ROZPRAWY NAUKOWE Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

Transkrypt

1 Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2014, 44, Marta Radwańska uniwersytet warszawski ROLA I MIEJSCE EMISJI GŁOSU W PROCESIE KSZTAŁCENIA NAUCZYCIELI Abstract The role and place of voice production in the teacher training process In this paper an experienced pedagogist Marta Radwańska presents her own reflections and views of other researchers on the process of developing an appropriate voice production. She relates the issues to her own research results as well as to the methodological assumptions connected with the development of pedagogy students creative behaviour. The author also emphasizes the need to enrich the culture of native speech in the light of dangers resulting from the side effects of social life globalization. Key words: lifestyle, voice production competence Słowa kluczowe: styl życia, kompetencje emisyjne głosu Celem tej publikacji jest zwrócenie uwagi na potrzebę pogłębienia badań nad emisją głosu. Wychodząc z założenia, że dbałość o głos stanowi podstawowe narzędzie pracy przyszłych nauczycieli, w niniejszej publikacji autorka stara się zwrócić uwagę na potrzebę prowadzenia badań nad emisją głosu. Podczas badań, które stanowiły przedmiot pracy doktorskiej autorki, uwzględniono determinanty tego procesu. Odnosząc się do uzyskanych wyników badań, w niniejszej publikacji autorka pragnie skupić się na podstawowych założeniach terminologicznych i uwarunkowaniach, które w emisji głosu są niezmiernie ważne. Pojęcia terminologiczne dotyczą wielu dyscyplin naukowych, dlatego warto je uściślić i przybliżyć osobom zajmującym się emisją głosu w procesie kształcenia nauczycieli, a także w innych dziedzinach, w których posługiwanie się głosem jest bardzo istotne. Omówienie tych zagadnień ułatwi też szersze spojrzenie na niepokojące zjawisko dokonującego się w obecnych czasach upadku kultury mowy. W publikacji omówione zostaną ponadto główne zagadnienia związane z emisją głosu w kontekście już przeprowadzonych badań, a także podstawowej literatury przedmiotu. Analiza tych zagadnień może być pomocna również w opracowywaniu założeń programowych kształcenia studentów uczelni pedagogicznych, jak i innych kierunków studiów oraz wybranych grup społecznych, których problem ten interesuje nie tylko ze względów profesjonalnych, ale też społeczno-kulturowych. Warto więc podkreślić, że publikacja zamieszczona na łamach Rozpraw Naukowych AWF we Wrocławiu ma głównie charakter poglądowy i nie ogranicza się do wąsko pojętej interpretacji otrzymanych wyników badań. Autorka nawiązuje w niej jednak do rezultatów badań pracy doktorskiej Styl życia a kompetencje emisyjne głosu studentek wychowania fizycznego i edukacji wczesnoszkolnej, przeprowadzonych wśród studentek dwóch uczelni: Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie oraz Uniwersytetu Warszawskiego. Spojrzenie to upoważnia autorkę do przybliżenia zakresu literatury przedmiotu. Głos, ze względu na swe wielorakie walory, ułatwia nauczycielowi przekaz wiedzy. Niewłaściwe posługiwanie się głosem, wynikające nie tylko z dysfunkcji, lecz najczęściej z braku wiedzy i doświadczenia, prowadzi często do wielu schorzeń uniemożliwiających dalsze wykonywanie zawodu. Dlatego tak ważne jest, aby już w trakcie studiów studenci nabywali podstawową wiedzę i umiejętności z zakresu emisji głosu. Zgodnie

2 M. Radwańska Rola i miejsce emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli 2014, 44 AWF WE WROCŁAWIU 79 z zaprezentowanym wcześniej celem badań warto więc zwrócić uwagę na takie kwestie, jak: definicja emisji głosu, różnice między emisją w mowie i śpiewie, styl życia jako ważny czynnik wpływający na proces emisji głosu widziany w aspekcie profesjonalnym oraz komunikacji społecznej. Analiza zakresów pojęciowych emisji głosu Emisja głosu (łac. emissio wysyłanie, wydawanie) to skoordynowany zespół czynności oddychania, fonacji, artykulacji i rezonansu (Sobierajska 1972). Można wyróżnić emisję głosu podczas mówienia i podczas śpiewu. Podobnie jednak jak marsz lub bieg jako dwa różne rodzaje czynności ruchowej związanej z przemieszczaniem się za pomocą nóg, mowa i śpiew, mimo swej odrębności, są dwiema odmianami jednej i tej samej czynności ruchowej człowieka, dokonywanej za pomocą aparatu głosowego. Instrument głosu ludzkiego w swojej budowie zawiera podstawowe elementy typowe dla wszystkich instrumentów muzycznych. Jak podaje Kotlarczyk (1961), są to: wibrator główna część instrumentu muzycznego, której drgania tworzą podstawę akustyczną dźwięku, generator część, która pobudza wibrator do drgania, amplifikator, czyli rezonator element wzmacniający drganie wibratora. Zdaniem tego autora w instrumencie ludzkiego głosu wibratorem są struny głosowe. Jednak z punktu widzenia naukowców badających to zagadnienie jednoznaczne określ enie generatora okazało się nie w pełni możliwe. Dlatego zapewne powstało na ten temat kilka teorii, między innymi teoria mioelastyczna, kloniczna oraz najnowsza teoria aerodynamiczna. Mimo prowadzenia bardzo intensywnych badań nie udało się do dnia dzisiejszego wyjaśnić do końca mechaniz mów regulacyjnych biorących udział w tworzeniu głosu (Zalesska-Kręcicka 1996). Ze współczesnej wiedzy medycznej wynika, że do wytworzenia głosu podczas mowy i śpiewu potrzebne jest współdziałanie następujących elementów (Tarasiewicz 2003): mechanizmu drgającego, powodującego rytmiczne otwieranie i zamykanie się głośni (krtań ze strunami głosowymi), podgłośniowego ciśnienia wydechowego wytwarzającego podmuch o wysokim ciśnieniu (układ oddechowy), przestrzeni rezonansowej klatki piersiowej oraz gardła, jamy ustnej i nosowej, które wybiórczo wzmacniają lub osłabiają niektóre składowe dźwięku krtaniowego, nadając mu charakterystyczną barwę (Pruszewicz 1992). Różnice w emisji głosu podczas mowy i śpiewu mają charakter ilościowy oraz jakościowy. Ilościowe właściwości dotyczą poszczególnych cech dźwięku związanych z akustyką głosu, a więc wysokością, natężeniem, czasem trwania i barwą. Podczas śpiewu wykorzystywana jest bardziej rozległa skala głosu, większe jego natężenie, wytrzymałość oraz długość oddechu. Ważne jest też pełniejsze wykorzystanie rezonansu, który nadaje głosowi specyficzny blask i nośność. Podczas mówienia natomiast elementy akustyczne zaznaczają się w formie akcentów melodycznych (intonacja głosu), dynamicznych, rytmicznych oraz wyrazowych. W słowie mówionym głównym środkiem ekspresji jest artykulacja, a więc wymowa. W czasie śpiewu ważniejszym czynnikiem staje się dźwięk i jego walory brzmieniowe. Tekst natomiast, choć jest niezależny, pozostaje na drugim planie. Styl życia jako ważny czynnik wpływający na proces emisji głosu Właściwa emisja głosu wymaga dobrego ogólnego stanu zdrowia, w tym również kondycji fizycznej. Umożliwia to bowiem właściwą pracę mięśni oddechowych podczas emisji głosu. Praca aparatu głosowego związana jest również z prawidłową postawą ciała. Wszelkiego rodzaju nieprawidłowości, dotyczące zwłaszcza odcinka szyjnego kręgosłupa, wpływają niekorzystnie na stan napięcia mięśni szyi i odcinka piersiowego, co w konsekwencji negatywnie rzutuje na właś-

3 80 AWF WE WROCŁAWIU 2014, 44 M. Radwańska Rola i miejsce emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli ciwą emisję głosu. Niekorzystnie wpływa również wzmożone napięcie mięśni okołokrtaniowych oraz tzw. mięśni posturalnych. Charakterystyczne zmiany sylwetki podczas wysiłku głosowego to na przykład lekkie przesuwanie głowy w przód lub unoszenie jej, nadmierne napięcie mięśni szyi, ucisk na mięśnie klatki piersiowej lub nadmierne pochylenie. Warto dodać, że podobnie jak sportowiec rozgrzewa się przed intensywnym wysiłkiem fizycznym, tak też wskazana jest krótka rozgrzewka poszczególnych grup mięśniowych poprzedzająca pracę głosem. Ujemny wpływ na głos ma również nadmierne przyjmowanie leków. Dotyczy to w szczególności leków hormonalnych, przeciwalergicznych, odwadniających, rozszerzających naczynia krwionośne oraz niektórych leków stosowanych w leczeniu nadciśnienia. Bardzo szkodliwy wpływ zarówno na ogólny stan zdrowia, jak i na śluzówkę ma palenie tytoniu. Niekorzystnie na głos wpływa ponadto nadmierne picie kawy i herbaty. Na ogólny stan zdrowia i samopoczucie, jak również na emisję głosu mają wpływ także alergie dróg oddechowych. Mogą one spowodować poważną niewydolność głosową związaną ze schorzeniami śluzówki. Szczególnie niekorzystny wpływ na emisję głosu ma stres. Reakcja ta, przygotowująca organizm do zwiększonego wysiłku, angażuje układ nerwowy, hormonalny, krążeniowy i mięśniowy. Fizjologicznie podczas stresu do krwiobiegu uwalniana jest adrenalina oraz wiele innych substancji organicznych, oddziałując na cały organizm człowieka. Układ nerwowy wegetatywny kontroluje wydzielanie śluzówkowe. Ma więc również wpływ na czynniki związane z emisją głosu. Niepokój spowodowany stresem przejawić się może w drżeniu głosu, usztywnieniu żuchwy albo drganiu mięśni. Omówione wyżej czynniki wskazują na potrzebę stałej troski o zdrowie. Właściwy styl życia jest bowiem warunkiem prawidłowego funkcjonowania całego organizmu, w tym również aparatu głosowego. Oprócz wyżej wymienionych zagadnień brane są też pod uwagę różnorodne czynniki ryzyka, które mają wpływ na powstawanie zawodowych schorzeń głosu. Można je podzielić, jak pisze w swej publikacji Marek (2001), na: wewnętrzne, związane ze zmianami w ośrodkowym i autonomicznym układzie nerwowym, budową ciała, wiekiem, stanem słuchu (wydolność narządu słuchu oraz słuch muzyczny) oraz narządu głosowego (w odniesieniu do fonacji, oddychania i artykulacji), stanem endokrynologicznym (zwłaszcza w zakresie gruczołów płciowych), jak również usposobieniem, zachowaniem emocjonalnym (stosunek do wykonywanego zawodu), zdolnością do nawiązywania kontaktów (szczególnie w pracy z dziećmi); oraz zewnętrze, związane z latami zatrudnienia, brakami w zawodowych i pedagogicznych kwalifikacjach, specjalnością nauczania (sport, wychowanie muzyczne, języki), klimatem (warunki atmosferyczne), warunkami pracy (pomieszczenia, wielkość klas i nauczanych grup, hałas zakłócający), nawykami (palenie papierosów, alkohol), poważnymi schorzeniami ogólnymi, schorzeniami górnych dróg oddechowych, nerwowością, konfliktami życiowymi, rytmem życia i pracy. Nałożenie się kilku spośród wyżej wymienionych czynników, jak pisze Marek (2001), sprzyja powstawaniu zawodowych schorzeń głosu. Dlatego trzeba brać pod uwagę zwłaszcza takie czynniki, jak: sposób posługiwania się głosem (nadużywanie głosu, wadliwa technika emisji), cechy osobowości (m.in. nerwowość), warunki w miejscu pracy (akustyka pomieszczeń, hałas zakłócający, wilgotność powietrza), poważne współistniejące schorzenia (zapalne, alergiczne, hormonalne). Zgłębianie tych zagadnień zarówno ze względów empirycznych, jak i zdrowotnych jest niezmiernie istotne. Zdrowie bowiem to wartość nadrzędna. Posiadanie zdrowia, w wymiarze fizycznym, psychicznym, jak też społecznym, decyduje jak wiadomo o dobrym samopoczuciu człowieka, a także sprzyja prowadzeniu aktywnego, twórczego życia. Człowiek współczesny coraz częściej zmuszony jest do dokonywania wyboru między pracą zawodową i codziennymi obowiązkami a regeneracją sił. Dlatego tak ważny jest aktywny wypoczynek, dobra kondycja, właściwe odżywianie się oraz odpowiednia ilość snu (Gniazdowski 1990).

4 M. Radwańska Rola i miejsce emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli 2014, 44 AWF WE WROCŁAWIU 81 Głos stanowi podstawowe narzędzie pracy w wielu zawodach, a zwłaszcza w pracy pedagogicznej nauczycieli. Warto podkreślić, że szczególnie duża odpowiedzialność za kształtowanie postaw prozdrowotnych, propagowanie właściwego stylu życia i modelowanie właściwych zachowań spoczywa oprócz lekarzy na nauczycielach. Nabycie podstawowej wiedzy i umiejętności w zakresie posługiwania się głosem jest więc ważnym aspektem kształcenia przyszłych nauczycieli. Styl życia a kompetencje emisyjne głosu analiza wyników badań Zasadniczy wpływ na zdrowie ma styl życia. Obejmuje on zachowania związane z aktywnością fizyczną, sposobem odżywiania się oraz stosowaniem używek lub środków pobudzających. W środowisku studentów często nie są dostrzegane zagrożenia wynikające z niezdrowego trybu życia. Uwzględniając te zagadnienia, autorka publikacji przeprowadziła badania ankietowe wśród studentek na temat ich stylu życia. Celem badań było określenie dyspozycji emisyjnej głosu studentek, które w przyszłości podejmą pracę pedagogiczną. Zwrócono w nich uwagę na odczuwanie problemów emisyjnych przez osoby badane oraz na wpływ stylu życia (związanego z aktywnością fizyczną, stosowaniem używek i leków, ogólnym stanem zdrowia i higienicznym trybem życia), podmiotowych dyspozycji osobowościowych, a także przekonań zdrowotnych na dyspozycję głosową studentek. Z badań tych wynika, że znaczna grupa studentek nie przywiązuje zbytnio wagi do zdrowia. Wiąże się to głównie z siedzącym trybem życia, nadmiernym spędzaniem czasu przed komputerem lub telewizorem. Tymczasem styl życia, a szczególnie aktywność fizyczna, ma znaczący wpływ na jakość pracy głosem. Wyniki badań potwierdziły przyjęte założenie o pozytywnym wpływie zwiększonej aktywności fizycznej na jakość emisji głosu. W obliczonym na użytek przeprowadzonych badań wskaźniku prozdrowotności stylu życia przyszłych nauczycielek największy udział miała właśnie aktywność fizyczna. W mniejszym stopniu na wysokość wskaźnika wpływały: higieniczny tryb życia, kontrola stanu zdrowia oraz unikanie używek i lekarstw 1. Zawód nauczyciela wymaga dobrze funkcjonującego narządu głosu. Kandydaci na studia kierunków przygotowujących do zawodu nauczyciela powinni być poddawani wstępnym badaniom foniatrycznym w celu wczesnego wykrycia problemów wynikających z intensywnej pracy głosem. Takie badania nie były dotychczas stosowane. Mogłyby one ułatwić wykrycie schorzeń narządu głosu i umożliwić profilaktykę przyszłych zagrożeń, jakim może podlegać głos w toku pracy zawodowej. Warto bowiem pamiętać, że osoby kwalifikujące się do zawodu nauczyciela powinny posiadać prawidłowo anatomicznie zbudowaną krtań i narządy artykulacyjne oraz sprawny układ oddechowy, a także dobrą wydolność oddechowo- -fonacyjną. Kandydaci powinni też dysponować odpowiednią skalą głosu oraz płynną, poprawną artykulacyjnie wymową. Przeciwwskazania do pracy głosem związane są z zaburzeniami rozwojowymi krtani, wadami wrodzonymi podniebienia, porażeniami neurogennymi krtani i przewlekłymi zmianami zapalnymi błony śluzowej krtani. Dotyczyć też mogą czynnościowych zaburzeń głosu, stanów alergicznych górnych dróg oddechowych oraz przewlekłej niedrożności nosa (Maniecka-Aleksandrowicz i Domeracka-Kołodziej 2006). Potrzebę pracy nad głosem potwierdzają również badania wykonane wśród uczniów i nauczycieli. W latach przeprowadzono w Polsce wielostronne badania w szkołach podstawowych i niektórych szkołach średnich dotyczące stanu głosu dzieci. W tym celu badano za pomocą testów sprawność posługiwania się głosem w czasie mowy i śpiewu uczniów (Suchanek 1989a). W latach późniejszych ( ) prowadzono 1 Autorka nawiązuje do wyników badań przedstawionych w artykule Styl życia a kompetencje emisyjne głosu studentek wychowania fizycznego i edukacji wczesnoszkolnej, który został opublikowany w Rozprawach Naukowych AWF we Wrocławiu, 2013, 43,

5 82 AWF WE WROCŁAWIU 2014, 44 M. Radwańska Rola i miejsce emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli badania związane z kształceniem głosu nauczycieli i kandydatów na nauczycieli wychowania muzycznego. Wnioski z nich wypływające skłaniały do stwierdzenia, że badani nauczyciele nie są właściwie przygotowani do rugowania dysfunkcji głosu u uczniów. Nauczyciele nie znali bowiem właściwych metod pracy (Suchanek 1989b). Emisja głosu w odniesieniu do wybranych wyników badań Wyniki badań wykazały, że prowadzony przez szkołę proces nauczania śpiewu i poprawnej mowy młodzieży jest niezbędny. Ma wpływ na wiedzę, rozwój wyobraźni i inteligencji, rozwój strony emocjonalnej osobowości oraz kształtowanie się postaw i charakteru. Praca na tym polu wymaga dobrego przygotowania merytoryczno-metodycznego nie tylko nauczycieli muzyki, ale też innych pedagogów, w tym nauczycieli wychowania fizycznego. Z roku na rok obserwuje się ponadto niepokojący stały wzrost schorzeń narządu głosu wśród nauczycieli. Z przeprowadzonych w roku 2000 badań wynika, że nauczyciele nadmiernie eksponują głos w codziennej pracy zawodowej, często nie mają żadnego przygotowania w zakresie znajomości podstawowych zasad związanych z pracą i higieną aparatu głosowego (Gawrońska 2000). Dlatego ważne jest, aby jeszcze w trakcie trwania studiów studenci nabywali podstawową wiedzę i umiejętności, które w przyszłości pomogą im jako nauczycielom w pracy zawodowej. Głos ma również ważne znaczenie w kontaktach towarzyskich oraz w komunikacji społecznej. Słowo jest bowiem podstawowym narzędziem międzyludzkiej komunikacji. Za pomocą głosu i języka przekazuje się myśli i wyraża wiele skomplikowanych pojęć. Język i głos to podstawowe narzędzia umożliwiające zdobywanie wiedzy, przekazywanie informacji oraz wyrażanie siebie. Kultura komunikowania się w kontaktach osobistych wpływa na ocenę człowieka i jego pracy. Pomaga w momentach napięć i sytuacjach konfliktowych, w prezentacjach, dyskusjach i wykładach. Kultura komunikacji wymaga opanowania oraz umiejętności kontrolowania odruchów i słów. W komunikacji międzyludzkiej słowa, wymowa i ton głosu odgrywają główną rolę. Pozostałe działania tylko wzmacniają lub osłabiają efekt tej komunikacji. Głos zmienia się w zależności od nastroju, od uczuć, od tego, co pragnie się wyrazić. Głos może koić, dawać pozytywne odczucia lub ranić, być ostry, niemiły, nieprzyjemny. Głosem, jego tonem i barwą, można wyrazić swoje uczucia i emocje, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Operowanie intonacją oraz modulacją głosu to umiejętność nabyta. W okresie dzieciństwa zarówno osoby z najbliższego otoczenia dziecka, jak i nauczyciele mają znaczny udział w tym procesie. Odbywa się to poprzez własny przykład i samokontrolę sposobu intonacji i modulacji głosu osób dorosłych oraz wskazywanie tych sytuacji, w których dziecko używa niewłaściwej wysokości głosu lub modulacji, aby przekaz informacji był zgodny z zamierzoną przez autora wypowiedzi intencją. Miarą dojrzałości ludzkiej jest kultura zachowania, zaś podstawą dobrego funkcjonowania człowieka w życiu społecznym kultura w sposobie komunikowania się. Wypracowanie już od najmłodszych lat właściwego sposobu komunikacji pomaga w przekazywaniu i odbieraniu informacji oraz ułatwia budowanie właściwych relacji międzyludzkich. Podstawowymi elementami kultury komunikowania się (Rokitiańska i Laskowska 2003) są między innymi: kultura słowa, umiejętność poprawnej i logicznej wypowiedzi, uważnego słuchania, wyrażania pozytywnych lub negatywnych opinii, właściwa reakcja na krytykę, znajomość i respektowanie potrzeb oraz zachowań innych ludzi (Rokitiańska i Laskowska 2003). Problemami emisji głosu zajmuje się wielu teoretyków i praktyków z dziedziny nauk medycznych, a także pedagogicznych. Na kwestię poznawania swojego głosu, jego doskonalenia i rugowania dysfunkcji zwraca uwagę między innymi Demel, znany praktyk i teoretyk logopedii, Rożak-Komorowska, lekarz foniatra, oraz Łastik, psychoterapeutka. Słusznie podkreśla ona, że praca nad głosem jest jedną z form doskonalenia jednostki oraz wyrazem pracy nad sobą. Jakże trafnie

6 M. Radwańska Rola i miejsce emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli 2014, 44 AWF WE WROCŁAWIU 83 na kartach książki zatytułowanej Poznaj swój głos twoje najważniejsze narzędzie pracy pisze: Praca nad głosem to pasjonujące poznawanie samego siebie, a przez to i innych. Praca taka, jak wszelkie «zaglądanie» w siebie, wymaga odwagi i musi być wykonywana stopniowo. Rekompensatą za wysiłki jest przyjemność wynikająca z odzyskania poczucia własnej wartości i coraz większej wiary w swoje możliwości. Głos i jego «właściciel» to jedno i to samo [ ] (Łastik 2002). W szerszej perspektywie praca nad głosem to również stwarzanie korzystnych warunków polepszenia jakości emisji głosu i ograniczania zagrożeń związanych z określonym stylem życia, to świadomość własnych możliwości działania w tym zakresie. Podsumowanie W celu uporządkowania końcowych refleksji można sformułować kilka podstawowych zagadnień i postulatów wynikających z przeprowadzonych przez autorkę publikacji badań: 1. Istnieje zależność między stylem życia a odczuwaniem trudności emisyjnych. 2. Studentki wychowania fizycznego uczest niczące w programach aktywności ruchowej są lepiej predysponowane głosowo. 3. Studentki pedagogiki wykazują się niskim poziomem odczuwania problemów emisyjnych. 4. Osoby, które pracują głosem w zawodzie (doktorantki), w największym stopniu odczuwają niesprawność głosową. Ujawniają się u nich problemy emisyjne głosu. 5. Z upływem czasu w przypadku niewłaściwej pracy aparatu głosowego wzrastają realne zagrożenia, które mogą uniemożliwić aktywną pracę głosem w zawodzie nauczyciela. Na podstawie przeprowadzonych badań oraz własnych obserwacji podczas prowadzonych zajęć ze studentkami autorka dostrzega naglącą potrzebę nabycia jeszcze w trakcie trwania studiów, zanim studenci rozpoczną pracę zawodową, podstawowej wiedzy i umiejętności, które w przyszłości pomogą im jako nauczycielom przez wiele lat efektywnie korzystać z głosu podstawowego narzędzia pracy. Rezultaty badań wykazały, że istnieją możliwości aktywnego wpływu na proces emisji głosu dzięki świadomemu wspieraniu i rozwojowi zachowań sprzyjających zdrowiu oraz jednoczesnemu minimalizowaniu czynników negatywnie oddziałujących na emisję głosu. W wyniku badań potwierdzono również, że konkretne działania pozwalają na doskonalenie pracy aparatu głosowego. Uwzględniając omawiane rezultaty badań, można powiedzieć, że istnieje konieczność i zasadność podejmowania działań profilaktycznych, zmierzających do zdobycia niezbędnej wiedzy, która dotyczy podstaw prozdrowotnego stylu życia, oraz nabycia kompetencji emisyjnych w celu właściwego posługiwania się głosem. Publikacja ta, nawiązująca do wyników badań, jest więc rozszerzoną refleksją odnoszącą się do problemów emisji głosu i kultury mowy. Wśród różnych dóbr narodowych język ma szczególne znaczenie. Na tle dokonujących się przemian związanych z integracją Europy jest swoistym, najcenniejszym dobrem narodowym. Dbałość o jego czystość i rozwój, obrona przed naleciałościami i zbędnymi zapożyczeniami powinna być motywacją do pracy nad pielęgnowaniem i wzbogacaniem własnej mowy na co dzień oraz stanowić cel kształcenia przyszłych pokoleń Polaków. Bibliografia Gawrońska M. (2000), Kto zadba o kształcenie i ochronę narządu głosu nauczycieli wf.?, Wych Fiz i Zdr, 4, Gniazdowski A. (1990), Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego, Instytut Medycyny Pracy, Łódź, 84, Kotlarczyk M. (1961), Podstawy sztuki żywego słowa. Instrument, dykcja, ekspresja, WZ CRZZ, Warszawa. Łastik A. (2002), Poznaj swój głos twoje najważniejsze narzędzie pracy, Studio Emka, Warszawa. Maniecka-Aleksandrowicz B., Domeracka-Kołodziej A. (2006), Medyczne aspekty emisji głosu nauczycieli, [w:] Przybysz-Piwko M. (red.), Emisja głosu nauczyciela. Wybrane zagadnienia, CODN, Warszawa, 7 20.

7 84 AWF WE WROCŁAWIU 2014, 44 M. Radwańska Rola i miejsce emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli Marek K. (red.) (2001), Choroby zawodowe, WL PZWL, Warszawa. Pruszewicz A. (1992), Zawodowe zaburzenia głosu, [w:] Pruszewicz A. (red.), Foniatria kliniczna, PZWL, Warszawa, Radwańska M. (2013), Styl życia a kompetencje emisyjne głosu studentek wychowania fizycznego i edukacji wczesnoszkolnej, Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 43, Rokitiańska M., Laskowska H. (2003), Zdrowy głos, Akademia Bydgoska, Bydgoszcz. Sobierajska H. (1972), Uczymy się śpiewać, PZWS, Warszawa. Suchanek A. (1989a), Powszechne kształcenie głosu jako problem pedagogiczny, UŚ, Katowice. Suchanek A. (1989b), Stan faktyczny kształcenia nauczycieli i uczniów, [w:] Suchanek A., Powszechne kształcenie głosu jako problem pedagogiczny, UŚ, Katowice, Tarasiewicz B. (2003), Mówię i śpiewam świadomie, Universitas, Kraków. Zalesska-Kręcicka M. (1996), Rola krtani w mechanizmie tworzenia głosu. Materiały VII Sympozjum Naukowego Problemy pedagogiki wokalnej, Zeszyty Naukowe, AM, Wrocław, 69, 116. Praca wpłynęła do Redakcji: Praca została przyjęta do druku: Adres do korespondencji: Marta Radwańska Wydział Pedagogiczny Uniwersytet Warszawski ul. Mokotowska 16/ Warszawa mradwanska@uw.edu.pl