PROBLEMY PRAKTYKI PSYCHOLOGICZNEJ

Transkrypt

1 PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 7/2015, DOI: / PROBLEMY PRAKTYKI PSYCHOLOGICZNEJ Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego TESTY, TESTOWANIE, DIAGNOZA CO SIĘ ZMIENIŁO W OSTATNIM 25-LECIU Streszczenie: Omawiając zmiany, jakie nastąpiły w minionym 25-leciu, w pierwszej kolejności wskazano na znaczny wzrost liczby testów, legalnie dostępnych i należycie opracowanych psychometrycznie, które można stosować w diagnozie psychologicznej. Szczególną uwagę zwrócono na narzędzia używane w badaniach dzieci i młodzieży. Zaakcentowano też korzystne przeobrażenia, jakie dokonały się w świadomości użytkowników testów i spowodowały zmiany w ich podejściu do zagadnień psychometrycznych, stosunku do przepisów prawa autorskiego oraz postawach wobec standardów diagnozowania. Słowa kluczowe: testy, psychometria, diagnoza, standardy diagnozowania Pod koniec lat 80. zeszłego wieku instrumentarium polskiego psychologa-praktyka było nadzwyczaj ubogie. Nieliczne testy, jakimi dysponował, były na ogół narzędziami obcymi, nie w pełni zaadaptowanymi do naszych warunków, pozbawionymi polskich norm, a w dodatku często stosowanymi z pogwałceniem praw autorskich i wydawniczych. Dziś, po 25 latach, sytuacja znacznie się zmieniła. Funkcjonuje legalny rynek testów istnieje kilka specjalistycznych wydawnictw, wśród nich najstarsze Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, posiadających w swoich ofertach kilkaset testów i kwestionariuszy, które mogą znaleźć zastosowanie zarówno w diagnozie przeprowadzanej na użytek praktyki, jak i w badaniach naukowych. W prezentowanym krótkim przeglądzie skoncentrujemy się na tych narzędziach, które mogą być wykorzystane w odniesieniu do dzieci i młodzieży. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na podstawowe dla wielu działów praktyki psychologicznej narzędzia, jakimi są testy inteligencji i skale rozwojowe. Psycholog zainteresowany pomiarem inteligencji ma już nareszcie pewne możliwości wyboru dostępne są zarówno testy inteligencji płynnej (różne wersje Testu Matryc Ravena i Neutralnego Kulturowo Testu Cattella, Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leitera), jak i testy inteligencji skrystalizowanej. Wśród tych ostatnich trzeba wymienić przede wszystkim najpowszechniej używaną na świecie Skalę Inteligencji Wechslera (w wersjach dla dzieci WISC-R, i dla dorosłych WAIS-R) oraz Skale Inteligencji i Rozwoju (IDS) i Skale Inteligencji i Rozwoju dla Dzieci w wieku Przedszkolnym (IDS-P), będące adaptacjami narzędzi niemieckojęzycznych. Są też narzędzia rodzime bateria testów APIS, przeznaczona (w wersji APIS-P) do badania uczniów od szóstej Adres do korespondencjii: a.jaworska@practest.com.pl

2 184 klasy szkoły podstawowej, testy DMI do diagnozy możliwości intelektualnych na podstawie poziomu zaawansowania myślenia operacyjnego, przeznaczone (w wersji DMI-2) dla dzieci w wieku 6 13 lat, wreszcie Dziecięca Skala Rozwojowa (DSR) do diagnozowania poziomu rozwoju dzieci w wieku od 2 miesięcy do 3 lat. Wszystkie te testy wydała Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (PTPPTP), ale także inne wydawnictwa mają dokonania w omawianym zakresie na przykład wydawnictwo ERDA opublikowało adaptację niemieckiego Zestawu Testów Uzdolnień do badania inteligencji dzieci i młodzieży w wieku od 12;6, a Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych (PTPiP) Baterię metod diagnozy rozwoju psychomotorycznego dzieci pięcio- i sześcioletnich. Warto zauważyć, że jak wynika z prezentowanego omówienia dostępne obecnie testy mają szeroki zakres zastosowania, pozwalając na diagnozę dziecka w każdym wieku. Badający zainteresowani bliższą oceną poszczególnych funkcji poznawczych mają do dyspozycji testy mierzące różne zdolności szczegółowe zdolności percepcyjne, zdolności językowe, uwagę, pamięć. Przykładowo można spośród starszych narzędzi tego typu wymienić Test Rozwoju Percepcji Wzrokowej Frostig, Test Pamięci Wzrokowej Bentona czy Test Językowy LEKSYKON Andrzeja Jurkowskiego (wszystkie trzy wydane przez PTPPTP), a spośród nowszych Baterię diagnozy funkcji poznawczych (dla dzieci w wieku od 10 do 13 lat) i Obrazkowy Test Słownikowy Ewy Haman i Krzysztofa Fronczyka (dla dzieci w wieku 2;0 6;11; oba wydane przez PTPiP), a także Test Rozumienia Słów i Test Słownikowy dla Dzieci (oba wydane przez PTPPTP). Wzrastające w ostatnich latach zainteresowanie tzw. miękkimi kompetencjami dało asumpt do prac, które doprowadziły do powstania narzędzi do pomiaru inteligencji emocjonalnej i kompetencji społecznych. Jak dotąd nie ma u nas niestety powszechnie dostępnych dla psychologów metod przeznaczonych do mierzenia inteligencji emocjonalnej u dzieci. Do badania młodzieży można stosować narzędzia skonstruowane głównie z myślą o dorosłych, a więc kwestionariusze inteligencji emocjonalneji: INTE (adaptacja kwestionariusza autorstwa N. Schutte i współpracowników, PKIE i DINEMO (oba autorstwa Aleksandry Jaworowskiej i Anny Matczak), oraz testy mierzące zdolności emocjonalne SIE-T i TRE (wszystkie wydane przez PTPPTP). Do oceny kompetencji społecznych młodzieży można stosować, także wydany przez PTPPTP, kwestionariusz KKS. Coraz bogatszym repertuarem metod dysponują psychologowie diagnozujący trudności szkolne. Zespoły pracujące pod kierunkiem profesor Marty Bogdanowicz opracowały baterie testów do diagnozy dysleksji u uczniów klas III i V szkoły podstawowej, wydane przez PTPPTP, oraz skale ryzyka dysleksji dla dzieci wstępujących do szkoły i Skalę Gotowości Matematycznej i Ryzyka Dyskalkulii, wydane przez PTPiP. W drugim z wymienionych wydawnictw ukazały się też na przykład baterie metod diagnozy przyczyn niepowodzeń szkolnych przeznaczone dla dzieci 8-letnich, uczniów w wieku lat i uczniów gimnazjum oraz Test Uczenia się Słuchowego wszystkie przydatne przy wykrywaniu ryzyka trudności szkolnych lub szukaniu ich źródeł. Wydano też w ostatnim dwudziestopięcioleciu kilka testów na potrzeby poradnictwa zawodowego przeznaczonych do diagnozy zainteresowań młodzieży. Jeden z nich Inwentarz Zainteresowań autorstwa Anny Frydrychowicz i współpracowników, wydany przez nieistniejące już Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- -Pedagogicznej, swego czasu bardzo popularny, nie jest już dostępny w sprzedaży. Drugi, wydany i dystrybuowany przez PTPPTP, to Wielowymiarowy Kwestionariusz

3 Testy, testowanie, diagnoza co się zmieniło w ostatnim 25-leciu 185 Preferencji (WKP). Wydawnictwo ERDA opublikowało polską adaptację niemieckiego Testu Osobowości i Zainteresowań (i jego skróconą wersję Test Zainteresowań). Wystandaryzowanych testów do badania osobowości dzieci jest nadal stosunkowo niewiele, zwłaszcza w porównaniu z analogicznymi narzędziami przeznaczonymi dla osób dorosłych. Niedobór ten stwarza warunki sprzyjające stosowaniu dostępnych na rynku narzędzi o niesprawdzonych parametrach psychometrycznych, zwłaszcza o nieudokumentowanej trafności, lub nie posiadających polskich norm, takich jak Test Bajek czy Test Drzewa. Natomiast wśród aktualnie wydawanych narzędzi, które zostały swego czasu znormalizowane na próbach polskich, trzeba wymienić zwłaszcza Test Niedokończonych Zdań Rottera, a także kwestionariusze Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli, autorstwa Grażyny Krasowicz i Anny Kurzyp-Wojnarskiej, Inwentarz Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci, autorstwa Charlesa Spielbergera i współpracowników, oraz Kwestionariusz Temperamentu EAS, Arnolda Bussa i Roberta Plomina (wszystkie wydane przez PTPPTP). Nie ma już obecnie w sprzedaży narzędzi do badania osobowości dzieci wydawanych przez dawne Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, spośród których najbardziej popularna była stosowana przez wiele lat Skala Jawnego Niepokoju Jaki jesteś, autorstwa Elżbiety Skrzypek i Mieczysława Choynowskiego. Młodzież od wieku lat można jednak badać kwestionariuszami przeznaczonymi dla osób dorosłych i tu oferta jest dość bogata. Są w niej między innymi takie znane narzędzia, jak Lista Przymiotnikowa ACL, kwestionariusz NEO-FFI, kwestionariusze Eysencka (EPQ-R i IVE), kwestionariusz samooceny MSEI, kwestionariusze do pomiaru cech temperamentu, autorstwa Jana Strelaua i Bohdana Zawadzkiego (PTS i FCZ-KT) i inne. Na koniec warto jeszcze wspomnieć o narzędziach służących do badania rodziny jako środowiska wychowawczego. Są to przede wszystkim kwestionariusze Mieczysława Plopy, opublikowane przez wydawnictwo VIZJA PRESS, a w tym Kwestionariusz Relacji Rodzinnych, powstały przy udziale Piotra Połomskiego i przeznaczony do badania relacji rodzinnych w percepcji młodych ludzi w wieku lat, oraz kwestionariusz Rodzice a Młodzież (SPR-2), mierzący postawy rodzicielskie na podstawie badania dzieci (młodzieży w wieku lat). Jest też polska adaptacja kwestionariusza FACES-IV, autorstwa Davida Olsona, służącego do oceny funkcjonowania rodziny, którym można badać zarówno dorosłych, jak i dzieci od 12. roku życia; kwestionariusz ten funkcjonuje w Polsce pod nazwą Skale Oceny Rodziny (SOR; wyd. PTP- PTP). Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych wydaje też metodę pod nazwą Diagnoza Więzi Rodzinnych Dzieci i Młodzieży, opartą na analizie zabaw i przeznaczoną dla badanych w wieku 5;0 13;11. W różnych ośrodkach powstają plany dotyczące renormalizacji już funkcjonujących narzędzi testowych oraz adaptowania i tworzenia nowych; prace nad niektórymi z nich są już zaawansowane. Można więc oczekiwać, że przyszłość przyniesie dalszy postęp w omawianym zakresie i że postęp ten będzie się dokonywał we wzrastającym tempie. Zmiany, które miały miejsce w ostatnim 25-leciu, polegają nie tylko na tak znacznym wzbogaceniu zasobu metod diagnostycznych, jakimi dysponują psychologowie, lecz także na przeobrażeniach w ich świadomości wiedzy na temat testów i diagnozy psychologicznej. O tym, co zmieniło się w świadomości psychologów odnoszącej się do badań testowych i diagnozy psychologicznej, można wnioskować przede wszystkim na podstawie bezpośrednich kontaktów z psychologami praktykami, brak jest bowiem systema-

4 186 tycznych opracowań na ten temat. W naszym przypadku kontakty te mają miejsce przede wszystkim przy okazji szkoleń organizowanych od ponad 25 lat przez Pracownię Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, a także w toku rozmów telefonicznych z psychologami pragnącymi uzyskać informacje i porady z zakresu badań testowych i diagnozy psychologicznej. Korzystne zmiany można odnotować w trzech zakresachi: w podejściu do zagadnień psychometrycznych, w stosunku do przepisów prawa autorskiego oraz w postawach wobec standardów diagnozowania. PSYCHOMETRIA Chyba wszyscy absolwenci psychologii przechodzili w toku studiów kurs psychometrii, ale dla większości z nich długo pozostawała ona nauką akademicką, której tajemnicze wzory, przekształcenia i reguły dostępne są tylko nielicznym i nie mają żadnego związku z praktyką psychologiczną. Powszechna była może tylko wiedza o tym, że test powinien mieć normy, ale już rozumienie istoty norm w testach psychologicznych pozostawiało wiele do życzenia. Takie pojęcia, jak standardowy błąd pomiaru, przedziały ufności, rzetelność, większości psychologów mówiły niewiele albo wręcz nic. Dzisiaj sytuacja wygląda inaczej. Większość psychologów praktyków dobrze wie, że mierząc dowolną zmienną psychologiczną przy użyciu testu, trzeba się liczyć z błędem pomiaru; że właśnie dlatego wynik nie powinien być ujmowany punktowo, lecz przedziałowo; że wielkość tego błędu zależy od rzetelności itd. Jeżeli coś sprawia teraz kłopot psychologom, to nie zrozumienie tych pojęć, lecz wykorzystywanie ich w rozmowach z przedstawicielami innych zawodów (lekarzami, nauczycielami, urzędnikami). Psycholog już wie, dlaczego powinien pisać w opinii czy orzeczeniu, że IQ zawiera się np. z 85% prawdopodobieństwem między 53 a 61 (a niei: IQ jest równy 57), ale nie umie przekonać innych profesjonalistów do takiego sposobu ujmowania wyników. W efekcie nierzadka jest postawa, którą można byłoby podsumować w następujący sposóbi: ja wiem, że wynik prawdziwy mieści się w przedziale od do, ale urzędnik żąda ode mnie konkretnej liczby. Więc mu ją podaję. Powszechna jest też wiedza o normach, o tym, że muszą być polskie, aktualne i opracowane na wynikach badania próby reprezentatywnej dla populacji. Czy to jednak oznacza, że testy wyposażone w normy, które nie spełniają tych warunków, nie są stosowane w praktyce? Aż tak dobrze nie jest. Niektóre powszechnie używane testy mają niezbyt aktualne normy, ale nie ma innych testów, które mogłyby je zastąpić. Czasem testy odpowiadające wszystkim kryteriom uważane są za zbyt drogie i wówczas stosuje się ich tańsze zamienniki, nawet jeśli nie spełniają wymaganych warunków. Trudno ocenić, w jakim stopniu upowszechnienie się wiedzy z zakresu psychometrii jest konsekwencją lepszego kształcenia na studiach lub edukacji już po ukończeniu studiów (na studiach podyplomowych, szkoleniach itp.), a w jakim stopniu zostało wymuszone przez rynek i rosnącą dostępność różnych testów. 25 lat temu psycholog nie miał niemal żadnego wyboru i stosował te testy, które były w jego poradni, szkole, szpitalu czy gabinecie. Dzisiaj to on może decydować, który spośród wielu testów, np. do badania inteligencji, zastosować w konkretnym przypadku, lub jakie metody, np. do diagnozowania dysleksji, kupić. Istotną przesłanką braną pod uwagę przy podejmowaniu takich decyzji są własności psychometryczne testu. Niebagatelną rolę odgrywa także cena danego testu, ale można sądzić, że większość psychologów nie byłaby

5 Testy, testowanie, diagnoza co się zmieniło w ostatnim 25-leciu 187 skłonna kupić testu mało rzetelnego, bez danych walidacyjnych i z normami opracowanymi na podstawie badania przypadkowej i mało licznej próby, nawet gdyby kosztował on bardzo niewiele. PRAWO AUTORSKIE W czasach PRL niemal nikt nie przestrzegał prawa autorskiego w odniesieniu do testów psychologicznych. Rzemieślnicy produkowali pomoce bez wiedzy i zgody właścicieli licencji na wersje oryginalne testów. Arkusze testowe były powielane zarówno na uczelniach, jak i w placówkach usługowych zatrudniających psychologów. Nikt nawet nie myślał o pytaniu o pozwolenie autorów czy właścicieli praw autorskich. W ciągu minionych 25 lat sytuacja uległa radykalnej zmianie. Dla większości psychologów jest oczywiste, że arkusze i pomoce testowe kupuje się. Na zmianę świadomości w tym zakresie niewątpliwie duży wpływ wywarło upowszechnienie problematyki dotyczącej praw autorskich w odniesieniu do muzyki czy filmów. Dziś nikt nie pyta, dlaczego pomoce i arkusze testowe trzeba kupować i dlaczego należy uzyskać zgodę wydawcy lub autora, jeśli chce się w jakiś sposób zmodyfikować test oryginalny. Psychologowie wiedzą, że w opiniach czy orzeczeniach nie można powoływać się na wyniki testów, które są nielegalne (nie zostały wyprodukowane przez właściciela praw autorskich lub za jego pozwoleniem), bowiem opinie takie zostaną łatwo zakwestionowane przez każdego prawnika. Czy powszechna świadomość konieczności przestrzegania praw autorskich także w odniesieniu do testów psychologicznych oznacza, że testy nie są już nielegalnie kopiowane i nie stosuje się nielegalnych wersji? Oczywiście i w tym przypadku aż tak dobrze nie jest. Wiadomo, że są takie poradnie psychologiczno-pedagogiczne, które stosują Skale Wechslerowskie, mimo że od lat nie kupują arkuszy. Wiadomo, że są takie szpitalne oddziały psychiatryczne, które stosują nielegalne wersje MMPI. Niemniej jednak ci, którzy tak postępują, przynajmniej wiedzą, że działają niezgodnie z prawem. STANDARDY DIAGNOZOWANIA W tym zakresie zmiany zaczęły się najpóźniej, ale dla klienta/pacjenta są najważniejsze, bowiem z punktu widzenia osoby trafiającej do psychologa kluczowe znaczenie ma trafna i rzetelna diagnoza, która jest warunkiem trafnej opinii czy skutecznej terapii. Gdy 25 lat temu brak było dobrych narzędzi, które można byłoby wykorzystać w procesie diagnozowania, a także brak było szerszych dyskusji na temat tego, jak powinna wyglądać dobra diagnoza, psychologowie formułowali wnioski z badania, opierając się głównie na własnej intuicji, a nie na twardych przesłankach. Nie negując roli intuicji, warto jednak przypomnieć, że proces wnioskowania diagnostycznego powinien spełniać podobne rygory, jak proces wnioskowania naukowego. W przeciwnym wypadku mamy do czynienia z luźnymi impresjami na temat osoby badanej, nie mającymi żadnego oparcia w zebranym materiale. Przykłady takich wniosków diagnostycznych przytaczają w swoim tekście Dominika Ustjan i Magdalena Śniegulska (2015). Ogólnopolska Sekcja Diagnozy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, która powstała w listopadzie 2012 r., opracowała Standardy diagnozy psychologicznej (zob.

6 188 Paluchowski i in., 2015). W tym roku organizowana jest już IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu Diagnoza psychologiczna jako przedmiot badania i nauczania, który cieszy się coraz większym powodzeniem wśród psychologów. To tylko przykłady pojawiających się w ostatnim czasie inicjatyw zmierzających do podniesienia jakości diagnoz psychologicznych. Obraz sytuacji w odniesieniu do testów, testowania i diagnozy psychologicznej nie byłby jednak pełny, gdyby ograniczyć się tylko do zmian na lepsze. Tym, co zmieniło się na gorsze, jest palenie testów poprzez udostępnianie ich osobom niepowołanym. Najczęściej ma ono postać umieszczania testów psychologicznych w Internecie (pytań, kluczy, fragmentów podręczników). Celują w tym studenci, najwyraźniej nie rozumiejąc, że test powszechnie dostępny, także dla potencjalnych osób badanych, traci swoją wartość diagnostyczną. Wniosek, jaki stąd wynika dla dydaktyków akademickich prowadzących zajęcia na temat diagnozy i testów i kierujących pracami empirycznymi, jest oczywistyi: należy jeszcze bardziej uczulać studentów na kwestie związane z ochroną testów. Podsumowując, można stwierdzić, że w ciągu ostatnich 25 lat zaszły duże i korzystne zmiany zarówno w zakresie dostępności testów, bogactwa oferty testowej, jak i wiedzy o testach i warunkach posługiwania się nimi. Paluchowski, W.J., Tarnowska, M., Filipiak, M., Zalewski, B. (2015). Standardy diagnozy psychologicznej. Wi: M. Filipiak, W.J. Paluchowski, B. Zalewski, M. Tarnowska (red.), Diagnoza psychologiczna: kompetencje i standardy. Wybrane zagadnienia (s ). Warszawai: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. BIBLIOGRAFIA Ustjan, D., Śniegulska, M. (2015). Wymagania i wyzwania w pracy psychologa diagnosty w wybranych placówkach państwowych. Wi: M. Filipiak, W.J. Paluchowski, B. Zalewski, M. Tarnowska (red.), Diagnoza psychologiczna: kompetencje i standardy. Wybrane zagadnienia (s ). Warszawai: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. TESTS, TESTING AND ASSESSMENT WHAT HAS CHANGED OVER THE LAST 25 YEARS Abstract: Discussing the changes that have taken place over the last 25 years, the Authors first point to the significant increase in the number of tests legally available and properly developed in terms of psychometrics which can be used in psychological assessment. Special attention is given to tools used in child and youth assessment. Also, favorable transformations are stressed which have taken place in the consciousness of test users and have brought about changes in their attitudes to psychometric issues, copyright regulations and assessment standards. Key words: tests, psychometrics, assessment, assessment standards