukazał wewnętrzne sprzeczności gospodarki, a punktem wyjścia było stwierdzenie o cyklicznym charakterze procesu gospodarowania i o niemożności wyjścia systemu z fazy kryzysowej bez współudziału takich czynników jak postęp techniczny i ingerencja państwa. Główne założenia określające badany system gospodarczy Podejmując rozważania teoretyczne, których celem było wyjaśnienie mechanizmu i morfologii cyklu koniunkturalnego, M. Kalecki przyjął założenia, które określały główne właściwości systemu gospodarczego oraz zachowania i decyzje poszczególnych jego podmiotów. Najważniejsze z nich są następujące 4 : 1 M. Kalecki, Próba teorii koniunktury, w: Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, t. I, PWE Warszawa 1979, s M. Kalecki, Essay on Business Cycle Theory, w: Collected Works of Michał Kalecki, vol. 1, Capitalism, Business Cycle and Full Employment, Oxford 1990, s M. Kalecki, Teoria dynamiki gospodarczej. Rozprawa o cyklicznych i długofalowych zmianach gospodarki kapitalistycznej, w: Kapitalizm. Dynamika gospodarcza, t. II. PWE Warszawa 1980, s M. Kalecki, Próba teorii, op.cit., s

3 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań W analizowanej gospodarce występują dwie grupy podmiotów: robotnicy (pracownicy fizyczni i umysłowi), kapitaliści (przedsiębiorcy). Pracownicy uzyskują wynagrodzenia równe kosztom utrzymania, które w całości przeznaczają na konsumpcję 5. Przedsiębiorcy otrzymują zyski, które są różnicą między przychodami ze sprzedaży produktów a kosztami (rzeczowymi i osobowymi). Tym samym dochód narodowy może być interpretowany jako: Y = V + P (1) gdzie: Y dochód narodowy, V wynagrodzenia pracowników, P realne zyski brutto (wraz z amortyzacją) przedsiębiorców. lub Y = A + C K + C R (2) gdzie: A akumulacja brutto (oszczędności służące do reprodukcji i rozbudowy kapitału trwałego i zapasów towarowych), C K wydatki na konsumpcję przedsiębiorców, C R wydatki na konsumpcję pracowników. Zgodnie z założeniem płace pracowników są konsumowane, tj.: V = C R (3) a zyski przedsiębiorców są przeznaczane na akumulację i na konsumpcję: P = C K + A (4) Konsumpcja przedsiębiorców jest równa sumie wydatków stałych (niezależnych od zysku) oraz części zysków: C K = B + qp = B + q(c K + A) = B qa 1 q (5) gdzie: B > 0 stały poziom konsumpcji przedsiębiorców, 0 < q < 1 udział konsumpcji przedsiębiorców w uzyskiwanych zyskach. 5 Tym samym pomijane są oszczędności pracowników i inne ich dochody.

4 122 Tym samym poziom zysków przedsiębiorców jest równy: P = B A 1 q (6) tj. realny zysk jest wprost proporcjonalny do stałej części konsumpcji przedsiębiorców i do akumulacji brutto. 2. Wielkość zapasów towarowych w przebiegu cyklu koniunkturalnego jest stała, a akumulacja brutto jest równa wielkości produkcji dóbr kapitałowych. 3. Podejmowane inwestycje brutto polegają na wydatkach na trwałe środki produkcji (pomijane są inwestycje w zapasy), a ich poziom w okresie danego cyklu jest równy zużyciu środków trwałych w tym okresie. Inwestycje brutto w okresie cyklu koniunkturalnego są równe zeru, a cały system po zakończeniu cyklu wraca do stanu pierwotnego. 4. Realizacja inwestycji występuje w czasie, a w działalności tej można wyróżnić trzy stadia: zamówienia inwestycyjne, produkcja dóbr kapitałowych, równa akumulacji brutto, oraz dostawy gotowych obiektów inwestycyjnych Zamówienia inwestycyjne są wprost proporcjonalnie zależne od wielkości akumulacji brutto, a odwrotnie od wielkości aparatu wytwórczego. Można to zapisać 7 : gdzie: I zamówienia inwestycyjne, m, n > 0 współczynniki modelu. I = m (B+A) nk (7) 6. Zmiany wielkości aparatu produkującego w okresie t, tj. uzupełnienie aparatu produkcyjnego w przebiegu cyklu koniunkturalnego, jest stałe: K = D U (8) gdzie: K zmiany wielkości aparatu produkcyjnego w jednostce czasu, 6 Dostawy obiektów inwestycyjnych w okresie t są równe zamówieniom inwestycyjnym w okresie t v, a produkcja dóbr wytwórczych w okresie t jest równa wielkości zamówień inwestycyjnych w okresie t 2 v. 7 M. Kalecki, Próba teorii..., op.cit., s. 112.

5 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 123 D dostawy nowych urządzeń w jednostce czasu, U zapotrzebowanie na uzupełnienie zużywanego aparatu produkcyjnego w danym okresie. Ponieważ przyjęto gospodarkę, w której pomija się trend, wówczas w analizowanym systemie jest spełniony warunek 8 : U = I o = A o = D o (9) 7. W badanym układzie gospodarczym nie występuje postęp technicznoorganizacyjny, pomijany jest tym samym wpływ wynalazków na proces koniunkturalny. 8. W analizowanej gospodarce pomija się ingerencję państwa oraz abstrahuje się od wpływu handlu zagranicznego, migracji siły roboczej oraz ruchu kapitału w skali międzynarodowej na przebieg procesów koniunkturalnych. Mechanizm cyklu koniunkturalnego zależności przyczynowo-skutkowe i czasowe między analizowanymi zmiennymi W analizowanym systemie gospodarczym najważniejszą zmienną charakteryzującą stan i zmiany koniunktury gospodarczej jest dochód narodowy, stąd też centralnym problemem dla M. Kaleckiego był związek między dochodem narodowym a inwestycjami. Przyjmując, iż 9 : = Y V i e = 1 α = Y P (10) gdzie: współczynnik udziału płac pracowników w dochodzie narodowym, e udział zysków przedsiębiorców w dochodzie narodowym, wówczas równanie dochodu narodowego (równanie (2)) można zapisać: Y = A C K 1 (11) Z powyższego równania wynika, że aby wyjaśnić stan koniunktury, mierzonej przez wielkość dochodu narodowego, należy określić czynniki warunkujące 8 Ibidem, s M. Kalecki, Teoria dynamiki, op.cit., s. 246.

6 124 wielkość akumulacji brutto oraz determinanty kształtujące wydatki przedsiębiorców na konsumpcję. Ponieważ z założenia wynika, jakie są czynniki wpływające na konsumpcję przedsiębiorców (równanie (5)), a wielkość akumulacji brutto równa jest inwestycjom, wówczas: C K = B qi 1 q (12) Tym samym dochód narodowy będzie równy: I CK B I Y = 1 (1 q )(1 ) (13) Ponieważ proces koniunkturalny odbywa się w czasie, dlatego też w rozważaniach nie jest ważny poziom dochodu narodowego, a jego zmiany ( Y t ). Dlatego też równanie (13) można zapisać jako 10 : I Y t = t w (1 q )(1 ) (14) gdzie: w opóźnienie zmian inwestycji w stosunku do zmian dochodu narodowego. Współczynnik q wskazuje, jaka część zysków przedsiębiorców jest konsumowana, a wskazuje na udział płac pracowników w dochodzie narodowym, to zarówno 1 q, jak i 1 są mniejsze od 1, tym samym Y t > I t w. Oznacza to, że dochód narodowy wzrasta szybciej aniżeli inwestycje, dzięki wpływowi inwestycji na konsumpcję przedsiębiorców (czynnik ) i na dochód pracow- 1 1 q 1 ników (czynnik ) 11. Z równania (14) wynika, że głównym czynnikiem 1 powodującym zmiany dochodu narodowego są zmiany w nakładach inwestycyjnych. Oznacza to, że geneza procesu koniunkturalnego wynika z czynników determinujących zmiany inwestycji. 10 M. Kalecki, Teoria dynamiki, op.cit., s Ibidem, s

7 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 125 Zgodnie z przyjętym założeniem wielkość inwestycji w okresie t+ zależy od decyzji inwestycyjnych, które polegają na zgłaszaniu zamówień inwestycyjnych w okresie wcześniejszym: I t+ = DI t (15) gdzie: I t+ inwestycje w kapitał trwały w okresie t+, DI t decyzje inwestycyjne w okresie t, opóźnienie czasowe między decyzjami inwestycyjnymi a inwestycjami w kapitał trwały. Nowe decyzje inwestycyjne w okresie t będą zależne od następujących czynników 12 : 1) akumulacji brutto kapitału A t w okresie t (oszczędności brutto przedsiębiorstw), przy czym wraz ze wzrostem akumulacji, jaką realizują przedsiębiorstwa, zwiększają się decyzje inwestycyjne w tym okresie; 2) zmiany zysków w okresie t wzrost zysków ( P t ) będzie dodatnio wpływał na nowe decyzje inwestycyjne; 3) przyrostu netto wyposażenia kapitałowego w okresie t wzrost wyposażenia kapitałowego będzie niekorzystnie wpływał na nowe decyzje inwestycyjne. Jeżeli zostanie przyjęte, że wpływ powyższych czynników na decyzje inwestycyjne w okresie t jest liniowy, wówczas równanie decyzji inwestycyjnych, a tym samym inwestycji w kapitale trwałym można zapisać 13 : I t+ = DI t = aa t + b P t c K t + d (16) gdzie: d stała podlegająca długookresowym zmianom wskutek postępu technicznego, a,b,c współczynniki liniowej zależności zmiennej DI t. Zmienne determinujące decyzje inwestycyjne w okresie t lub inwestycje w kapitał trwały w okresie t+ są związane z poziomem lub zmianami inwestycji w okresie t, gdyż: 1) wielkość akumulacji w okresie t równa jest wielkości inwestycji w tym okresie, gdyż zgodnie z założeniem zapasy są stałe, a nadwyżka eksportowa i deficyt budżetowy są równe zeru; można to zapisać: 12 Ibidem, s Ibidem, s. 296.

8 126 A t = I t = DI t- (17) 2) zmiany trwałych urządzeń kapitałowych w okresie t( K t ) są równe inwestycjom w kapitale trwałym 14 : K t = I t (18) 3) zmiany zysku w okresie t( P t ) na podstawie równania (10) i (14) będą równe: P t = Y t (1 ) = 1 1 q I t-w (19) Po tych modyfikacjach równanie (16) przyjmie postać 15 : I t = DI t = ai t + 1 b q I t w ci t (20) Ponieważ celem analiz M. Kaleckiego było określenie przyczyn procesu koniunkturalnego, który polega na zmianach inwestycji z okresu na okres, dlatego powyższe równanie można przekształcić w ten sposób, aby bezpośrednio otrzymać czynniki, od których zależy przyrost inwestycji w okresie t +. Wykorzystać można w tym przypadku założenie, iż a = 1, które oznacza, że cała akumulacja przedsiębiorstw jest przeznaczona na sfinansowanie inwestycji. Dlatego też równanie (20) można zapisać 16 : I t+ = b 1 q I t-w ci t (21) lub gdzie: I t+ = I t+ I t I t = b 1 q I t ci t- (22) 14 W swych analizach M. Kalecki korygował inwestycje amortyzacją aparatu wytwórczego. M. Kalecki, Teoria dynamiki, op.cit., s W równaniu (20) można pominąć stałą d, gdyż przyjęto wcześniej, że w analizowanym systemie nie ma postępu technicznego. 16 P. Pawłowski, Model cyklu koniunkturalnego, w: Koniunktura gospodarcza, (red.) Z. Kowal- czyk, PWE Warszawa 1982, s. 163.

9 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 127 Równania (21) i (22) określają dynamikę inwestycji w poszczególnych okresach jako wynik poziomu i zmian inwestycji w okresie poprzednim. W procesie wyjaśniania genezy cyklu koniunkturalnego najważniejsze znaczenie, zdaniem M. Kaleckiego, odgrywają równania, o których była mowa wcześniej ((14), (15), (21)). Proces koniunkturalny jest związany ze zmianami decyzji inwestycyjnych w okresie przeszłym, które w danym czasie generują zmiany inwestycji, a które z jednej strony determinują dynamikę dochodu narodowego i zmiany na rynku pracy, a z drugiej określają dynamikę bieżących decyzji inwestycyjnych 17. Te z kolei warunkują przyszłą sytuację koniunkturalną. Tym samym przyczyny procesów koniunkturalnych są wyjaśniane poprzez równania (21) i (15), a ich objawy poprzez równanie (14) i (23). Istota procesów koniunkturalnych wynika z wpływu działalności inwestycyjnej na oczekiwaną rentowność inwestycji w przyszłości. Zależność tę można analizować w dwóch aspektach. Pierwszy z nich jest związany z tym, że inwestycje kreują popyt rynkowy, stymulując zyski i wzrost rentowności kapitału. Siła tego efektu jest wprost proporcjonalna do przyrostu inwestycji (wyrażenie b I t-w równanie (21)). Z drugiej strony działalność inwestycyjna powoduje efekt podażowy w postaci przyrostu kapitału, który tę rentowność obniża, 1 q a konsekwencje te są odzwierciedlane przez wyraz ci t w równaniu (21). Intensywność efektu popytowego i efektu podażowego inwestycji kształtuje się odmiennie, gdyż skutki popytowe są wprost proporcjonalne do zmian inwestycji w okresie jednostkowym t, natomiast oddziaływanie efektu podażowego zależy od ich bezwzględnej wielkości, charakteryzujący dany okres 18. Skala decyzji inwestycyjnych, oparta na obserwacjach zmian końcowej stopy zysku, zwiększa lub zmniejsza oddziaływanie realizowanych w danym okresie inwestycji w zależności od relacji efektu popytowego i podażowego. Jeżeli w danym okresie siła efektu popytowego inwestycji jest większa aniżeli efektu podażowego, nasilają się decyzje inwestycyjne, rośnie dynamika inwestycji, 17 M. Kalecki uwzględnił w swych rozważaniach wpływ zmian dochodu narodowego na zmiany na rynku pracy, przyjmując równanie: Z t = l Y t (23) gdzie: Z t zmiana zatrudnienia siły roboczej w okresie t, l współczynnik proporcjonalności wyrażający zmiany wydajności pracy. P. Pawłowski, Model cyklu, op.cit., s Ewentualne zrównoważenie siły wpływów obu efektów byłoby równoznaczne z utrzymywaniem w gospodarce określonej proporcji miedzy przyrostem inwestycji a ich poziomem. P. Pawłowski, Model cyklu, op.cit., s. 166.

10 128 a gospodarka wkracza w fazę poprawy aktywności gospodarczej, w której M. Kalecki wyróżnia ożywienie i ekspansję 19. Zwiększająca się dynamika inwestycji powoduje kumulacyjny wzrost kapitału, co prowadzi do stopniowego wyhamowywania tempa podejmowanych nowych decyzji inwestycyjnych (rosnąca podaż obiektów inwestycyjnych zwiększa zdolność produkcyjną i obniża rentowność produkcji). W przypadku gdy siła efektu podażowego inwestycji przewyższa siłę efektu popytowego gospodarka będzie znajdowała się w okresie fazy niskiej aktywności gospodarczej, która, zdaniem M. Kaleckiego składa się z kryzysu i depresji 20. W wyniku dwukierunkowego oddziaływania inwestycji na określające ich dynamikę decyzje inwestycyjne dochodzi do cyklicznych wahań w działalności inwestycyjnej, a za jej pośrednictwem do oscylacji dochodu narodowego, zatrudnienia i całej gospodarki. Poznawczo-metodologiczne konsekwencje modelu M. Kaleckiego we współczesnej gospodarce polskiej Hipotezy teoretyczne składające się na model cyklu koniunkturalnego M. Kaleckiego występują przy istnieniu różnorodnych założeń. W procesie adaptacji tych rozważań do warunków istniejących we współczesnej gospodarce należy uświadomić sobie, w jakim stopniu opisują one rzeczywistość gospodarczą i są adekwatne w stosunku do niej. Z analiz tych wynika, że założenia przyjmowane przez M. Kaleckiego są różne od właściwości systemu wysoko rozwiniętej gospodarki rynkowej czy systemu będącego w okresie transformacji. Dotyczy to m.in. struktury społecznej i celów działania poszczególnych podmiotów gospodarczych, inwestycji netto, zmian wielkości aparatu produkcyjnego, kształtowania się wielkości zapasów towarowych oraz rezerw czynników produkcji, stałego postępu technicznego, ingerencji państwa w system gospodarczy, układu, w którym są pomijane relacje gospodarcze z zagranicą. Dodatkowo należy pamiętać, że współcześnie występuje wiele czynników, które deformują genezę, mechanizm i morfologię współczesnych cykli koniunkturalnych. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: zmiany struktury sektorowej i własnościowej gospodarek, przeobrażenia mechanizmów rynkowych (procesy monopolizacji), wzrost znaczenia przepływów towarowych i czynników produkcji w skali międzynarodowej (nasilające się procesy integracji i globalizacji), zmiana celów, instrumentów i skuteczności ingerencji państwa w system gospodarczy. 19 M. Kalecki, Teoria dynamiki gospodarczej, op.cit., s Ibidem, s

11 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 129 Uwarunkowania te powodują, że w analizach mechanizmu i morfologii współczesnych cykli koniunkturalnych, występujących w gospodarce polskiej okresu transformacji, nie można do ich wyjaśnienia bezpośrednio wykorzystywać modelu M. Kaleckiego, a można jedynie sformułować poznawczo-metodologiczne konsekwencje dotyczące zakresu i sposobu ich analiz 21. Jak można sądzić najważniejsze z nich są następujące: 1. Proces wyjaśnienia genezy i mechanizmu cykli koniunkturalnych powinien współwystępować z analizą elementów budowy i cech opisujących zewnętrzne formy fluktuacji koniunkturalnych. 2. W analizie mechanizmu cyklu koniunkturalnego centralne znaczenie powinna odgrywać kwestia decyzji inwestycyjnych i związana z nią dynamika nakładów inwestycyjnych w kapitał trwały oraz kształtowanie się zasobu kapitału funkcjonującego w gospodarce. Mniejszą rolę w tych rozważaniach powinny odgrywać wydatki na cele konsumpcyjne. W interpretacjach tych należy uwzględnić znaczenie realizowanych i oczekiwanych przez podmioty gospodarcze zysków. 3. Badając mechanizm cyklu koniunkturalnego, niezbędne jest nie tylko analizowanie konsekwencji zmian w działalności inwestycyjnej w sferze popytu na dobra inwestycyjne czy na dobra konsumpcyjne, ale także ważne jest uwzględnienie efektów podażowych inwestycji w sferze produkcji maszyn i narzędzi, jak i dóbr konsumpcyjnych. Istotą procesów koniunkturalnych jest bowiem kształtowanie się zależności popytowo-podażowych inwestycji, które m.in. są podstawą wyodrębnienia poszczególnych faz cykli. 4. Metodologiczną podstawą analiz cykli koniunkturalnych powinien być model sekwencyjny, który uwzględnia nie tylko zależności przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi zmiennymi, ale także odroczenia czasowe między nimi, gdyż proces koniunkturalny występuje w czasie. 5. Elementy budowy i cechy morfologiczne współczesnych cykli koniunkturalnych będą różniły się od morfologii cykli interpretowanych przez M. Kaleckiego, a różnice te będą dotyczyły głównie poszczególnych faz, ich długości, amplitudy i intensywności. 6. W analizach empirycznych współczesnych cykli koniunkturalnych należy każdorazowo przyjmować określoną koncepcję teoretyczną, gdyż powinna ona tworzyć kryterium doboru wskaźników koniunkturalnych oraz metod statystyczno-ekonomicznych służących do wyodrębnienia i analiz fluktuacji. 21 Stwierdzenie to dotyczy również wysokorozwiniętych gospodarek, w których dominują mechanizmy rynkowe.

12 130 Empiryczna analiza cech morfologicznych cykli koniunkturalnych w gospodarce polskiej okresu transformacji w świetle hipotez M. Kaleckiego Analizy koniunktury gospodarczej, obok rozważań teoretycznych, powinny również obejmować prace analityczne prowadzone na podstawie danych empirycznych charakteryzujących zjawiska i procesy występujące w rzeczywistości gospodarczej. Głównym celem poniższych rozważań jest prezentacja najważniejszych cech morfologicznych cykli koniunkturalnych, wyodrębnionych w gospodarce polskiej w latach Wśród analizowanych właściwości przedmiotem badań będą: okresy występowania punktów zwrotnych, długość i amplituda faz i całego cyklu, intensywność wahań oraz struktura przedmiotowa i czasowa procesów koniunkturalnych. Uzyskane wyniki będą podstawą oceny przydatności hipotez teoretycznych M. Kaleckiego do wyjaśnienia i interpretacji współczesnych procesów koniunkturalnych w gospodarce polskiej. Metodologiczne problemy empirycznych analiz fluktuacji koniunkturalnych w gospodarce polskiej W procesie empirycznych analiz cech morfologicznych cykli koniunkturalnych występują dwie istotne kwestie metodologiczne 22. Pierwsza z nich dotyczy kryterium doboru i zawartości merytorycznej wskaźników koniunkturalnych przyjmowanych do prac analitycznych. Druga to dobór metod statystyczno- -ekonometrycznych służących do wyodrębniania punktów zwrotnych procesów koniunkturalnych oraz do analizy ich cech morfologicznych. W przypadku pierwszej kwestii występują dwa główne kryteria doboru danych empirycznych: istotność teoretyczna i ekonomiczna wskaźników wywodząca się z przyjętej koncepcji teoretycznej oraz własności formalno-statystyczne, jakie powinny spełniać dane empiryczne 23. Podejmując prace analityczne, których celem jest analiza cech morfologicznych cykli koniunkturalnych w gospodarce polskiej okresu transformacji, przyjęto hipotezy teoretyczne, składające się na model M. Kaleckiego. Ponieważ rozważania te mają charakter wysoce teoretyczny, przedmiotem analiz były wybrane szeregi czasowe, które w możliwie najwyższym stopniu odzwierciedlały 22 R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski, Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, PWE, Warszawa 2006, s R. Barczyk, Z. Kowalczyk, Metody badania koniunktury gospodarczej, WN PWN, Warszawa Poznań 1993, s

13 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 131 kategorie ekonomiczne występujące w modelu M. Kaleckiego, a jednocześnie dane te spełniały najważniejsze cechy formalno-statystyczne, tj. czas dostępu i częstotliwość publikacji, długość szeregu czasowego, porównywalność danych w czasie oraz ich wrażliwość na zmiany koniunkturalne. Na podstawie powyższych kryteriów przyjęto, że wskaźnikiem, który będzie odzwierciedlał ogólną aktywność koniunkturalną będzie produkt krajowy brutto (PKB) w ujęciu realnym (ceny stałe 2000 = 100) w latach I kwartał 1995 I kwartał Struktura przedmiotowa i czasowa fluktuacji będzie bezpośrednio wynikała z hipotez M. Kaleckiego, gdyż będzie przedstawiała najważniejsze zależności przyczynowo-skutkowe oraz wyprzedzenia i opóźnienia czasowe między poszczególnymi zmiennymi. W pracach analitycznych przyjęto następujące szeregi czasowe 24 : 1) nakłady brutto na środki trwałe (nakłady inwestycyjne), które obejmują wydatki na nowe środki trwałe i ulepszenia istniejących obiektów majątku trwałego, tj. wydatki na budynki i budowle, maszyny i urządzenia techniczne, na środki transportu (NIST); 2) spożycie indywidualne, w jego skład wchodzą wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych oraz sektora instytucji niekomercyjnych (CIGD); 3) rentowność obrotu brutto oszacowana jako relacja wyniku finansowego brutto do przychodów z całokształtu działalności przedsiębiorstw (ROBP); 4) zysk brutto (wynik finansowy brutto) obliczony jako rezultat działalności gospodarczej, skorygowany o wynik zdarzeń nadzwyczajnych, łącznie z obowiązkowymi obciążeniami (ZBDG); 5) produkcja sprzedana przemysłu dotyczy działalności przemysłowej i nieprzemysłowej podmiotów gospodarczych w przetwórstwie przemysłowym bez uwzględniania VAT i podatku akcyzowego (PSPR); 6) wynagrodzenia realne brutto są oszacowane jako iloraz przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia nominalnego brutto oraz wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych (WRB); 7) przeciętne zatrudnienie ogółem obejmuje liczbę osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy po przeliczeniu na pełnozatrudnionych (PZO). Wszystkie analizowane szeregi czasowe są oszacowane dla okresu I kwartał 1995 I kwartał 2008, a ich wartości, wyrażone w cenach stałych, są indeksami dynamiki, w których analogiczny kwartał roku poprzedniego = 100. W empirycznych analizach cech morfologicznych cykli w gospodarce polskiej okresu transformacji przyjęto koncepcję cyklu odchyleń, która interpretuje cykl jako oscylacje występujące w szeregach czasowych, z których wyeliminowano wahania sezonowe i przypadkowe oraz tendencję rozwojową. Punkt 24 Zob.: Wyjaśnienia metodologiczne, Biuletyn Statystyczny, Warszawa GUS, vol. LI, nr 12, s

14 132 zwrotny górny (dolny) występuje w okresie, w którym relacja wartości szeregu statystycznego, oczyszczonego z wahań nieistotnych i trendu w stosunku do oszacowanej dla analogicznego okresu funkcji trendu, przyjmuje wartość maksymalną (minimalną). Pierwszy zrealizowany etap w procesie statystyczno-ekonometrycznego wyodrębniania cykli odchyleń polegał na eliminacji z kwartalnych danych PKB wahań sezonowych i przypadkowych 25. Desezonalizację przeprowadzono przez zastosowanie procedury Census II/X-11. Główną jej zaletą jest to, iż nie wymaga ona wstępnego szacunku parametrów funkcji trendu, a ponadto umożliwia eliminację z badanego szeregu zmian mających charakter przypadkowy. Istotą tej metody jest wygładzenie szeregu czasowego wielokrotnie dobieranymi średnimi ruchomymi. Do dalszej analizy przyjęto szereg, otrzymany po zastosowaniu filtru Hendersona w postaci ważonej średniej ruchomej, który zawierał w sobie łączne działanie trendu i wahań cyklicznych. W kolejnym etapie w przyjętym szeregu czasowym oszacowano tendencję rozwojową. W tym przypadku głównym problemem był dobór funkcji trendu, który bardzo często determinuje występowanie punktów zwrotnych i przebieg wahań koniunkturalnych 26. W analizach empirycznych najczęściej przyjmuje się funkcję liniową, co wynika z łatwości szacunków i jednoznaczności w interpretacji. Jak wynika z obserwacji współczesnych gospodarek, zmiany długookresowe nie mają charakteru zmian liniowych. Czynnikiem formalno-statystycznym przesądzającym o nieszacowaniu parametrów funkcji liniowej jest to, że, jak wynika z prac C.R. Nelsona i C.I. Plossera, brak jest podstaw do odrzucenia hipotezy, iż zmiany realnego PKB powinny być traktowane jako proces błądzenia losowego z dryfem, tj. jednorazowe zaburzenia dotychczasowej ścieżki wzrostu powodują trwałe jej odkształcenie bez możliwości powrotu do przebiegu poprzedniego 27. Akceptacja wniosku o kształtowaniu się wielkości makroekonomicznych, zgodnie z błądzeniem losowym, pozwala je uznać za zmienne niestacjonarne, co będzie oznaczało, że trend także podlega odchyleniom. W takim razie wykorzystano metodę statystyczną, która przyjmuje, iż składnik cykliczny danej zmiennej jest różnicą między jej wartością bieżącą a wartością trendu, która jest ważoną średnich przeszłych, obecnych i przyszłych obserwacji. Metoda ta jest określana jako filtr Hodricka-Prescotta 28. W wyniku jej zasto- 25 Te prace analityczne zostały przeprowadzone przez dr. M. Kruszkę, któremu autor chciałby bardzo serdecznie podziękować za okazaną pomoc. 26 G.J. Tichy, Konjunkturschwankungen. Theorie. Messung. Prognose, Springer Verlag Berlin Heidelberg New York 1976, s C.R. Nelson, C.I. Plosser, Trends and Random Walks in Macroeconomic Time Series. Some Evidence and Implications, Journal of Monetary Economics vol. 10, 1982, s E.C. Prescott, Theory Ahead of Business Cycle Measurement, Federal Reserve Bank of Mineapolis Quartely Review Mineapolis 1986, s. 10.

15 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 133 sowania otrzymano szereg wartości pokazujących tendencję rozwojową, która nie jest funkcją determinującą, lecz sama podlega zmianom w czasie. Po logarytmowaniu danych odjęto od wartości empirycznych badanej zmiennej wartości uzyskane dzięki zastosowaniu filtra Hodricka-Prescotta i przemnożeniu przez 100 otrzymano szereg pokazujący odchylenia od trendu. W wyniku takiego postępowania oszacowano wskaźniki, których wartość 100 oznacza pełną zgodność z trendem, natomiast wartości powyżej 100 charakteryzują odchylenie in plus, a poniżej 100 odchylenie in minus w stosunku do obliczonej tendencji rozwojowej. Cechy morfologiczne cykli koniunkturalnych w gospodarce polskiej w latach W empirycznej analizie cech morfologicznych cykli koniunkturalnych występujących w gospodarce polskiej w latach przyjęto, że najważniejszymi właściwościami zewnętrznych form przejawiania się procesów koniunkturalnych będą: długość faz i całego cyklu, amplituda faz i cyklu, intensywność wahań oraz struktura przedmiotowa i czasowa wahań. Długość fazy będzie mierzona odstępem czasu między kolejnymi, różnymi co do charakteru punktami zwrotnymi, przy czym punkt zwrotny kończący daną fazę jest wliczany do jej długości. Minimalna długość każdej fazy wynosi trzy kwartały. Długość cyklu to suma okresu trwania fazy wysokiej dynamiki wzrostu oraz fazy niskiej dynamiki wzrostu. Amplituda fazy wzrostowej (spadkowej) to różnica między wartością maksymalną (minimalną) szeregu odchyleń od trendu a wartością minimalną (maksymalną). Amplituda cyklu to różnica między amplitudą fazy wzrostowej i amplitudą fazy spadkowej. Intensywność zmian koniunkturalnych jest mierzona za pomocą wartości współczynnika zmienności obliczonego jako iloraz odchylenia standardowego oraz średniej arytmetycznej indeksów informujących o wahaniach wokół linii trendu. Struktura przedmiotowa cyklu informuje o zależnościach przyczynowo-skutkowych między najważniejszymi zmiennymi, charakteryzującymi procesy koniunkturalne, a struktura czasowa przedstawia opóźnienia i wyprzedzenia czasowe pomiędzy poszczególnymi elementami składającymi się na cykl koniunkturalny. Analizując cechy morfologiczne cykli koniunkturalnych wyodrębnione w szeregu PKB w gospodarce polskiej w okresie transformacji, wyróżniono trzy fazy, które utworzyły jedynie jeden cykl, składający się z fazy niskiej dynamiki wzrostu (faza spadkowa) oraz wysokiej dynamiki wzrostu (faza wzrostowa) tabela 1. Długość wyodrębnionego cyklu wynosiła około 8 kwartałów, przy czym faza spadkowa była nieznacznie dłuższa aniżeli wzrostowa. Faza spadkowa następnego cyklu była dłuższa, gdyż trwała 13 kwartałów. Amplituda cyklu była do-

16 134 datnia, gdyż amplituda fazy wzrostowej była nieco wyższa aniżeli spadkowej. Amplituda kolejnej fazy spadkowej, występującej w okresie I kwartału 2000 I kwartału 2003 roku, była już wyraźnie wyższa. Oszacowany współczynnik zmienności dla danych PKB, wskazujący na intensywność oscylacji koniunkturalnych, był stosunkowo niski i wynosił jedynie 1,18. Tabela 1. Zestawienie niektórych cech morfologicznych wahań koniunkturalnych w gospodarce Polski w okresie I kwartał 1995 I kwartał 2008 roku Cechy morfologiczne Fazy cykli koniunkturalnych faza spadkowa faza wzrostowa faza spadkowa faza wzrostowa PKB w cenach stałych z roku 2000 Okres trwania I 1998 I 1999 II 1999 IV 1999 I 2000 I 2003 II 2003 Długość (kwartały): fazy cyklu Amplituda: fazy cyklu x 8 x 2,27 3,15 4,51 x 0,88 x Współczynnik zmienności 1,18 Źródło: obliczenia własne. Analiza struktury przedmiotowej i czasowej cykli koniunkturalnych występujących w gospodarce polskiej okresu transformacji będzie bezpośrednio wynikała z zależności hipotetycznych, sformułowanych w modelu M. Kaleckiego. Głównym problemem, który wystąpił w tych pracach był brak w gospodarce polskiej danych empirycznych, które odzwierciedlałyby kategorie i pojęcia stosowane przez M. Kaleckiego. W pierwszej kolejności dotyczy to takich wielkości, jak: konsumpcja pracowników i kapitalistów, akumulacja przedsiębiorstw, decyzje inwestycyjne, udziały konsumpcji kapitalistów w wypracowanych zyskach, zyski przedsiębiorstw i ich udział w dochodzie narodowym. Dlatego też przeprowadzone analizy empiryczne będą obejmowały jedynie te związki przyczynowo-skutkowe i odroczenia czasowe, które można oszacować w warunkach gospodarki polskiej, przy ograniczonym dostępie do szeregów czasowych. Prace empiryczne zostały przeprowadzone w dwóch etapach. Pierwszy z nich polegał na obliczeniu wartości współczynników korelacji między przyjętymi zmiennymi bez uwzględniania odroczeń czasowych, a następnie zostały oszacowane wartości współczynników z opóźnieniami i wyprzedzeniami czasowymi, które wynosiły ±8 kwartałów. W drugim etapie oszacowano wartości parametrów równań regresji między badanymi zmiennymi, przy czym kryterium doboru zmiennych objaśnianych i objaśniających były oszacowane wcześniej, istotne z punktu widzenia statystycznego, wartości współczynników korelacji. Oszacowane parametry równań regresji są przedstawione w tabeli (tabela 2).

17 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 135 Tabela 2. Oszacowane wartości parametrów równań regresji w gospodarce polskiej w latach Wartości parametrów zmiennych Zmienna Współczynnik Współczynnik zmienna zmienna zależna stała R 2 F niezależna niezależna PKBR t 110,20 0,05ZBDG t 8 0,26 13,77 PKBR t 106,88 0,02ROBP t 6 0,34 20,67 PKBR t 30,61 0,72WRB t 0,34 24,60 PKBR t 49,59 0,57WRB t 0,04ZBDG t 8 0,41 12,93 PKBR t 46,07 0,59WRB t 0,02ROBP t 6 0,49 19,52 PKBR t 86,22 0,17NIST t 0,62 76,17 PKBR t 47,79 0,54CIGD t 0,33 23,70 PKBR t 61,67 0,26CIGD t 0,14NIST t 0,68 49,06 CIGD t 42,13 0,61WRB t 0,22 12,91 PZO t 21,59 0,74PKBR t 4 0,41 30,30 NIST t 116,60 0,09R0BP t 8 0,30 16,48 NIST t 131,98 0,24ZBDG t 8 0,24 12,58 NIST t 12,64 0,89PSPR t+2 0,18 10,08 NIST t 38,32 0,08ROBP t 8 0,74PSPR t+2 0,41 15,32 NIST t 48,95 0,20ZBDG t 8 0,76PSPR t+2 0,35 11,74 ROBP t 482,22 3,40NIST t+8 0,30 16,48 ZBDG t 219,03 1,09NIST t+8 0,24 12,58 Źródło: obliczenia własne. Jak wynika z uzyskanych wyników empirycznych związek między dynamiką PKB (w cenach stałych) a zmianami efektów finansowych (zysk brutto, rentowność obrotu brutto) jest stosunkowo słaby i odwrotnie proporcjonalny, przy czym najsilniejsze relacje występują wówczas, gdy zmiany wyników finansowych wyprzedzają zmiany PKB o około 6 8 kwartałów. Rezultaty te można zinterpretować w ten sposób, iż wraz z poprawą efektów finansowych działalności gospodarczej w warunkach polskich zmniejsza się dynamika PKB. Silniejsze, wprost proporcjonalne zależności stwierdzono między dynamiką przeciętnych, miesięcznych wynagrodzeń brutto a dynamiką realnego PKB. Związki te są najsilniejsze, gdy analizowane zmienne występują w tym samym okresie. Zatem wraz ze wzrostem dynamiki wynagrodzeń realnych o jednostkę zwiększa się dynamika PKB o 0,6 0,7 jednostki. Następna grupa zależności dotyczy relacji między dynamiką PKB a dynamiką nakładów brutto na środki trwałe oraz dynamiką konsumpcji indywidualnej. W tym przypadku badane związki są dodatnie i najsilniejsze, gdy między zmiennymi nie występują żadne odroczenia czasowe. Z otrzymanych rezultatów wynika, iż związek miedzy dynamiką realnego PKB a zmianami inwestycji jest nieco silniejszy aniżeli między PKB i konsumpcją indywidualną, przy czym przyrost nakładów inwestycyjnych o jednostkę powodował przyrost PKB o 0,14 0,20 punktu, a wzrost wydatków na konsumpcję indywidualną o jeden punkt przy-

18 136 czyniał się do wzrostu PKB o około 0,3 0,5 jednostki. Należy również pamiętać, że dynamika konsumpcji indywidualnej w wysokim stopniu zależy od wynagrodzeń realnych. Zależność ta jest dodatnia i najsilniejsza, gdy obie zmienne występują w tych samych okresach, a wzrost wynagrodzeń realnych o jedną jednostkę przyczynia się do wzrostu konsumpcji o około 0,6 jednostki. Zmiany PKB determinują dynamikę zatrudnienia ogółem w gospodarce polskiej. Związek ten jest dodatni i najsilniejszy wówczas, gdy zmiany PKB wyprzedzają zmiany w sferze zatrudnienia o około 4 kwartały, przy czym przyrost dynamiki PKB o jeden punkt powoduje przyrost zatrudnienia o około 0,7 punktu. Najważniejszą zależnością analizowaną przez M. Kaleckiego jest funkcja inwestycji. Badając tę relację w gospodarce polskiej okresu transformacji, można stwierdzić, że zmiany wyników finansowych przedsiębiorstw (zyski brutto, rentowność obrotu brutto) w niskim stopniu wpływają na dynamikę nakładów inwestycyjnych. Jeżeli już taki związek istnieje, to wyniki finansowe wyprzedzają dynamikę działalności inwestycyjnej o około 8 kwartałów. Oszacowane zależności są ujemne, co może wskazywać, iż poprawa wyników finansowych przedsiębiorstw będzie współwystępowała ze spadkiem dynamiki nakładów inwestycyjnych. O wiele silniejsze, dodatnie zależności występują między dynamiką działalności inwestycyjnej a zmianami produkcji sprzedanej przemysłu przetwórczego, zwłaszcza gdy zmienna ta jest opóźniona o około dwa kwartały. Z oszacowanych wartości parametrów wynika, że jeżeli rośnie szybkość przyrostu produkcji sprzedanej o jedną jednostkę, wówczas dynamika inwestycji będzie zwiększała się o około 0,7 0,9 punktu. Należy podkreślić, że w gospodarce polskiej dynamika wyników finansowych przedsiębiorstw w niskim stopniu zależy od nakładów inwestycyjnych. Związki te są ujemne i najsilniejsze, gdy nakłady inwestycyjne są opóźnione o około 8 kwartałów w stosunku do zmian wyników finansowych. Uwagi końcowe Model cyklu koniunkturalnego zbudowany przez M. Kaleckiego wyjaśnia nie tylko genezę i mechanizm, ale również budowę i niektóre cechy morfologiczne cyklu koniunkturalnego. Pomimo że rozważania te mają charakter wysoce abstrakcyjny i dotyczą warunków gospodarek rynkowych, najważniejsze zależności sformułowane przez M. Kaleckiego można wykorzystać w analizach fluktuacji koniunkturalnych występujących w gospodarce polskiej okresu transformacji. Szczególną rolę odgrywają tutaj hipotezy odnoszące się do czynników determinujących decyzje inwestycyjne oraz dynamikę nakładów inwestycyjnych w badanym systemie.

19 Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez M. Kaleckiego do analiz wahań 137 Konsekwencje metodologiczno-poznawcze wynikające z teoretycznych analiz M. Kaleckiego mogą i powinny być bezpośrednio wykorzystywane w warunkach gospodarki polskiej okresu przebudowy, gdyż umożliwiają i ułatwiają one badanie genezy, mechanizmu i morfologii fluktuacji koniunkturalnych w naszym kraju. Przeprowadzone empiryczne analizy morfologii cykli koniunkturalnych we współczesnej gospodarce polskiej jednoznacznie wskazują, że w systemie tym występują fluktuacje koniunkturalne. Ich budowa i niektóre cechy morfologiczne (długość, amplituda, intensywność) są jednak różne od budowy i właściwości cykli analizowanych przez M. Kaleckiego. Badania empiryczne struktury przedmiotowej i czasowej oscylacji, pomimo że miały bardzo fragmentaryczny charakter, wskazują na zbieżność z konkluzjami wynikającymi z prac M. Kaleckiego. W szczególności dotyczy to zależności przyczynowo-skutkowych i czasowych między: dynamiką PKB a dynamiką nakładów inwestycyjnych i konsumpcji indywidualnej, zmian nakładów inwestycyjnych i produkcji sprzedanej przemysłu, kształtowaniem się PKB a sytuacją w zakresie zatrudnienia. Wśród związków, które stwierdzono we współczesnej gospodarce polskiej, a które są pewnym zaskoczeniem w stosunku do rozważań M. Kaleckiego, można wymienić relacje i ich charakter między wynikami finansowymi przedsiębiorstw a dynamiką PKB oraz kształtowaniem się nakładów inwestycyjnych. Bibliografia Barczyk R., Kąsek L., Lubiński M., Marczewski K., Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, PWE, Warszawa 2006 Barczyk R., Kowalczyk Z., Metody badania koniunktury gospodarczej, WN PWE, Warszawa Poznań 1993 Kalecki M., Essay on Business Cycle Theory, w: Collected Works of Michał Kalecki, vol. I, Capitalism. Business Cycle and Full Employment, Oxford 1990 Kalecki M., Próba teorii koniunktury, w: Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, t. I, PWE, Warszawa 1979 Kalecki M., Teoria dynamiki gospodarczej. Rozprawa o cyklicznych i długo- falowych zmianach gospodarki kapitalistycznej, w: Kapitalizm. Dynamika gospodarcza, t. II, PWE, Warszawa 1980 Nelson C.R., Plosser C.I., Trends and Random Walks in Macroeconomic Time Series. Some Evidence and Implications, Journal of Monetary Economics vol. 10, 1982 Pawłowski P., Model cyklu koniunkturalnego, w: Koniunktura gospodarcza, (red.) Z. Kowalczyk, PWE, Warszawa 1982

20 138 Prescott E.C., Theory Ahead of Business Measurement, Federal Reserve Bank of Mineapolis Quarterly Review, Mineapolis 1986 Tichy G.J., Konjunkturschwankungen. Theorie. Messung. Prognose, Springer Verlag, Berlin-Heidelberg-New York 1986 Wyjaśnienia metodologiczne, Biuletyn Statystyczny vol. LI, nr 12, 2008, GUS Warszawa Possibilities to use M. Kalecki theoretical hypotheses to the analyses of cyclical fluctuations in the contemporary Polish economy Summary The most important model of the business cycle in the Polish literature is theoretical hypotheses formulated by M. Kalecki. These analyses refer to the market economy dominated by private ownership of the means of production. Until now the relationships explaining origin, mechanism and morphology of cyclical fluctuations in the economic system under transformation have not been defined. The aim of these considerations is an attempt to adapt M. Kalecki model of the business cycle to the analyses of contemporary business cycles in the system under transformation and to analyse empirically their morphological features, as well as cause-effect and time-related interdependencies occurring in the Polish economy in the years The results of empirical analyses indicate that during the studied period phases of business cycles appeared in the Polish economy. Although their morphology differs from the cycles analysed by M. Kalecki, his hypotheses may and should be used as a methodological base for the studies on cyclical fluctuations in the contemporary Polish economy.