Opracowanie Teresa Chwalińska Korekta Jolanta Polańska. Projekt okładki Jacek Wilk Skład Paweł Szewczyk ISBN

Transkrypt

1 1

2 Opracowanie Teresa Chwalińska Korekta Jolanta Polańska Projekt okładki Jacek Wilk Skład Paweł Szewczyk ISBN PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo Michał Koliński i Michał Wiercioch Łódź, ul. Henryka Sienkiewicza 61 tel./fax (0-42) , tel , (06) kot@piatek13.com.pl Łódź Wydanie I rok: rzut: ostatnia liczba Druk i oprawa PIĄTEK TRZYNASTEGO Drukarnia Łódź, ul. Paradna 3 tel (06) Printed in Poland 2

3 Spis treści ROMANTYZM Wiadomości wstępne Ramy chronologiczne epoki Nazwa epoki Założenia romantyzmu Ironia romantyczna Przedstawiciele romantyzmu europejskiego Romantyzm w Niemczech Romantyzm we Francji Romantyzm w Anglii Romantyzm w Rosji Romantyzm we Włoszech Filozofia romantyzmu Sztuka romantyzmu Muzyka Malarstwo Rzeźba Architektura Romantyzm w Polsce Przełom romantyczny w Polsce Wpływ Szekspira na romantyków. William Szekspir

4 Hamlet Charakterystyka bohaterów Cechy dramatu szekspirowskiego Historiozofia Szekspira Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera Biografia autora a fabuła powieści Charakterystyka bohaterów Wpływ utworu na literaturę i obyczajowość epoki Gatunek powieść epistolarna George Gordon Byron Giaur Źródła historii Historia Giaura i Leili Giaur jako bohater romantyczny Dygresje w utworze Gatunek powieść poetycka Adam Mickiewicz Oda do młodości Gatunek oda Ballady i romanse Romantyczność Świteź Lilie Świtezianka

5 Rybka Ludowy charakter Ballad i romansów Światopogląd romantyzmu w Balladach i romansach Gatunek ballada Sonety krymskie Geneza Sonetów krymskich Stepy akermańskie Burza Bakczysaraj Pielgrzym Czatyrdah Ajudah Kreacja podmiotu lirycznego w Sonetach krymskich Sposoby poetyckiego obrazowania w Sonetach krymskich Orientalizm Sonetów krymskich Natura w Sonetach krymskich Gatunek sonet Konrad Wallenrod Czas powstania utworu Inspiracja utworu Budowa utworu Motto utworu

6 6 Przedmowa Wstęp Dzieje głównego bohatera Ocena bohatera Konrad Wallenrod jako bohater romantyczny Rola poezji Gatunek powieść poetycka Dziady cz. II Czas powstania utworu Motto utworu Dziady jako obrzęd Problem winy i kary w dramacie Ludowy charakter utworu Kompozycja utworu Dziady cz. IV Czas powstania utworu Motto utworu Kompozycja utworu Gustaw jako bohater romantyczny Koncepcja miłości w utworze Wizja świata i człowieka Dziady cz. III Geneza utworu Przedmowa Martyrologia narodu polskiego

7 Konrad jako bohater romantyczny Prometeizm w utworze Mesjanizm III cz. Dziadów Społeczeństwo polskie w utworze Rola snów i widzeń Ustęp do III cz. Dziadów Cechy dramatu romantycznego Pan Tadeusz Czas powstania utworu Geneza utworu Pierwotna koncepcja utworu Czas wydarzeń Wątki w utworze Historia w utworze Bohater utworu Jacek Soplica Szlachta Obyczaje szlacheckie Rola natury w utworze Idealizacja świata przedstawionego Gatunek epos Księgi narodu polskiego i Księgi pielgrzymstwa polskiego Czas powstania utworu Budowa utworu

8 Bohater utworu Ocena ówczesnej sytuacji Mesjanizm utworu Cel utworu Styl utworu Liryki lozańskie Polały się łzy Snuć miłość Nad wodą wielką i czystą Twórczość Adama Mickiewicza na tle romantyzmu Juliusz Słowacki Hymn ( Smutno mi Boże... ) Gatunek hymn Testament mój Gatunek testament poetycki Grób Agamemnona Kordian Geneza utworu Motto utworu Tytuł utworu Czas akcji Przygotowanie jako komentarz polityczny do Kordiana Prolog

9 Kreacja głównego bohatera Rola sił nadprzyrodzonych i scen fantastycznych Wymowa dramatu Przyjęcie dramatu Kordian jako dramat romantyczny Beniowski Geneza utworu Bohater i jego rola w utworze Dygresje w utworze Narracja w utworze Oktawa Gatunek poemat dygresyjny Twórczość Juliusza Słowackiego na tle romantyzmu Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia Geneza utworu Budowa dramatu Tytuł dramatu Dramat rodzinny Dramat społeczny Charakterystyka obozu rewolucjonistów Charakterystyka obozu arystokratów Hrabia Henryk i Pankracy Historiozofia Krasińskiego

10 Bóg mi odmówił Twórczość Zygmunta Krasińskiego na tle romantyzmu Cyprian Kamil Norwid Fatum Do obywatela Johna Brown Bema pamięci żałobny rapsod Moja piosnka (II) Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie Fortepian Szopena Twórczość Cypriana Kamila Norwida na tle romantyzmu Aleksander Fredro Śluby panieńskie Geneza utworu Tytuł utworu Miejsce akcji Charakterystyka bohaterów Miłość w utworze Śluby panieńskie jako komedia charakterów Śluby panieńskie jako komedia intrygi Śluby panieńskie jako komedia miłości Komizm i jego odmiany w utworze Gatunek komedia Twórczość Aleksandra Fredry na tle romantyzmu

11 Józef Ignacy Kraszewski Ostap Bondarczuk Przyjęcie utworu Charakterystyka bohaterów Problematyka chłopska w utworze Gatunek powieść Twórczość Józefa Ignacego Kraszewskiego na tle romantyzmu Przedstawiciele romantyzmu krajowego Galicja Poznańskie Królestwo Kongresowe Gatunki literackie okresu romantyzmu Ballada Powieść poetycka Dramat romantyczny Poemat dygresyjny Sonet Epopeja Gawęda Romantyzm podsumowanie wiadomości Nawiązania wybrane utwory Władysław Broniewski Ballady i romanse Jan Lechoń Mochnacki

12 POZYTYWIZM Wiadomości wstępne Ramy chronologiczne epoki Nazwa epoki Naukowe i filozoficzne podstawy epoki Elementy światopoglądu pozytywizmu Realizm w literaturze Naturalizm w literaturze Przedstawiciele europejskiego pozytywizmu Pozytywizm w Anglii Pozytywizm we Francji Pozytywizm w Rosji Sztuka Malarstwo Muzyka Architektura Sytuacja na ziemiach polskich po powstaniu styczniowym Zabór rosyjski Zabór austriacki Zabór pruski Program polskich pozytywistów Honoriusz Balzak Ojciec Goriot

13 Czas powstania utworu Czas i miejsce akcji Bohaterowie Ocena społeczeństwa paryskiego Realizm w powieści Gatunek powieść realistyczna Adam Asnyk Daremne żale Do młodych Limba Sonet XXIX z cyklu Nad głębiami Podsumowanie twórczości Adama Asnyka Maria Konopnicka Pieśń II z cyklu Na fujarce Wolny najmita Gatunek obrazek A jak poszedł król na wojnę Contra spem spero Rota Miłosierdzie gminy Geneza utworu Czas i miejsce akcji Tytuł utworu Idea miłosierdzia Gatunek nowela

14 Mendel Gdański Geneza utworu Czas i miejsce akcji Bohater Mendel Gdański Problem antysemityzmu w utworze Gatunek opowiadanie Eliza Orzeszkowa Tadeusz Czas i miejsce akcji Obraz wsi w utworze Tragedia dziecka Wymowa utworu Gatunek obrazek Dobra pani Bohaterowie Wymowa utworu Gatunek nowela Julianka Czas i miejsce akcji Tematyka utworu Gatunek nowela Gloria victis Czas i miejsce akcji Tytuł utworu Narracja w utworze

15 Bohaterowie Symboliczny charakter utworu Gatunek nowela Nad Niemnem Czas powstania i wydania utworu Tytuł utworu Czas i miejsce akcji Bohaterowie Motyw powstania styczniowego w utworze Motyw pracy w utworze Przyroda w utworze Narracja w utworze Gatunek powieść realistyczna Bolesław Prus Nawrócony Tytuł utworu Bohater Wizja piekła Gatunek nowela Kamizelka Czas i miejsce akcji Narracja w utworze Fabuła utworu Tytuł utworu Bohaterowie

16 16 Gatunek nowela Katarynka Czas i miejsce akcji Bohaterowie Gatunek nowela Omyłka Tytuł utworu Czas i miejsce akcji Narracja w utworze Motyw powstania w utworze Społeczeństwo w utworze Dramat jednostki Gatunek opowiadanie Powracająca fala Czas i miejsce akcji Tytuł utworu Dwupłaszczyznowość utworu Bohaterowie Sytuacja robotników Gatunek nowela Lalka Wydanie utworu Czas i miejsce akcji Tytuł utworu Narracja w utworze

17 Kompozycja utworu Temat utworu Trzy pokolenia Trzej idealiści Ignacy Rzecki Stanisław Wokulski Julian Ochocki Panorama społeczeństwa polskiego Arystokracja Mieszczaństwo Inteligencja Zubożała szlachta Biedota Krytyka haseł pozytywistycznych Realizm w utworze Gatunek powieść Henryk Sienkiewicz Szkice węglem, czyli epopeja pod tytułem Co się działo w Baraniej Głowie Czas powstania utworu Czas i miejsce akcji Bohaterowie Obraz wsi w utworze Tendencja w utworze Narracja w utworze

18 18 Gatunek szkic Latarnik Czas powstania i geneza utworu Czas i miejsce akcji Bohater utworu Wymowa utworu Psychologizm utworu Gatunek nowela Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela Wydanie utworu Czas i miejsce akcji Narrator Bohaterowie Los dziecka w szkole pod zaborami Gatunek nowela Potop Czas powstania utworu Miejsce utworu w Trylogii Tytuł utworu Prawda historyczna w utworze Kreacja głównego bohatera Dzieje Kmicica Cechy bohatera Ocena bohatera Rola bohatera w utworze

19 Patrioci i zdrajcy w utworze Społeczeństwo wobec najazdu Narracja w utworze Tendencja w utworze Gatunek powieść historyczna Cechy powieści historycznej Henryka Sienkiewicza Pozytywizm podsumowanie wiadomości

20 20

21 ROMANTYZM Wiadomości wstępne Ramy chronologiczne epoki romantyzm rozwijał się w Europie od końca XVIII w. do końca lat 40. XIX w. za początek umownie przyjmuje się rok 1789 (Wielka Rewolucja Francuska), za koniec natomiast rok 1848 (Wiosna Ludów) w Polsce za początek okresu przyjmuje się najczęściej rok 1822 (rok wydania I tomu Poezji Adama Mickiewicza), za koniec rok 1863 (wybuch powstania styczniowego) Nazwa epoki termin romantyzm cechuje głębokie zróżnicowanie semantyczne, oznacza on: epokę w dziejach kultury prąd literacki, kulturowy i umysłowy zespół idei i poglądów 21

22 postawę wobec życia sposób przeżywania i manifestowania emocji obyczaj w średniowieczu wyrażenie lingua romana oznaczało język nierzymski, ludowy, który określano jako romański z tej nazwy wywodzi się określenie utworów tworzonych w tym języku, czyli romansów (opowieści o charakterze przygodowym, awanturniczym, fantastycznym) wyrazy romantyzm, romantyczny oznaczały zjawiska niepodobne do rzeczywistych, niesamowite, dzikie Fryderyk Schlegel użył przymiotnika romantyczny na określenie nowej, powstałej pod koniec XVIII wieku, poezji stanowiącej przeciwieństwo wobec poezji klasycyzmu Założenia romantyzmu romantyzm kształtował się jako konsekwencja kryzysu świadomości ludzi oświecenia, reakcja wobec założeń racjonalizmu przekonanie o rewolucyjnym rozwoju świata 22

23 preferowanie intuicji, wyobraźni, natchnienia, subiektywizmu w pojmowaniu świata dominowały tendencje indywidualistyczne, których przejawem był kult jednostki wybitnej odrzucono kanony, reguły i poetyki funkcjonowało przekonanie o głębokim zespoleniu rzeczywistości ze sztuką nastąpiło rozszerzenie zakresu tematyki literackiej dominującymi rodzajami literackimi były: liryka i dramat Ironia romantyczna kategoria estetyczna ukształtowana na gruncie filozofii, dotycząca postawy artysty wobec świata cechy charakterystyczne ironii romantycznej to: przewaga czynnika podmiotowego i subiektywnego traktowanie twórczości jako gry ujawniającej przeciwieństwa rządzące bytem oraz sztuką igranie konwencjami i wartościami estetycznymi łączenie sprzeczności eksponowanie dominującej roli artysty nad dziełem, a bohatera nad światem przedstawionym 23

24 ironia romantyczna znalazła wyraz w twórczości między innymi: George a Byrona, Aleksandra Puszkina, Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida Przedstawiciele romantyzmu europejskiego Romantyzm w Niemczech romantyzm w tym kraju poprzedzony był okresem Sturm und Drang, czyli burzy i naporu, który przypadał na lata 70. XVIII wieku ideologia tego okresu wyrosła z buntu przeciwko feudalizmowi i rozdrobnieniu Niemiec do pokolenia młodych twórców należeli: Johann Wolfgang Goethe Reinhold Lenz Maximilian Klinger Fryderyk Schiller młodzi twórcy propagowali: oryginalność w sztuce (wyobraźnia przedkładana ponad reguły poetyckie), uczucie i intuicję jako źródła poznania, zwrot do natury i przeszłości narodowej, odwołania do twórczości ludowej w romantyzmie niemieckim można wyróżnić: 24

25 fazę wczesną (czas narodzin romantyzmu i dominacji filozofii), którą reprezentowali: Fryderyk i August Wilhelm Schleglowie, Novalis i Ludwik Tieck dojrzały romantyzm, kiedy tworzyli m.in. Jakub i Wilhelm Grimmowie Romantyzm we Francji we Francji romantyzm pojawił się nieco później, dopiero w latach 20. XIX wieku tworzył wówczas Wiktor Hugo poeta, dramaturg i powieściopisarz, autor zbioru Liście jesienne, dramatów Cromwell, Hernani, powieści Nędznicy przedmowa do Cromwella stała się pierwszym we Francji manifestem romantyzmu, natomiast premiera Hernani przyczyną wielkiej wojny klasyków z romantykami obok Hugo tworzyli: Alfred de Musset, François Chateaubriand, George Sand, Stendhal, Honoriusz Balzak cechy romantycznej literatury francuskiej to: estetyzm, artystyczna ekspresja, swoboda twórcy 25

26 Romantyzm w Anglii romantyzm w Anglii był poprzedzony długim okresem sentymentalizmu wczesny romantyzm otwiera wystąpienie tzw. poetów jezior (W. Wordsworth, S.T. Coleridge) w 1798 roku dojrzały romantyzm wystąpił w twórczości: George a Byrona, Percy ego Shelleya, Johna Ketsa, Waltera Scotta Walter Scott zasłynął przede wszystkim jako autor powieści historycznych, w których po mistrzowsku odtwarzał koloryt danej epoki ( Waverley, Rob Roy, Narzeczona z Lammermoor ) cechą romantyzmu angielskiego było wprowadzenie do literatury mitologii Północy oraz średniowiecznej tradycji (np. Pieśni Osjana Jamesa Macphersona) na rozwój romantyzmu w Anglii wpłynął także żyjący na przełomie XVI i XVII wieku William Szekspir, stając się inspiratorem romantyzmu nie tylko angielskiego 26

27 Romantyzm w Rosji okres romantyzmu przypada w Rosji na czasy rządów despotycznych, literatura wyrażała więc dążenia wolnościowe oraz chęć walki z systemem feudalnym przedstawicielami byli: Aleksander Puszkin poeta, dramaturg, prozaik z szacunkiem odnoszący się do klasyków autor poematu dygresyjnego Eugeniusz Oniegin, nowel: Dama pikowa, Wystrzał, powieści Córka kapitana, dramatów: Kamienny gość, Borys Godunow jego twórczość została uznana za jedno z większych osiągnięć literatury rosyjskiej i stała się źródłem nawiązań wielu twórców Michał Lermontow poeta, dramaturg, autor pierwszej rosyjskiej powieści psychologicznej Bohater naszych czasów za wypowiedzi głoszące hasła wolnościowe oraz za napisanie wiersza poświęconego Puszkinowi został aresztowany i zesłany na Kaukaz 27

28 Romantyzm we Włoszech pojawił się w drugiej dekadzie XIX wieku związany był z walką o wolność i zjednoczenie Włoch przedstawicielami romantyzmu włoskiego byli: Alessandro Manzoni poeta, prozaik, autor dramatów Giacomo Leopardi poeta oraz filozof Filozofia romantyzmu romantyczna filozofia koncentrowała się na człowieku, jego wewnętrznych przeżyciach, na naturze oraz historii sięgała do mistycyzmu, platonizmu, gnostycyzmu wiele z koncepcji funkcjonowało wówczas anonimowo, w oderwaniu od swoich twórców na kształt filozofii tej epoki wpłynęły takie postacie, jak: Immanuel Kant twierdził, że wszelkie zjawiska świata zmysłowego cechuje subiektywizm i przypadkowość z tego nurtu wywodzą się hasła indywidualizmu i idealizmu 28

29 wprowadził pojęcie imperatywu kategorycznego obowiązek przyjęcia przez człowieka takich zasad postępowania, które mogłyby stać się normami powszechnymi Johann Gottlieb Fichte głosił hasło jedności świata przedmiotowego i pozazmysłowego za najważniejszą wartość uznawał wolność szczególne prawa przypisywał jednostce Fryderyk Schlegel korzystając z teorii Fichtego, wprowadził do romantyzmu pojęcia bardzo ważne dla literatury omawianego okresu: - kreacjonizm wynikał z przekonania o zdolności jednostki do tworzenia pod wpływem siły sprawczej, jaką jest natchnienie, obrazów i wizji niemających odpowiedników w rzeczywistości - ironia romantyczna wynikała z dystansu wobec przedstawianego świata, z przewagi pierwiastka subiektywnego, snu, fantazji, swobodnego łączenia różnych kategorii estetycznych i konwencji literackich 29

30 Georg Wilhelm Friedrich Hegel stworzył teorię mającą na celu wyjaśnienie praw historii i jej rozwoju: - rozwój na przestrzeni wieków odbywał się poprzez przeciwieństwa - w dziejach realizują się określone, niedające się zmienić idee - realizacja owych idei dokonuje się dzięki jednostkom wielkim, stojącym na czele procesu historycznego - człowiek jest w tym systemie jednostką rozumną, dążącą do ponadjednostkowych celów - rozwój ma charakter logiczny, zaś każde ogniwo jest konieczne - w każdej epoce jeden z narodów ma do spełnienia szczególną misję filozofia Hegla, w połączeniu z koncepcją czynu i wolności, stała się podstawą polskiego mesjanizmu Wilhelm Schelling zajmował się ideą spirytualizmu wprowadził do filozofii pojęcie absolutu, czyli jedynego bytu 30

31 część widzialną bytu stanowi przyroda, niewidzialną natomiast duch zarówno natura, jak i sztuka mają tę samą duchową istotę; to przekonanie wpłynęło na takie pojęcia, jak: irracjonalizm, wyobraźnia, fantastyka Sztuka romantyzmu romantyczna teoria sztuki i wyznaczniki stylu tej epoki wywodzą się z założeń filozoficznych i wiążą się z: kreacjonizmem przekonaniem o duchowej naturze wszechświata istotne znaczenie przypisywane jest sztuce oraz jej twórcy powszechne jest przekonanie o syntezie sztuk, które wyrosło z założenia, że wszystkie rodzaje sztuki mają wspólny cel, jakim jest dotarcie do nieskończoności, absolutu, Boga Muzyka odgrywała ważną rolę ze względu na duże możliwości wyrazu i zdolność oddziaływania 31

32 powstał nowy gatunek muzyczny: poemat symfoniczny renesans przeżywała także opera nastąpił rozwój muzyki wokalnej popularność zyskały pieśni ludowe; jedność słowa i linii melodycznej stała się dla romantyków istotną wartością tych utworów; w linii melodycznej wyrażano narodowy charakter z folkloru wywodzą się nowe gatunki taneczne, w Polsce jest to mazurek i polonez muzyka stanowiła formę wyrażenia emocji, przeżyć wewnętrznych, uczuć, a artysta był wirtuozem muzycy tego okresu to: Niccolo Paganini, Franciszek Liszt, Robert Schumann, Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko Malarstwo najważniejszym zagadnieniem był sposób kształtowania formy oraz ekspresja istotne znaczenie miał kolor; artyści operowali barwnymi plamami, kontrastowo je zestawiając nie unikano brzydoty ani grozy, które nie mieściły się w estetyce poprzedniej epoki 32

33 wobec częstego odwoływania się do podświadomości oraz tajemniczości cechą malarstwa stała się wizyjność kompozycje obrazów odznaczały się swobodą i dynamiką, której wrażenie osiągano poprzez stosowanie linii skośnych żywe barwy, ich ostre zestawienia, a także kontrasty światła i cienia pogłębiały dramatyzm obrazów malarstwo, podobnie jak literatura, wyrażało sprzeczności, konflikty, nastroje i emocje tematyka obrazów dotyczyła człowieka wobec świata, historii, żywiołów zainteresowanie naturą; pejzaże wyrażające stosunek człowieka do przyrody malarzami tego okresu byli między innymi: Eugéne Délacroix, Francisco de Goya, Karol Gustaw Carus, Piotr Michałowski Rzeźba cechy: dynamika, poruszenie form, głęboki modelunek wywołujący kontrast światła i cienia tym cechom towarzyszy dążenie do wydobycia prawdy psychologicznej 33

34 rzeźbiarzami tego okresu byli: Francois Rude, Pierre Jean David D angers, Władysław Oleszczyński, Cyprian Godebski Architektura eklektyzm znajdujący wyraz w połączeniu cech różnych epok bez względu na różnorodność materiału i konstrukcji przykładami architektury tego okresu są: parlament w Londynie, opera w Paryżu, Pałac Kryształowy w Londynie, wieża Eiffla w Paryżu Romantyzm w Polsce rozwijał się w ścisłym związku z wydarzeniami politycznymi tamtych czasów początek okresu wyznacza data dotycząca literatury (1822 r. wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza), koniec natomiast wydarzenie historyczne (powstanie styczniowe) wewnętrzną cezurę stanowi rok 1830 (wybuch powstania listopadowego) 34