Filip Gołba Paulina Piękoś Piotr Turkowski. Logika dla prawników. wykłady ćwiczenia zadania

Transkrypt

1 Filip Gołba Paulina Piękoś Piotr Turkowski Logika dla prawników wykłady ćwiczenia zadania

2 REPETYTORIA C H BECK Logika dla prawników

3 Polecamy w serii: Paweł Filipek, dr Brygida Kuźniak PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE TESTY. KAZUSY. TABLICE. SŁOWNIK, wyd. 4 dr Jakub Biernat, dr Piotr Cybula PRAWO SPADKOWE PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 3 dr Agnieszka Kacprzak, dr Jerzy Krzynówek PRAWO RZYMSKIE PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 3 dr Wojciech Górecki, Kamil Grzesik, Marcin Hałgas, dr Piotr Kostański PRAWO RZECZOWE PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 3 dr Katarzyna Papke-Olszauskas, Piotr Rogoziński, dr Krzysztof Woźniewski PRAWO KARNE PROCESOWE PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 2

4 Logika dla prawników wykłady ćwiczenia zadania Filip Gołba Paulina Piękoś Piotr Turkowski WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2012

5 Wydawca: Aneta Flisek Złożono programem TEX. Opracowanie makiety: Włodzimierz Macewicz Wydawnictwo C. H. Beck 2012 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa ISBN ISBN e-book

6 Logika dla prawników Opracowanie redakcyjne: Filip Gołba Paulina Piękoś Piotr Turkowski Autorzy: Izabela Ciszek cz. B, rozdz. IV; cz. C, rozdz. IV Kuba Gąsiorowski cz. B, rozdz. VIII Filip Gołba cz. A, rozdz. I; cz. A, rozdz. VI, podrozdz. 1 4; cz. C, rozdz. V; cz. C, rozdz. VI, podrozdz. 1 5 Karolina Gorczyca cz. B, rozdz. IV; cz. C, rozdz. I Weronika Goszcz cz. B, rozdz. III Agnieszka Guzik cz. C, rozdz. III Tomasz Kyś cz. B, rozdz. VI Damian Łapka cz. C, rozdz. III Marta Morawska cz. B, rozdz. IX Piotr Pietrołaj cz. B, rozdz. VII; cz. C, rozdz. II Paulina Piękoś cz. A, rozdz. IV; cz. A, rozdz. V; cz. A, rozdz. VI, podrozdz. 5; cz. A, rozdz. VII; cz. B, rozdz. IX; cz. B, rozdz. X; cz. B, rozdz. XI Joanna Ptak cz. B, rozdz. X Szymon Sieniewicz cz. B, rozdz. V; cz. C, rozdz. VI, podrozdz. 6 Karolina Strączek cz. B, rozdz. III; cz. C, rozdz. I Michał Toruński cz. B, rozdz. I; cz. C, rozdz. VI, podrozdz. 1 5 Piotr Turkowski cz. A, rozdz. II; cz. A, rozdz. III; cz. B, rozdz. II; cz. B, rozdz. VIII Justyna Wierzchucka cz. B, rozdz. VII; cz. C, rozdz. VI, podrozdz. 6

7

8 Spis treści Przedmowa Wykaz skrótów XIII XV Część A. Wprowadzenie Rozdział I. Rys historyczny 1 1. Początki logiki jako nauki 1 2. Średniowiecze 2 3. Czasy nowożytne i współczesne 4 Rozdział II. Podstawowe prawa myślenia 6 Rozdział III. Funktory 9 Rozdział IV. Logika i podział logiki 12 Rozdział V. Teorie prawdy 14 Rozdział VI. Język Definicja Podział języków Stopnie języka Funkcje języka Gramatyka transformatywno-generatywna Noama Chomsky ego i jej wykorzystanie 19 Rozdział VII. Znaczenie logiki dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 20 Część B. Wykłady Rozdział I. Wieloznaczność w języku Informacje podstawowe Rodzaje wieloznaczności 25 I. Homonimia 25 II. Zjawisko nieostrości 26 III. Supozycje 26 IV. Amfibolia 27 V. Błąd figuratywnego myślenia 27 VI. Otwarta tekstowość 27

9 VIII Spis treści 3. Znaczenie wieloznaczności w języku dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 28 Rozdział II. Logiczna teoria zdań Informacje podstawowe Zdanie w sensie gramatycznym i zdanie w sensie logicznym Zdania analityczne, syntetyczne i kontradyktoryczne Zdania proste i złożone Znaczenie logicznej teorii zdań dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 37 Rozdział III. Kategorie syntaktyczne Informacje podstawowe Pojęcie kategorii syntaktycznej Rodzaje kategorii syntaktycznych 45 I. Kategoria nazw 46 II. Kategoria zdań 46 III. Kategoria funktorów Kategorie syntaktyczne na przykładach Reguły logicznej teorii składni Znaczenie kategorii syntaktycznych dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 53 Rozdział IV. Logika erotetyczna Informacje podstawowe Logiczna analiza pytań 60 I. Podziały pytań 60 II. Założenia pytania twierdzenia stanowiące podstawę rozumowania nadawcy komunikatu 61 III. Odróżnienie pytań właściwie postawionych od pytań niewłaściwie postawionych i pytań obarczonych błędem podwójnego pytania Charakterystyka odpowiedzi Sposób rozwiązywania zadań Znaczenie logiki erotetycznej dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 65 Rozdział V. Logiczna teoria nazw Informacje podstawowe Supozycje nazwy Treść nazwy Podziały nazw Znaczenie logicznej teorii nazw dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 72 Rozdział VI. Stosunki zakresowe Informacje podstawowe Stosunek zakresowy między nazwami Rodzaje stosunków zakresowych 77 I. Stosunek podrzędności (podrzędność) 78 II. Stosunek nadrzędności (nadrzędność) 78 III. Stosunek równoważności (równoważność) 79 IV. Stosunek niezależności (niezależność) 79

10 Spis treści IX V. Stosunek podprzeciwieństwa (podprzeciwieństwo) 79 VI. Stosunek przeciwieństwa (przeciwieństwo) 80 VII. Stosunek sprzeczności (sprzeczność) Metoda rozwiązywania zadań ze stosunków zakresowych Przykładowe zadania z rozwiązaniami Znaczenie stosunków zakresowych dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 87 Rozdział VII. Logiczna teoria definicji Informacje podstawowe Budowa definicji 95 I. Definicje równościowe a definicje nierównościowe 96 II. Definicje wyraźne a definicje kontekstowe 97 III. Definicje klasyczne a definicje nieklasyczne 97 IV. Definicje nierównościowe: indukcyjne, przez postulaty i cząstkowe Stylizacje definicji Funkcje definicji Błędy w definiowaniu Znaczenie logicznej teorii definicji dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 101 Rozdział VIII. Logiczna teoria relacji Informacje podstawowe Pojęcie relacji Relacje jako element teorii zbiorów Działania na relacjach Charakterystyka relacji Relacje porządkujące zbiory Funkcja przyporządkowująca relacji Przykładowe sposoby rozwiązywania zadań Znaczenie logicznej teorii relacji dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 116 Rozdział IX. Podział logiczny Informacje podstawowe Rodzaje podziałów logicznych 124 I. Podział logiczny ze względu na kryterium (warunek) podziału 124 II. Podział logiczny ze względu na ilość członów podziału 125 III. Podział logiczny ze względu na ilość stopni podziału Klasyfikacja oraz pojęcia z nią związane Typologia oraz pojęcia z nią związane Podział logiczny a semantyka nazw Znaczenie podziału logicznego dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 136 Rozdział X. Uzasadnianie twierdzeń Informacje podstawowe Sposoby uzasadniania twierdzeń Uzasadnianie bezpośrednie Uzasadnianie pośrednie Wnioskowanie 147

11 X Spis treści 6. Wnioskowanie dedukcyjne Błędy wnioskowań na wnioskowania dedukcyjne i wnioskowania niededukcyjne Wnioskowanie entymematyczne Wnioskowania niededukcyjne, czyli wnioskowania uprawdopodobniające Podsumowanie Znaczenie uzasadniania twierdzeń dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 156 Rozdział XI. Elementy metodologii nauk Informacje podstawowe Pojęcie nauki Podział nauk Pojęcie teorii Metodologia nauk Podziały metodologii nauk Elementy metodologii nauk społecznych Pojęcie prawniczej nauki o metodzie Stanowisko naturalistów versus stanowisko antynaturalistów spór o charakter metody Metodologia nauk a filozofia analityczna Znaczenie metodologii nauk dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 177 Część C. Ćwiczenia Rozdział I. Sprawdzanie tautologiczności formuł Klasycznego Rachunku Zdań Informacje podstawowe Rodzaje funktorów prawdziwościowych 182 I. Funktory jednoargumentowe 182 II. Funktory dwuargumentowe Sposoby rozwiązywania zadań Znaczenie tautologiczności formuł dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 189 Rozdział II. Zadania tekstowe Informacje podstawowe Przykładowy sposób rozwiązywania zadań tekstowych Znaczenie zadań tekstowych dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 200 Rozdział III. Dowody założeniowe Informacje podstawowe Przykłady zastosowań niektórych praw Rozwiązywanie dowodów założeniowych wprost 209 I. Dowód założeniowy wprost Nr II. Dowód założeniowy wprost Nr III. Dowód założeniowy wprost Nr Rozwiązywanie dowodów założeniowych nie wprost 215 I. Dowód założeniowy nie wprost Nr II. Dowód założeniowy nie wprost Nr 2 216

12 Spis treści XI III. Dowód założeniowy nie wprost Nr Znaczenie dowodów założeniowych dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 219 Rozdział IV. Kwadraty logiczne Informacje podstawowe 225 I. Podział zdań ze względu na kryterium modalności 225 II. Interpretacja konieczności i możliwości Logika modalna 226 I. Podstawowe pojęcia 226 II. Kwadrat logiczny dla zdań modalnych Logika deontyczna 229 I. Podstawowe pojęcia 229 II. Kwadrat logiczny dla zdań deontycznych Klasyczne zdania kategoryczne 230 I. Kwadrat logiczny dla zdań kategorycznych Znaczenie kwadratu logicznego dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 234 Rozdział V. Przekształcanie zdań kategorycznych Informacje podstawowe Podstawowe przekształcenia 240 I. Obwersja 240 II. Konwersja Kontrapozycja zupełna Rozwiązywanie zadań Znaczenie przekształcenia zdań kategorycznych dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 244 Rozdział VI. Sylogizm kategoryczny Informacje podstawowe Dyrektywy poprawności sylogizmu Wyprowadzanie wniosku z podanych przesłanek Uzupełnianie brakującej przesłanki w entymemacie Znaczenie sylogizmu kategorycznego dla prawa i pracy prawnika Zadania i odpowiedzi 258 Indeks rzeczowy 269

13

14 Przedmowa W zamierzeniu Autorów, niniejsze opracowanie stanowić ma przystępne opracowanie i praktyczną pomoc dla osób zainteresowanych poznaniem zagadnień związanych z logiką dla prawników. Logika dla prawników jest cennym instrumentarium i znajduje zastosowanie zarówno w toku kolejnych lat studiów prawniczych, jak i w pracy prawnika-teoretyka i prawnika-praktyka, bowiem stanowi dziedzinę, która pobudza do myślenia. Repetytorium składa się z trzech części: Wprowadzenia, Części wykładowej i Części ćwiczeniowej i zostało pomyślane w ten sposób, aby każdy temat został omówiony w sposób możliwie jak najbardziej kompleksowy. Autorzy starali się zwięźle opisać daną tematykę i zastosować przejrzysty układ graficzny. Każde zagadnienie zostało wzbogacone literaturą fachową, która może ułatwić poszukiwania Czytelnikowi, który zechce poszerzyć jeszcze bardziej swoją wiedzę i pozyskać szczegółowe informacje dotyczące danej tematyki. Po każdym temacie zostały umieszczone zadania wraz z odpowiedziami, które ułatwiają sprawdzenie, czy wiedza zawarta w danym rozdziale Repetytorium została pomyślnie opanowana i czy może zostać później efektywnie wykorzystywana. Czytelnik winien jednak pamiętać, że publikacja, którą trzyma w ręku, może stanowić przydatną pomoc naukową przed przystąpieniem do egzaminu, ale chociaż zawiera szereg szczegółowych informacji, nie zastąpi ona systematycznej pracy umysłowej związanej z bezpośrednim uczestnictwem w wykładach i ćwiczeniach. Z oczywistych względów, Repetytorium nie powstałoby, gdyby nie wsparcie Pracowników Naukowych z Katedry Teorii Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, w szczególności Pana Profesora Tomasza Gizbert-Studnickiego i Pana Profesora Andrzeja Grabowskiego. Pomoc Mentorów Naukowych na każdym etapie pracy była nieoceniona i miała kluczowy wpływ na finalny kształt książki. Autorzy mają nadzieję, że wiadomości przyswojone poprzez naukę z Repetytorium, będą przydatne dla Czytelnika nie tylko na egzaminie i w pracy prawnika, ale i w życiu codziennym. Kraków, r. W imieniu Autorów Repetytorium, Paulina Piękoś

15

16 Wykaz skrótów art. artykuł Dz.U. Dziennik Ustaw KC ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KK ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost i ze zm.) KRZ Klasyczny Rachunek Zdań m.in. między innymi n.p.m. nad poziomem morza np. na przykład Nr numer p.n.e. przed naszą erą poz. pozycja przeł. przełożył PWKC ustawa z r. Przepisy wprowadzajace Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) RM Rada Ministrów RP Rzeczpospolita Polska SPP Studia Prawa Prywatnego sprost. sprostowanie t. tom tzn. to znaczy UE Unia Europejska UJ Uniwersytet Jagielloński w. wiek wg według z. zeszyt zd. zdanie ze zm. ze zmianami

17

18 Część A. Wprowadzenie Rozdział I. Rys historyczny Literatura: K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa 1965; tenże, Zagadnienia i kierunki filozofii, Kęty 2003; tenże, Zmiana i sprzeczność, Myśl Współczesna 1948, Nr 8; Arystoteles, Metafizyka, przeł. K. Leśniak, Warszawa 2009; L. Borkowski, Logika formalna, Warszawa 1977; B. Brożek, J. Stelmach, Metody prawnicze, Kraków 2006; F. Coplestone, Historia filozofii, t. IV, Warszawa 2008; T. Czeżowski, Logika: podręcznik dla studiujących nauki filozoficzne, Warszawa 1968; T. Gizbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z nauk politycznych 1986, Nr 26; J. Kotarbińska, Spór o granice stosowalności metod logicznych, Studia Filozoficzne 1964, Nr 3; T. Kotarbiński, Logika Arystotelesa a tak zwane najwyższe prawa myślenia, [w:] Wykłady z dziejów logiki, Warszawa 1985; T. Kwiatkowski, Prawo tożsamości u Arystotelesa, [w:] Szkice z historii logiki ogólnej, Lublin 1993; M. Lipczyńska, W. Wolter, Elementy logiki: wykład dla prawników, Warszawa 1980; A. Malinowski (red.), Logika dla prawników, Warszawa 2009; W. Marciszewski (red.), Mała encyklopedia logiki, Wrocław 1988; D. H. Mellor, Telling the truth, Cambridge 1990; O. Nawrot, Wprowadzenie do logiki dla prawników, Kraków 2007; P. F. Strawson, Analiza i metafizyka. Wstęp do filozofii, przeł. A. Grobler, Kraków 1994; tenże, Truth, [w:] P. F. Strawson, Logika i język, Warszawa 1956; A. Tarski, Pisma logiczno-filozoficzne, Warszawa 1995; J. Woleński, Koherencja, semantyka, prawdziwość, [w:] Principia, t. II, Kraków1990; Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 1994; Stanford Encyclopedia of Philosophy, hasła: Wilhelm Gottfried Leibniz, John Stuart Mill, Principia Mathematica, Lvov-Warsaw School. 1. Początki logiki jako nauki Na wiele lat przed wykształceniem się logiki jako samodzielniej dyscypliny wiedzy, niektóre spośród zagadnień, jakie później zostały do niej włączone, obecne były w rozważaniach wczesnych filozofów greckich. Przedstawiciele szkoły eleackiej, jako pierwsi stosowali dedukcję, uogólnioną i rozwiniętą później przez Platona, Gołba, Piękoś, Turkowski, Logika dla prawników, Repetytoria C.H. Beck

19 2 Część A. Wprowadzenie którego nauczycielowi, Sokratesowi, zawdzięczamy z kolei metodę dialektyczną. Jednak rozważania nad logiką jako odrębną dziedziną wiedzy zostały zapoczątkowane przez Arystotelesa. Dopiero on prowadził badania nad zagadnieniami logicznymi w sposób systematyczny i niezależny od rozważań nad innymi problemami ówczesnej filozofii. Zob. T. Czeżowski, Logika, s Trzon arystotelesowskiej logiki zawarty jest w Organonie, wyodrębnionym przez Andronikosa z Rodos zbiorze pięciu traktatów poświęconych przede wszystkim zagadnieniom logicznym. Zawarte tam rozważana dotyczą m.in. dowodzenia, odróżnienia zdań (wyrażeń, które mogą być prawdziwe albo fałszywe) od nazw, sylogizmu kategorycznego oraz modalnego, wnioskowania z kwadratu logicznego czy teorii tzw. zdań modalnych, czyli zdań mówiących o konieczności i możliwości. Najważniejsze z wymienionych wyżej osiągnięć Arystotelesa, jak np. sylogizm czy kwadrat logiczny, zostaną omówione w sposób szczegółowy w rozdziałach tym zagadnieniom poświęconych. Ważny wkład w rozwój logiki wniosła też tzw. szkoła megarejska. Jej przedstawiciele Diodoros Kronos i Filon, zaproponowali rozumienie implikacji, które przetrwało do dnia dzisiejszego. Pierwszy z nich zdefiniował ją w sposób, w jaki dziś definiowana jest implikacja formalna, tzn. jako zdanie warunkowe, którego poprzednik nie może być prawdziwy, jeżeli fałszywy jest następnik. Tak, ibidem. Implikację materialną natomiast, uzyskuje się poprzez podstawienie stałych za zmienne implikacji formalnej. Zob. T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, s Przykładowo implikacją formalną jest formuła postaci (p q) p, a implikacją materialną z niej otrzymaną jest zdanie złożone: Jeżeli Jan jest adwokatem i narciarzem, to Jan jest adwokatem. Przedstawiciele szkoły megarejskiej interesowali się również paradoksami logicznymi, takimi jak np. słynny paradoks kłamcy. Z Megarejczykami związana była szkoła stoików, która zasłużyła się m.in. dalszym rozwinięciem logiki zdań. Przez zdanie jej przedstawiciele rozumieli wyrażenie, któremu przysługuje prawdziwość albo fałszywość. Zwrócili oni też uwagę na łączenie zdań za pomocą koniunkcji, alternatywy, implikacji, dysjunkcji oraz na zależności pomiędzy ich prawdziwością bądź fałszywością, a wartością logiczną tworzących je zdań. 2. Średniowiecze I. Dalszy rozwój logiki W wiekach średnich logika w dalszym ciągu była przedmiotem zainteresowania wielu filozofów z tą różnicą, że w tym czasie inspiracją dla rozważania rozmaitych jej zagadnień stały się problemy powstające na gruncie teologii, której w tym czasie, w znacznej mierze, podporządkowana była filozofia. Niemniej jednak, logika w dalszym Gołba, Piękoś, Turkowski, Logika dla prawników, Repetytoria C.H. Beck

20 Rozdział I. Rys historyczny 3 ciągu miała status samodzielnej dyscypliny, ponadto była jedną z siedmiu sztuk wyzwolonych będących podstawą średniowiecznego wykształcenia. Nazywana wtedy dialektyką, była częścią podstawowej grupy sztuk zwanej trivium. Spośród wielu osiągnięć logiki średniowiecznej szczególnie warte wspomnienia jest połączenie systemów logiki arystotelesowskiej i stoickiej, interpretacja sylogizmu kategorycznego jako implikacji, której poprzednikiem są przesłanki sylogizmu, a następnikiem jego wniosek oraz sformułowanie pewnego prawa logiki, zwanego od nazwiska jego twórcy, prawem Dunsa Szkota. Jego zapis symboliczny wygląda następująco: p (p q) Fundamentalne znaczenie tego prawa polega na tym, iż pokazuje ono, że z fałszu można wyprowadzić dowolne zdanie. Zob. T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, s II. Spór o uniwersalia Jednym z najdonioślejszych zagadnień poruszanych przez filozofów wieków średnich był problem tzw. uniwersaliów. Uniwersaliami (lub powszechnikami) nazywamy tzw. przedmioty ogólne, takie jak np. człowiek rozumiany jako cały gatunek ludzki, a nie konkretna osoba, albo krzesło rozumiane jako pewien typ mebla, a nie konkretny przedmiot. Problem uniwersaliów nie jest zagadnieniem wyłącznie logicznym, ma doniosłe znaczenie dla całej filozofii teoretycznej. Pomocne w zrozumieniu, czym są przedmioty ogólne może być rozważenie następujących dwóch zdań: Każdy koń jest trawożerny oraz koń jest w Europie pospolity. Zdanie pierwsze odnosi się do wszystkich poszczególnych koni i przypisuje im cechę trawożerności. Zdanie drugie natomiast, nie może odnosić się do żadnego poszczególnego konia, ponieważ pospolitość można orzec o całym gatunku, a nie o jednostkowym koniu. Przedmiotem ogólnym jest właśnie gatunek konia. Zob. K. Ajdukiewicz, Zagadnienia, s Już od starożytności, a dokładnie od czasów Platona toczy się spór o to, czy uniwersaliom można przypisywać rzeczywiste istnienie, takie, jakie przypisujemy przedmiotom jednostkowym czy też nie. Po upadku Starożytności, spór ten stał się jednym z najważniejszych problemów poruszanych w filozofii średniowiecznej, na gruncie której ostatecznie wykształciły się cztery główne stanowiska wobec powszechników: 1) skrajny realizm pojęciowy jest to pogląd przyznający uniwersaliom istnienie rzeczywiste i samoistne. Zwolennikiem takiego poglądu był Platon, który uważał, że przedmioty ogólne są ideami, stanowiącymi wzór dla bytów jednostkowych. Nie tylko istnieją od tych bytów niezależnie, ale też to one, a nie przedmioty jednostkowe, stanowią prawdziwą rzeczywistość; Gołba, Piękoś, Turkowski, Logika dla prawników, Repetytoria C.H. Beck