Eksperymentalna ekonomia rozwoju

Transkrypt

1 Eksperymentalna ekonomia rozwoju Obecnie bardzo modnym i rozpowszechnionym wśród ekonomistów rozwoju nurtem mikrekonomii rozwoju jest nurt eksperymentalny bazujący na, rozwijającej się dynamicznie gałęzi ekonomii behawioralnej 1. Eksperymenty w ekonomii są zjawiskiem nowym, ponieważ u zarania ekonomii, ten sposób prowadzenia badań został wykluczony z kanonu metod ekonomicznych. John Stuart Mill wprowadził wyraźnie rozgraniczenie między naukami fizycznymi i społecznymi, oparte o możliwość wykorzystania metod eksperymentalnych. Mill pisał: Nauki moralne mają wspólną właściwość, która odróżnia je od nauk fizycznych. (...) w naukach moralnych rzadko jesteśmy w stanie przeprowadzić eksperyment 2. Dopiero na początku XIX wieku eksperyment zaczął znów funkcjonować jako uznana metoda badawcza. Przełomowym momentem, wskazywanym przez wielu autorów była nagroda Nobla dla Vernona Smitha i Daniela Kahnemana przyznana w 2002 roku, za wprowadzenie eksperymentów ekonomicznych do badań naukowych. Można jednak wskazać wielu wcześniejszych badaczy projektujących eksperyment, jak choćby Reinhard Selten zajmujący się badaniami nad oligopolami czy Roberta Davisa 3, który jako pierwszy zastosował metodę wyceny warunkowej do badania wartości środowiska (warto zaznaczyć, że to właśnie Davis wprowadził nazwę Contingent Value Metod). Eksperyment to badanie jakiegoś zjawiska, polegające na celowym wywoływaniu tego zjawiska lub jego zmian oraz obserwacji i pomiarach, umożliwiających wnioskowanie o jego właściwościach. Eksperyment przeprowadza się na drodze badań doświadczalnych mających na celu poznanie informacji o faktach, obiektach, zjawiskach bądź procesach. Obecnie w ekonomii wykorzystuje się dwa rodzaje eksperymentów: laboratoryjne i terenowe. Eksperyment laboratoryjny polega na podejmowaniu przez osoby badane decyzji o charakterze ekonomicznym w warunkach kontrolowanych. Na zakończenie sesji najczęściej wypłaca się jej uczestnikom sumy pieniężne tym większe, im więcej zarobili podczas eksperymentu a więc im lepsze decyzje podejmowali. Ten element odróżnia większość eksperymentów ekonomicznych od badań psychologicznych, w których 1 według klasyfikacji zaproponowanej przez Wilkina w A. Wilkin, Współczesna ekonomi - kontynuacja pradygmatu czy poszukiwanie nowego paradygmatu?, Ekonomista 1/2008, s J.S. Mill, [za:] F. Guala, The Methodology of Experimental Economics, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s R.K Davis, The value of Outdoor Recreation: An Economic Study of the Maine Woods. Dissertation, Harvard University 1963.

2 bodźce materialne stosuje się rzadko. Wypłaty pieniężne upodabniają sytuację eksperymentalną do rzeczywistego wyboru ekonomicznego, który zazwyczaj ma wymierne skutki finansowe. 4 Metodologiczne omówienie eksperymentu laboratoryjnego w ekonomii przedstawił w artykule Economics in the Laboratory Vernon Smith. Według niego każdy eksperyment laboratoryjny jest definiowany przez trzy elementy: 5 środowisko (kontrolowane otoczenie gospodarcze) na które składają się fundusze początkowe oraz określone koszty, motywujące osobę poddaną eksperymentowi do wymiany. Środowisko kontrolowane jest poprzez pieniężne nagrody w celu wygenerowania specyficznej konfiguracji kosztów i wartości. zestaw instytucji definiujących język komunikatów płynących ze sztucznej laboratoryjnej sytuacji imitującej rynek. To zespół zasad określających sposób konstruowania oferty, jej akceptację, zawieranie umowy itp. obserwowane zachowanie które jest funkcją zmiennych określanych przez środowisko i zestaw instytucji. Vernon Smith przedstawił również siedem powodów dla których ekonomiści prowadzą lub powinni prowadzić eksperymenty. Eksperymenty przydają się w: 6 1. testowaniu teorii oraz wyborze między konkurencyjnymi teoriami 2. określaniu powodów niepowodzenia teorii, 3. ustaleniu regularności empirycznych które mogą stać się zaczątkiem nowej teorii, 4. testowaniu różnych środowisk z zachowaniem tych samych instytucji, 5. testowaniu różnych instytucji z zachowaniem tego samego środowiska, 6. opracowywaniu najlepszych propozycji w zakresie nowej polityki, 7. testowaniu zaproponowanych rozwiązań instytucjonalnych. Podstawowe obszary zainteresowań ekonomii eksperymentalnej to teoria gier, funkcjonowanie rozmaitych rynków, preferencje i wybory indywidualne. Obecnie w drodze doświadczeń laboratoryjnych optymalizuje się sposoby prowadzania aukcji, tworzy się zasady organizacji przetargów publicznych czy poszukuje się salomonowych rozwiązań sporów toczących się przed trybunałami gospodarczymi. Według Tomasza Kopczewskiego i Marcina Malawskiego, badania eksperymentalne dotyczą czterech głównych obszarów: 7 4 T. Kopczewski, M. Malawski, Ekonomia eksperymentalna: wprowadzenie i najnowsze badania, Decyzje nr 8/2007, s V.L. Smith, Economics in the Laboratory, Journal of Economic Perspective, 8(1)/1994, s V.L. Smith, Economics in the Laboratory, Journal of Economic Perspective, 8(1)/1994, s T. Kopczewski, M. Malawski, Ekonomia eksperymentalna: wprowadzenie i najnowsze badania, Decyzje 8/2007, s

3 indywidualne decyzje eksperymenty mające na celu potwierdzenie i opisanie odstępstw od kluczowego w ekonomi założenia homo oeconomicus. Do najistotniejszych zachowań nieracjonalnych zaliczyć można: zależność podejmowanej decyzji od sformułowania (framing) problemu decyzyjnego oraz efekt pewności, czyli systematyczne i nieracjonalne przywiązywanie nadmiernej wagi w warunkach ryzyka do małych zmian prawdopodobieństwa, gdy jest ono bliskie zera lub jedynki, przy jednoczesnym lekceważeniu takich samych różnic, gdy ma się do czynienia z wysokimi prawdopodobieństwami. Badania w tym obszarze wywarły znaczący wpływ na ekonomię teoretyczną doprowadzając do zacieśnienia współpracy między ekonomistami i psychologami oraz do stworzenia teorii postępowania w warunkach ryzyka, które powoli wchodzą do kanonu ekonomii jako udoskonalenie standardowego modelu racjonalnego decydenta. małe gry gry z niewieloma uczestnikami i na ogół o bardzo prostej strukturze. Najbardziej znaną i najczęściej analizowaną grą jest dylemat więźnia, jednak często wykorzystuje się również koordynacji, w których gracze, nie mając możliwości porozumiewania się, muszą zgrać swoje decyzje tak, by doprowadziły do obopólnie korzystnego wyniku czy też gry ekstensywne, w których gracze podejmują decyzje w ustalonej kolejności, przy czym decydujący później ma przynajmniej częściową lub pełną informację o wyniku poprzednich rund. Ważnym wnioskiem z doświadczeń laboratoryjnych z małymi grami jest to, że zazwyczaj, gdy jest to w ogóle możliwe, przebieg i wyniki tych gier odbiegają od prognoz teoretycznych. Wynika to stąd, że teoria gier przyjmuje założenie o racjonalności graczy, tymczasem doświadczenia wskazują, że w grach z niewieloma uczestnikami gracze kierują się nie tylko wielkością własnej wypłaty, ale także jej porównaniem do wypłat innych graczy. dylematy społeczne eksperymenty w których przedmiotem analizy są gry o dobra publiczne i zjawiska typu jazda na gapę. Obserwacje eksperymentalne potwierdzają zachowania obserwowane w realnym świecie, że ludzie łożą na dobra publiczne nawet wtedy, gdy nie jest to w żaden sposób egzekwowane. Stoi to w rażącej sprzeczności ze standardową teorią ekonomiczną. eksperymenty rynkowe - w mniejszym stopniu dotyczą indywidualnych decyzji, a w większym efektów na poziomie całego rynku. Ekonomiści rozwoju rzadko bezpośrednio posługują się badaniami laboratoryjnymi, choć chętnie sięgają po wyniki takich eksperymentów prowadzonych przez innych badaczy. W krajach słabo rozwiniętych, w warunkach słabo wykształconych instytucji, zachowania uczestników rynku są znacznie częściej irracjonalne (z punktu widzenia paradygmaty homo oeconomicus) niż w krajach wysoko rozwiniętych. Stąd tradycyjne teorie opisujące funkcjonowanie rynków mają małe

4 przełożenie na rzeczywistość krajów słabo rozwiniętych. Wyniki otrzymane z eksperymentów laboratoryjnych stanowią ważny wkład w zrozumienie funkcjonowania słabo wykształconych rynków w tych krajach. Równie często ekonomiści rozwoju sięgają po metody wypracowanie przez eksperymentatorów laboratoryjnych, w tym w szczególności korzystają z gier wykorzystywanych w takich eksperymentach i przenoszą je do tak zwanych eksperymentach terenowych (field experiments). Pierwsze eksperymenty terenowe pojawiły się pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy to agencje rządowe przeprowadzały serię wielkoskalowych eksperymentów społecznych. Przykładem mogą być badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii, dotyczące modelu cenowego dostaw energii elektrycznej. W podobnym okresie eksperymenty społeczne pojawiły się również w USA. W owym czasie agencje rządowe poszukując metod usprawnienia programów rządowych zaczęły wprowadzać drobne zmiany polityce w takich obszarach jak programy zatrudniania, subsydiowanie energii elektrycznej czy kredytowanie domów mieszkalnych, i na tej podstawie oceniać trafność proponowanych rozwiązań 8. Eksperymenty te miały duży wpływ na politykę rządu USA, a ich wyniki wykorzystano przy tworzeniu Family Support Act. Jednak prawdziwy boom na badania polowe rozpoczął się na początku XXI wieku, gdy ugruntowaną już metodologię prowadzenia eksperymentów laboratoryjnych przeniesiono do świata realnego 9. W ostatnim dziesięcioleciu notuje się ogromny wzrost zainteresowania tzw. badaniami terenowymi w ekonomii rozwoju, które to badania wypełniają lukę między badaniami laboratoryjnymi a biernymi obserwacjami rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Eksperymenty laboratoryjne charakteryzuję się największą kontrolą nad środowiskiem oraz instytucjami, a więc nad efektami eksperymentu. W dobrze zaprojektowany eksperymencie laboratoryjnym kluczowym dla otrzymania rzetelnych wyników jest jedynie odpowiednia randomizacja czyli losowy rozdział badanych obiektów do grup porównawczych, w taki sposób by zniwelować wpływ niekontrolowanych zmiennych na zmienną objaśnianą. Zaletą jest również fakt, że eksperyment można powtórzyć w niezmienionej formie, a otrzymując ten sam efekt uzyskuje się silne potwierdzenie wyników. Problemem w tym przypadku może być formułowanie ogólnych wniosków o naturze rzeczywistości gospodarczej, na podstawie otrzymanych wyników. Dzieje się tak ponieważ w kontrolowane środowisko eksperymentu jest znacznie bardziej sterylne niż środowisko naturalne, a w związku z tym rzeczywiste wybory dokonywane przez badanych mogą być inne od wyborów dokonywanych w laboratorium. Przeciwieństwem eksperymentów laboratoryjnych są modele empiryczne (np. modelowanie równań strukturalnych lub estymacja zmiennych). Ich zaletą jest to, że 8 Hausman, J., Wise, D., Social Experimentation. University of Chicago Press, Chicago 1985, s S.D. Levitt, J.A. List, Field experiments in economics: The past, the present, and the future, European Economic Review 53/2009, s. 1 18

5 bazują na rzeczywistych danych z realnie występujących sytuacji. Mają jednak szereg wad. Jako że dane pochodzą wyłącznie z niemodyfikowanego przez instytucje środowiska, nie ma tu zastosowania randomizacja oraz nie ma możliwości replikacji danych, by potwierdzić wynik. Niemożliwe jest też orzeczenie o kierunku wpływu jednej zmienną na drugą. W modelach empirycznych kluczowym do otrzymania wyników obrazujących rzeczywistość, jest dokonanie właściwej identyfikacji założeń, na drodze dedukcji, co wcale nie jest łatwym zadaniem. Lukę między tymi dwoma metodami badawczymi wypełniają randomizowane eksperymenty polowe, które charakteryzują się możliwością kontroli instytucji jednak nie wykorzystuje się w nich sztucznie zaprojektowanego środowiska eksperymentu 10. W zamian wykorzystuje się rzeczywiste sytuacje rynkowe, co powoduje, że łatwiej z otrzymanych wyników formułować ogólne wnioski o naturze rzeczywistości gospodarczej. eksperymentów polowych: 11 semi-polowe (artefactual field experiment), ramowe (framed field experiment), naturalne (natural field experiment). Steven Levitt i John List wyróżnili trzy główne typy Jednym z głównych zarzutów stawianych eksperymentatorom laboratoryjnym było to, że badaniom poddawano najczęściej studentów, którzy są dość charakterystyczną grupą jeśli chodzi o decyzje ekonomiczne, a ich wybory w niewielkim stopniu odzwierciadlają wybory społeczeństwa 12. Eksperymenty semi-polowe są powieleniem lub naśladowanie, eksperymentów laboratoryjnych (mogą również dziać się w warunkach laboratoryjnych), z tą jednak różnicą, że eksperymentom poddaje się nie przypadkowe osoby lecz osoby związane ze środowiskiem którego dotyczy eksperyment. Przykładowo jeśli eksperyment dotyczy rynków finansowych, do udziału w nim zaprasza się graczy giełdowych, pracowników banków, ect. Innym zarzutem stawianym eksperymentom laboratoryjnym jest fakt, że środowisko stworzone w laboratorium jest zbyt sterylne. W rzeczywistych warunkach może zaistnieć szereg czynników natury ekonomicznej czy psychologicznej, nie ujętych w badaniu laboratoryjnym, które to mogą zmodyfikować dokonywane przez badanych wybory. Dobrze obrazuje to badanie przeprowadzone przez Petera Bohma 13, który wyceniał skłonność do zapłaty za możliwość obejrzenia przedpremierowej emisji filmu wśród abonentów szwedzkiej telewizji. Okazało się, że skłonność ta 10 J.A. List, Field experiments: a bridge between lab and naturally occurring data, Experimental Economics, 11(3) 2008, s G.W. Harrison, J.A. List, Field experiments, Journal of Economic Literature 42 (2004), s Polskie nazwy eksperymentów zaproponowane przez autora. 12 J.A. List, Why Economists Should Conduct Field Experiments and 14 Tips for Pulling One Off, Journal of Economic Perspectives, 25(3) 2011, s P. Bohm, Estimating the demand for public goods: an experiment, European Economic Review 3(2)/1979, s

6 różni się jeśli badani mają do czynienia z czysto hipotetyczną sytuacją oraz z sytuacją w której istnieje realna szansa obejrzenia filmu. Odpowiedzią na ten zarzut było przeniesienie eksperymentów ze sztucznego środowiska laboratorium do dobrze opisanego i kontrolowanego środowiska rzeczywistego. Eksperyment jest więc niejako osadzony w ramach kontekstu środowiska. Do tej grupy zaliczyć można opisane wyżej eksperymenty społeczne. Innym przykładem może być badanie przeprowadzone przez Emily Breza 14 z zespołem, w Indiach. Za pomocą prostej laboratoryjnej gry eksperymentalnej badano jaki wpływ mają sieci społeczne na decyzje ekonomiczne mieszkańców terenów wiejskich krajów słabo rozwiniętych. Obecnie jednymi z popularniejszych polowych eksperymentów ramowych są badania wyceną wartość ekonomicznej dóbr nie mających ceny rynkowej. Ramowe eksperymenty terenowe również nie są pozbawiony mankamentów. Badania przeprowadzone przez psychologów dowodzą 15, że sam fakt świadomości badanego, że uczestniczy w eksperymencie może wpływać na jego zachowania. Dlatego coraz większą popularność zyskują naturalne eksperymenty terenowe. Łączą one w sobie zalety rzeczywistych obserwacji z możliwością randomizacji. Eksperymenty te są tak skonstruowane, że badane osoby funkcjonujące w danym środowisku eksperymentu, w naturalny sposób podejmują zadania stawiane przez eksperymentatora, często nawet nie wiedząc, że uczestniczą w badaniu. Głównym obszarem wykorzystania naturalnych eksperymentów terenowych jest tworzenie rozwiązań instytucjonalnych sprzyjających rozwojowi społeczno-ekonomicznemu. Najczęściej testuje się nietypowe rozwiązania z zakresu mikrofinansowania przedsiębiorstw, ochrony zdrowia czy redystrybucji dóbr publicznych. Przykładem mogą być badania przeprowadzone w Kenii przez Jessice Cohen i Pascaline Dupas 16, dotyczące subsydiowania produktów poprawiających jakość zdrowia w krajach słabo rozwiniętych. Wśród ekonomistów panuje przekonanie, że subsydiowanie takich produktów może poprawić jakoś zdrowia ludzi, jednak cena nie powinna być zerowa, by zapobiec marnotrawstwu i dać ekonomiczny bodziec do efektywnego wykorzystywania. Cohen i Dupas za pomocą randomizowanego eksperymentu sprawdzili tą tezę w odniesieniu do moskitier, chroniących przed malarią. Eksperyment przeprowadzono w dwudziestu klinikach położniczych, w których dano możliwość kupna moskitier przez przyszłe matki, poniżej ich wartości rynkowej. Randomizacja badań polegała na tym, że w szesnastu klinikach zróżnicowano ceny moskitier. Ustalono cztery przedziały - 0, 10, 20, E. Breza, A. Chandrasekhar,,H. Larreguy, Mobilizing investment through social networks: evidence from a lab experiment in the field, maszynopis, 2011 [dokument elektroniczny: 15 zob. M. Q.Patton, Obserwacja metoda badań terenowych, [w:] Ewaluacja w edukacji, L. Korporowicz (red.), Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa J. Cohen, P. Dupas, Free Distribution or Cost-Sharing? Evidence from a Randomized Malaria Prevention Experiment, The Quarterly Journal of Economics, 125(1)/2010, s. 1-45

7 szylingów Kenijskich. Cztery kliniki stanowiły grupę kontrolną (moskitiery niedofinansowane). Wyniki badań wskazują na dość oczywisty fakt, że stopień rozpowszechniania jest tym większy im tańsze są moskitiery (niemal 100% w przypadku darmowych moskitier). Ciekawsze jest jednak to, że niezależnie od ceny stopień prawidłowego (zgodnego z przeznaczeniem) wykorzystania przyniesionych od domu moskitier był podobny. Wcześniej panowało bowiem przekonanie, że rozdawanie moskitier prowadzi do marnotrawstwa i wykorzystywania ich niezgodnie z przeznaczeniem (na przykład jako sieci rybackie). Dodatkowo okazał się, że osoby, które wcześniej dostały moskitiery za darmo równie chętnie kupują je po cenie rynkowej, jeśli otrzymane się zużyją lub niszczą, jak osoby które musiały za moskitiery zapłacić pewną niezerową cenę. Według Estser Duflo, jednej z najbardziej znanych eksperymentatorek, najistotniejsze wnioski z eksperymentów terenowych pochodzą z trzech obszarów badawczych: 17 bodźce ekonomiczne informacja i nauka w sieciach społecznych niezgodność czasowa preferencji, czyli dyskontowanie hiperboliczne Bodźce ekonomiczne Bodźce ekonomiczne to zespół czynników ekonomicznych mających wywoływać ilościowo i jakościowo lepsze, z punktu widzenia celów rozwoju, zachowania jednostek. Słabe działania instytucji państwowych w krajach trzeciego świata wynika często ze słabych bodźców jakie otrzymują pracownicy tych instytucji. Przykładowo w Indiach problemem szkół jest nie absencja uczniów, lecz nauczycieli, przy czym, jak wykazały badania 18, bezpośrednie bodźce finansowe nie odgrywają tu głównej roli (lepiej zarabiający nauczyciele, wyżsi stopniem lub z większym doświadczeniem byli tak samo często nieobecni w szkole jak słabo opłacani), głównie dlatego że istniejący system kontroli obecności był mało efektywny. Ekonomiści eksperymentalni zaproponowali i przetestowali w randomizowanym badaniu inny system kontroli, w którym istotną rolę odgrywał bodziec ekonomiczny. W eksperymencie zaproponowanym przez Rema Hanna e i Estser Duflo w sześćdziesięciu losowo wybranych szkołach na terenach wiejskich w Indiach, został wprowadzony system motywowania nauczycieli do obecności w szkole, polegający na rozdaniu aparatów fotograficznych. Za dostarczenie zdjęcia z początku i końca zajęć szkolnych w otoczeniu uczniów (w aparatach zablokowano możliwość zmiany opcji zegara) nauczyciel był dodatkowo wynagradzany niewielką premią. Po 18 miesiącach eksperymentu liczba nieobecności nauczycieli w szkole spadła niemal dwukrotnie. Z eksperymentów nad bodźcami wynika, że ludzie ubodzy są niezwykle podatni 17 E. Duflo, Field Experiments in Development Economics, BREAD Policy Paper No. 012, 18 N. Chaudhury i in., Teacher Absence in India: A Snapshot, Journal of the European Economic Association, 2-3/2005, s

8 nawet na niewielkie zachęty ekonomiczne, co jest ważną wskazówką dla projektujących strategie i polityki rozwoju w krajach słabo rozwiniętych. Informacja i nauka w sieciach społecznych. Ważnym zagadnień we współczesnej ekonomii rozwoju jest, poszukiwanie odpowiedzi na pytanie w jakim stopniu ludzie połączeni w sieci społeczne (sąsiedzi, przyjaciele, klany, grupy religijne itp.) uczą się od siebie nawzajem. Okazuje się bowiem, że w warunkach słabo wykształconych rynków, które generują małą ilość informacji, wiedza przepływająca w sieciach społecznych może mieć istotne znaczenie dla rozwoju. Badania terenowe w których starano się określić przepływ informacji na temat innowacyjnych metod uprawy wśród rolników w Ghanie, Indiach i Kenii wykazały, że przepływ ten o ile ogóle istniej (w Kenii nie stwierdzono takiego przepływu), jest znacznie mniejszy niż oczekiwano. Niezgodność czasowa preferencji, czyli dyskontowanie hiperboliczne. Ekonomiści behawioralni wykazali że ludzie mają tendencję do preferowania wcześniejszych zysków nad późniejsze tym silniej, im oba zyski są bliższe obecnej chwili 19. Eksperymenty laboratoryjne z użyciem rzeczywistych pieniędzy wykazały, że subiektywna funkcja dyskonta ma zwykle kształt zbliżony do hiperboli wartość wypłaty ludzie oceniają jako odwrotnie proporcjonalną do czasu oczekiwania na nią. Przykładowo, mając do wyboru otrzymanie 50 złotych natychmiast bądź 100 złotych za rok, większość ludzi wybierze 50 złotych natychmiast. Jednak mając do wyboru 50 złotych za 5 lat albo 100 złotych za 6 lat, większość ludzi wybierze tę drugą opcję. Jak pokazują eksperymenty terenowe przeprowadzone w Południowej Afryce, przez Marianne Bertranda 20 wraz z zespołem, owa niezgodność czasowa preferencji może być silnie uzależniona od kontekstu środowiska w jakim żyje osoba dyskontująca. W ubogich społecznościach, niezgodność czasowa preferencji jest znacznie większa niż w krajach wysoko rozwiniętych. Dokładne poznanie i zrozumienie tego zjawiska może pozwolić na rozwiązanie wielu problemów (od budowy kapitału społecznego do akumulacji kapitału finansowego) w krajach słabo rozwiniętych. Przykładem badań terenowych wykorzystujących teorię dyskontowania hiperbolicznego jest eksperyment przeprowadzony w Zachodniej Kenii 21. Zaobserwowano tam, że wielu rolników planuje nawożenia swoich upraw w następnym sezonie, jednak tego nie czyni. Przyczyną jest rozbieżność w czasie między okresem, gdy rolnicy otrzymują dochody ze sprzedaży wytworzonych przez siebie płodów rolnych, a okresem w którym powinni nawozić uprawy. W randomizowanym eksperymencie jednej 19 szerzej: P. Dasgupta i E. Maskin, Uncertainty and Hyperbolic Discounting, American Economic Review, 95(4)/2005, s B. Marianne, D. Karlan, S. Mullainathan, E. Shafir, J. Zinman, What s Psychology Worth? A Field Experiment in the Consumer Credit Market, Yale University Economic Growth Center Discussion, Paper No. 918,

9 grupie rolników zaproponowano wykupienie vouchera na nawozy w czasie gdy są oni bezpośrednio po zbiorach i który mogą zrealizować w dowolnym czasie, drugiej grupie 50% dofinansowania na nawozy, w trzeciej zaś pracownicy Saving and Fertilizer Initiative odwiedzali rolników i tłumaczyli im zalety nawożenia. W pierwszej grupie na nawożenie zdecydowało się 40% rolników, w drugiej 45%, a w grupie trzeciej 21%. Eksperymenty terenowe przeprowadzane są najczęściej w odniesieniu do sfery społecznej, w kooperacji z agendami rządowymi lub organizacjami pozarządowymi. Jest to zrozumiałe, gdyż u podstawy działania tych podmiotów leży zapewnienie dobrobytu publicznego, a eksperymenty dają często dość jednoznaczne odpowiedzi, w jaki sposób spożytkować pieniądze publiczne, by efekt w sferze społecznej był jak największy. Jednak bardzo duże możliwości dostarczyć może badanie sfery ekonomicznej, w kooperacje z przedsiębiorcami. Kontrolowany wpływ na rynki w warunkach naturalnych mogą dostarczyć ciekawych, zarówno pod względem aplikacyjnym, jak i teoriopoznawczym, informacji na temat kilku kluczowych zagadnień z jakimi dziś boryka się mikroekonomia rozwoju. Z pewnością zaliczyć należy o nich kwestię asymetrii informacji. Wiadmom, że warunkach niepełnej informacji rynki funkcjonują wadliwe, ale ciągle niejasnym jest, jak ilościowo przedstawia się ta zależność. Nie wiadomo również, które informacje przyczyniają się do poprawy efektywności w większym, a które w mniejszym stopniu. Innym zagadnieniem jest kwestia tego jak reagują konsumenci na zamiany cen oraz cech dóbr rynkowych (badanie elastyczności popytu). Wprawdzie od dawna prowadzone są badania ekonometryczne. Jednak napotykają one szereg przeszkód, takich jak dostępność danych na temat kosztów krańcowych, czy konieczność wprowadzania pewnych założeń (przykładowo założenie, że firmy zachowują się racjonalnie, nawet gdy działają w ramach zdeformowanych instytucji rynkowych). W literaturze pojawiają się już pierwsze publikacje opisujące eksperymenty w partnerstwie z przedsiębiorcami czy eksperymenty w kooperacji ze sferą gospodarczą 22, jednak nie są one jeszcze zbyt częste. Z pewnością ten kierunek badań zyska jeszcze na popularności. Wśród eksperymentatorów terenowych panuje przekonanie, że ta forma badań dostarcza najcenniejszych danych na których powinna opierać się budowa teorii ekonomicznych. Abhijit Banerjee stwierdził, że jeśli w ekonomii mowa jest o twardych dowodach, to powinniśmy mieć na myśli dowody z eksperymentów terenowych 23. Jednak wielu badaczy zwraca uwagę na szereg problemów związanych z tą formą badań. Eksperymenty terenowe są tak mocno osadzone w, często mocno skomplikowanych, realiach środowiska w którym są przeprowadzane, że ryzykowne byłoby przenoszenie wniosków na inne środowiska, a już z pewnością niemożliwa jest generalizacja. 22 zob. D. Karlan, J. Zinman, Observing unobservables: identifying information with a consumer credit field experiment. Econometrica 77(6)/2009, s A. Banerjee i in., Making Aid Work, MIT Press, 2007, s. 6

10 Przykładowo w opisywanym wcześniej eksperymencie na temat optymalnego dofinansowania moskitier w Kenii, pojawia się wyraźny problem wynikających z wyboru specyficznego środowiska eksperymentu. Po pierwsze, obszar na którym przeprowadzano eksperyment był miejscem szczególnego nasilenia programów społecznych, w których rozdystrybuowano tysiące moskitier. W związku z tym rynek mógł ulec specyficznym zniekształceniom. Po drugie eksperymentowi poddano grupę kobiet w ciąży, które odwiedziły klinikę położniczą. Była więc to grupa szczególnie narażona na niekorzystne skutki malarii i szczególnie zainteresowana zminimalizowaniem ryzyka. Nie wiadomo czy zachowanie innych ludzi w tej społeczności byłoby takie samo. 24 Steven Levitt i John List wkazują również na takie problemy jak: 25 ograniczone ilość kooperantów, szczególnie w przypadku eksperymentów z udziałem przedsiębiorców, problem z replikacją eksperymentów, z uwagi na niepowtarzalność środowiska eksperymentu, problemy z przypisaniem alternatywnych teorii tłumaczących wyniki eksperymentu 26, problemy etyczne. Mimo problemów związanych z teoriopoznawczą wartością eksperymentów terenowych, stanowią one niezwykle ważny wkład w ekonomię rozwoju. Nauka ta już u swego zarania miała silny normatywny charakter. Dzięki eksperymentom, znacznie łatwiej jest odpowiedzieć na pytania o to, jakie instrumenty poprawy dobrobytu, szczególnie społeczeństw najbiedniejszych, są najbardziej efektywne. Również problemy z generalizacją stanowią ważną lekcję dla ekonomistów rozwoju. Uświadamiają one bowiem dobitnie, że przy dzisiejszym poziomie wiedzy o rzeczywistości społecznoekonomicznej, nierealne jest skonstruowanie uniwersalnej strategii rozwoju czy zestawu dobrych praktyk. Nie oznacza to jednak, że makroekonomia rozwoju powinna odejść do lamusa. Mikroekonomia rozwoju, w tym w szczególności eksperymenty, dają solidną bazę do tworzenia skutecznych polityk rozwoju (na razie w mezoskali) opartych, nie o przekonania czy przesądy, ale o empiryczne dowody. 24 D. Rodrig, The New Development Economics: We Shall Experiment, but How Shall We Learn?, HKS Working Paper No. RWP08-055, D. Levitt, J.A. List, Field experiments in economics: The past, the present, and the future, European Economic Review 53/2009, s zob: A.J. List, D. Lucking-Reiley, Demand reduction in multiunit auctions: evidence from a sportscard field experiment. American Economic Review 90(4)/2000,