ZASADNOŚĆ BUDOWY TARLISK DLA WĘDROWNYCH RYB ŁOSOSIOWATYCH W ZLEWNI INY NA TLE BADAŃ ŚRODOWISKOWYCH.

Transkrypt

1 WODA-ŚRODOWSKO-OBSZARY WEJSKE 2013 (X X). T. 13. Z. 4 (44) WATER-ENVRONMENT-RURAL AREAS SSN s pdf: nstytut Technologiczno-Przyrodniczy w Flentch, 2013 Wpłynęło r. Zrecenzowno r. Zkceptowno r. A koncepcj B zestwienie dnych C nlizy sttystyczne D interpretcj wyników E przygotownie mszynopisu F przegląd litertury ZASADNOŚĆ BUDOWY TARLSK DLA WĘDROWNYCH RYB ŁOSOSOWATYCH W ZLEWN NY NA TLE BADAŃ ŚRODOWSKOWYCH. CZĘŚĆ POZOSTAŁE DOPŁYWY NY Adm TAŃSK 1) ABDE, Młgorzt BONSŁAWSKA 2) ABDE, Adm BRYSEWCZ 3) BDEF, Agt KORZELECKA-ORKSZ 1) DF, Krzysztof FORMCK 1) AEF, Piotr WESOŁOWSK 3) E 1) Zchodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Ktedr Antomii, Hydrobiologii i Biotechnologii Rozrodu 2) Zchodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Zkłd Sozologii Wód 3) nstytut Technologiczno-Przyrodniczy, Zchodniopomorski Ośrodek Bdwczy w Szczecinie S t r e s z c z e n i e Wymgni środowiskowe ryb łososiowtych łososi (Slmo slr L.) i troci (Slmo trutt m. trutt L.) orz trudności związne z zbudową hydrotechniczną cieków, w istotny sposób ogrniczją możliwość bytowni i przystępowni do rozrodu tych cennych gtunków. W prcy przedstwiono wyniki trzeciej osttniej części bdń nd przydtnością wód zlewni rzeki n do budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych. Bdnimi objęto dopływy głównego koryt ny rzeki: Wrdynk, Stobnic, Reczyc, Mł n, Młk i Wiśniówk. Jkość wód tych rzek bdno w sezonie letnim i jesienno-zimowym w 11 punktch, w których również mierzono przepływy wody i pobierno próbki z podłoż dn, w celu określeni grnulcji jego mteriłu. N podstwie zebrnych wyników stwierdzono, że istnieją uzsdnione przesłnki budowy sztucznych trlisk, głównie w Reczycy i Wrdynce, gdzie pnują odpowiednie wrunki środowiskowe do bytowni ryb łososiowtych (dobr jkość wody), jednk ze względu n ogrniczoną ilość żwirowo-kmienistego podłoż, ryby po dotrciu do górnych dopływów tych cieków nie będą mogły przystąpić do trł. Słow kluczowe: bdni środowiskowe, jkość wody, trlisk, wędrowne ryby łososiowte Do cytowni For cittion: Tński A., Bonisłwsk M., Brysiewicz A., Korzeleck-Orkisz A., Formicki K., Wesołowski P Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych w zlewni ny n tle bdń środowiskowych. Część pozostłe dopływy ny. Wod-Środowisko- -Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) s

2 130 Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) WSTĘP Z powodu dużej degrdcji środowisk, w tym rzek, spowodownej dziłlnością człowiek brk jest sprzyjjących wrunków do nturlnego rozrodu ryb, szczególnie cennych, tym smym brdzo wrżliwych gtunków z rodziny łososiowtych. Wspomgnie ich nturlnego rozrodu przez likwidcję uniemożliwijących ich wędrówkę przegród n rzekch, jk również budownie sztucznych miejsc trłowych, stło się relną sznsą n zwiększenie populcji ryb łososiowtych. Liczb prwidłowo zbudownych, odpowiedniej wielkości gnizd trłowych, m wpływ n ilość złożonej ikry, tym smym n wzrost liczebności populcji ryb w nstępnych pokolenich [MACKENZE, MORNG 1988; MCNEL, AHNELL 1964; SEMENCHENKO 1989; TAŃSK i in. 2009]. Jkość trlisk zleży od grnulcji i przepuszczlności osdu rzecznego, prędkości, głębokości i kierunku przepływu wody, jk również od fizycznych i chemicznych włściwości wody, w tym tempertury i zwrtości tlenu, tkże od usytuowni trlisk w systemie rzecznym [BEARD, CARLNE 1991; SCHETT-HAMES, PLEUS 1996]. W Stnch Zjednoczonych Ameryki już od początku 70. lt XX w. podejmowno próby zstosowni różnorodnych technik, łgodzących skutki degrdcji nturlnych trlisk ryb łososiowtych. Zmniejszenie populcji kilkunstu gtunków ryb łososiowtych, zmieszkujących Pcyfik stło się bodźcem do rozpoczęci tego typu dziłń [HALL, BAKER 1982]. W Polsce n obszrze rzek przymorskich pierwsze sztuczne trlisko zbudowno w 2004 r. n rzece Glźn (zlewni rzeki Słupi). Nstępnie w 2005 r. wykonno 2 trlisk n rzece Łeb w Lęborku, zś w 2007 r. zbudowno 5 sztucznych trlisk n knle miejskim rzeki Wieprz w Słwnie. Rezulttem tych dziłń było zbudownie przez ryby łososiowte 17 gnizd trłowych n rzece Glźn, po 15 gnizd w kżdym trlisku przygotownym n rzece Łeb i 9 gnizd n trliskch w Wieprzy [NYK, DOMAGAŁA 2008]. Do wyznczeni miejsc n zbudownie sztucznych trlisk niezbędn jest nliz wrunków hydrochemicznych i hydrologicznych rzek. Zdniem prwidłowo przygotownych trlisk, zoptrzonych w substrt skłdjący się, we włściwych proporcjch, ze żwiru i otoczków o odpowiedniej grnulcji, jest stworzenie dogodnych wrunków do budowy przez ryby kopców trłowych [NYK, DOMAGAŁA 2008; TAŃSK i in. 2009]. W 2013 r., w rmch projektu LFE+ Budow niebieskiego korytrz ekologicznego wzdłuż doliny rzeki ny i jej dopływów, rozpoczęto dziłni, mjące między innymi n celu budowę sztucznego trlisk dl ryb łososiowtych n rzece Wrdynk [ZZMiUW 2012]. Niniejsz prc jest osttnią (trzecią) częścią, stnowiącego cłość cyklu prc, dotyczących zsdności budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych w zlewni rzeki n n tle bdń środowiskowych. Pierwsz część dotyczył smej rzeki n [TAŃSK i in. 2011], drug odnosił się do njwiększego jej dopływu, czyli rze- TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

3 A. Tński i in.: Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych 131 ki Krąpiel z dopływmi [BRYSEWCZ i in. 2012]. Niniejsz część dotyczy pozostłych dopływów Młej ny, Reczycy, Wrdynki, Stobnicy, Wiśniówki i Młki. Njdłuższym z wyżej wymienionych, lewym dopływem ny, jest Mł n. Jej długość wynosi 51,2 km, powierzchni dorzecz 426 km 2. Źródło tego cieku znjduje się n południe od miejscowości Krzęcin, ujście do ny przy południowej grnicy Strgrdu Szczecińskiego (fot. 1). Fot. 1. Mł n w okolicch Witkow (fot. A. Tński) Photo. 1. The Mł n River round Witkowo (photo. A. Tński) Bonitcj przeprowdzon w 5 punktch n tej rzece wskzuje, że nie ndje się on do zrybień rybmi łososiowtymi [KESZKA i in. 2013]. Reczyc to prwobrzeżny dopływ ny, którego długość wynosi 19,2 km. Swój początek bierze w Jeziorze Sierkowskim, zś do ny uchodzi w okolicch mist Suchń. W przeciwieństwie do Młej ny jest to ciek, w którym występują ryby łososiowte: pstrąg potokowy, troć, co njwżniejsze występują tm ich nturlne trlisk [KESZKA i in. 2007; TAŃSK i in. 2008]. Kolejną bdną rzeką jest Wrdynk, stnowiąc dopływ Stobnicy. Jej długość wynosi 17,8 km. Płynie przez gminy Choszczno i Drwno. Jest to tkże ciek ndjący się do zrybień rybmi łososiowtymi i również (w ltch ) stwierdzono tm występownie nturlnych miejsc trłowych troci [KESZKA i in. 2007; KESZKA i in. 2013; TAŃSK i in. 2008]. Nstępny dopływ ny, płynący w powiecie choszczeńskim, to Stobnic. T niewielk rzek o długości 15 km wypływ z jezior Stobno, zś do ny wpd w miejscowości Strszewo. Podobnie jk Wrdynk, jest to rzek, w której występują cenne gtunki ryb łososiowtych [KESZKA i in. 2007; TAŃSK i in. 2008]. TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

4 132 Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) Wiśniówk to niewielki ciek o długości ok. 13 km, przepływjący w swym końcowym biegu przez misto Goleniów. Swój początek bierze w okolicch miejscowości mn, zś uchodzi do ny przy wyjeździe z Goleniow. Rzek t stnowi nturlne trlisko ryb łososiowtych [TAŃSK i in. 2008]. Njkrótszy, bo mjący długość tylko 8 km, prwy dopływ ny stnowi niewielk rzek Młk (fot. 2). W cieku tym w ltch zloklizowno ż 7 gnizd trłowych troci [TAŃSK i in. 2008]. Fot. 2. Rzek Młk góry odcinek (fot. A. Tński) Photo. 2. The upper section of the Młk River (photo. A. Tński) OBEKT METODY BADAŃ Bdni hydrologiczne i hydrochemiczne rzek: Wrdynk, Stobnic, Reczyc, Mł n, Młk i Wiśniówk prowdzono od lipc 2007 do mrc 2008 r. Próbki wody i mteriłu dn pobierno w lipcu orz listopdzie. N poszczególnych odcinkch wyżej wymienionych rzek wytypowno 11 punktów poboru próbek i 16 miejsc trliskowych (rys. 1). Bdni hydrologiczne rzek rozpoczęto w sezonie letnim i wówczs rozpoznno chrkter cieków. W wyznczonych punktch, z pomocą czerpcz, pobierno próbki mteriłu z dn. Próbki te nstępnie rozdzielno n frkcje i poddwno nlizie z pomocą oprogrmowni NS Elements Br. [BRYSEWCZ i in. 2012; TAŃSK i in. 2011]. Szerokość koryt rzek mierzono z pomocą lserowego dlmierz, głębokość z pomocą łt, ntomist przepływ wody ustlno z pomocą ultrdźwiękowego przepływomierz [BRYSEWCZ i in. 2012; TAŃSK i in. 2011]. TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

5 A. Tński i in.: Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych 133 Rys. 1. Położenie bdnych rzek z zznczonymi punktmi poboru próbek wody i dn orz miejscmi nturlnych trlisk ryb łososiowtych: rzek Wrdynk: 1 Chełp, rzek Stobnic: 2 Choszczno; rzek Reczyc: 3 Suchnówko (mostek), 4 Ognic; rzek Mł n: 5 most w Witkowie, 6 most w Kolinie, 7 most w Morzycy, 8 most Dobropole, 9 most Choszczno Pełczyce; rzek Młk: 10 poniżej Młkocin; rzek Wiśniówk: 11 Goleniów; źródło: oprcownie włsne Fig. 1. Loction of rivers with the smpling sites of wter nd bottom sediments nd the nturl spwning grounds; the Wrdynk River: 1 Chełp; the Stobnic River: 2 Choszczno; the Reczyc River: 3 Suchnówko (bridge), 4 Ognic; the Mł n River: 5 Witkowo bridge, 6 Kolin bridge, 7 Morzyc bridge, 8 Dobropole bridge, 9 Choszczno Pełczyce bridge, the Młk River: 10 downstrem Młkocin; the Wiśniówk River: 11 Goleniów; source: own studies W drugim etpie, jesienno-zimowym, prowdzono bdni nlogiczne jk w sezonie letnim orz, w związku z tym, że w tym czsie ryby łososiowte odbywją trło, n cłej długości bdnych rzek loklizowno gnizd (kopce trłowe), które nstępnie mierzono (ustlno dwie przekątne), ich położenie nnoszono n mpę. Dodtkowo mierzono przepływ wody nd kopcmi trłowymi orz pobierno z nich próbki substrtu do nlizy [BRYSEWCZ i in. 2012; TAŃSK i in. 2011]. Bdni hydrochemiczne wody. Próbki wody do bdń pobierno z 6 rzek, w wyznczonych punktch (rys. 1), zgodnie z wytycznymi PN-SO :2003. TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

6 134 Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) W sezonie letnim (lipiec) i jesiennym (listopd) podczs poboru próbek mierzono temperturę wody [PN-C-04584:1977], jej odczyn [PN-C :1990] orz przewodność elektrolityczną [PN-C-04542:1977]. Nstępnie w lbortorium oznczno nstępujące wskźniki jkości wód: zwiesiny ogólne [PN-EN 872:2005], tlen rozpuszczony [PN-SO 5813:1997]; biochemiczne zpotrzebownie n tlen po pięciu dobch BZT 5 [PN-EN :2002]; chemiczne zpotrzebownie n tlen metodą ndmngninową ChZT Mn [PN-C :1985]; chemiczne zpotrzebownie n tlen metodą dwuchrominową ChZT Cr [PN-SO 6060:2006]; zot monowy N-NH 4 [PN-SO :2002]; zot zotnowy () N-NO 2 [PN-C :1973]; fosfor ogólny [PN-EN SO 6878:2004]; zwrtość mgnezu Mg 2+ [PN-C :1975] i wpni C 2+ [PN-C :1981] orz chlorki Cl [PN- C :1975]. Uzyskne wrtości wskźników jkości wód oceniono, biorąc pod uwgę wymogi zwrte w dwóch ktulnie obowiązujących rozporządzenich, dotyczących jkości wód powierzchniowych [Rozporzdzenie MŚ 2002; 2011]. WYNK DYSKUSJA Rzek Stobnic i jej dopływ Wrdynk (pkt 1 i 2 rys. 1) stnowią niezwykle cenną część dorzecz ny, jednk ze względu n liczne jzy n Stobnicy (w Pomieniu i Rdlicch 5+500) i Wrdynce (w Chełpie 1+700, w Rzecku orz Korytowie 8+750) nie jest zchown ciągłość ekologiczn systemu i ryby nie mogą docierć do górnych odcinków cieków. Przepływ wody w Stobnicy w bdnym punkcie wynosił 0,541 m s 1, szerokość koryt wynosił 6,2 m, głębokość 0,7 m. W Wrdynce przepływ wynosił 0,355 m s 1, szerokość koryt 3,0 m, głębokość 0,2 m. N dnie obu bdnych odcinków rzek dominowł pisek (tb. 1), który zncznie ogrniczł możliwości budowy gnizd przez docierjące tu wędrowne ryby łososiowte. W nielicznych miejscch, gdzie był zgromdzony żwir i kmienie doszło do wybudowni przez ryby kopców trłowych po jednym w Stobnicy i w Wrdynce. Njprwdopodobniej rybom, podczs brdzo wysokiej wody (po opdch tmosferycznych), udło się pokonć budowle piętrzące. Kolejnym bdnym ciekiem był rzek Reczyc n cłej długości od źródeł, ż do ujści do ny. W dolnym odcinku Reczycy (pkt 3 rys. 1) znjdują się doskonłe miejsc do nturlnego rozrodu ryb łososiowtych, o czym świdczy obecność nturlnych trlisk (zloklizowno 2 gnizd), jednk ze względu n ogrniczoną ilość substrtu jest ich tu zbyt mło (rys. 1). Głębokość cieku wynosi 0,4 m, szerokość 4,4 m, przepływ 0,621 m s 1. Jz w Suchniu (5+800 km rzeki) ogrnicz migrcję ryb do górnych odcinków cieku. Rzek mogłby stnowić cenne trlisko nturlne po udrożnieniu jzu. Zlewni Reczycy jest rozległ, zsobn w wodę, choć ciek płynie głównie przez tereny rolnicze. Njcenniejszy odcinek TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

7 A. Tński i in.: Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych 135 Tbel 1. Struktur grnulcji dn bdnych rzek Tble 1. The grin size structure of bottom sediments of the rivers Loklizcj Loction Stobnic/Wrdynk Most Recz Choszczno m. Strdzewo (p. 1) Recz Choszczno bridge in Strdzewo (p. 1) Stobnic/Wrdynk odcinek w Choszcznie (od jzu w Pomieniu do źródł orz rzek Wrdynk (p. 2) section in Choszczno (from the weir in Pomień to the spring) nd the Wrdynk River (p. 2) Reczyc przy ujściu do ny (od ujści do ny do jzu w Suchnówku) (p. 3) ner its inlet to the n River (from the estury to the n River to the weir in Suchnówko) (3) Reczyc powyżej Suchni (odcinek od Suchnówk do źródeł) (p. 4) upstrem Suchń (from Suchnówek to the spring) (p. 4) Mł n Witkowo, poniżej jzu (odcinek od ujści do ny do Strzebielew) (p. 5) Witkowo downstrem the weir (from the inlet to the n River to Strzebielewo) (p. 5) Mł n Kolin (bdny odcinek od Strzebielew do Morzycy (p. 6) Kolin (from Strzebielewo to Morzyc) (p. 6) Mł n Morzyc mostek (od Morzycy do Dobropol Pyrzyckiego) (p. 7) Morzyc bridge (from Morzyc to Dobropole Pyrzyckie) (p. 7) Mł n Dobropole Pyrzyckie (od Dobropol do Grnow) (p. 8) Dobropole Pyrzyckie (from Dobropole to Grnowo) (p. 8) Mł n Most Choszczno Pełczyce (bdny odcinek do źródeł) (p. 9) Choszczno Pełczyce bridge (section to the springs) (p. 9) Młk (koło Lubow) (p. 10) (ner Lubowo) (p. 10) Wiśniówk Goleniów (p. 11) Goleniów (p. 11) Źródło: wyniki włsne. Source: own studies. udził shre % 50% 85% 70% 65% 80% 55% 97% 100% 70% 65% 40% Pisek Snd Żwir Grvel Kmienie Stones średnic dimeter mm 0,647 0,333 0,951 0,293 0,147 0,420 0,507 0,222 0,898 0,721 0,225 0,992 0,279 0,115 0,389 0,890 0,422 0,994 0,205 0,131 0,399 0,180 0,100 0,378 0,328 0,211 0,565 0,393 0,121 0,667 0,641 0,247 0,755 udził shre % 20% średnic dimeter mm 1,364 0,942 1,873 udził shre % 30% 0% 15% 20% 25% 20% 25% 1,290 0,950 1,793 1,810 1,491 1,924 16,61 8,88 24,35 1,000 0,521 1,115 10% 10% średnic dimeter mm 22,40 15,77 30,82 49,26 15,14 55,90 30,09 22,12 41,86 32,09 21,15 49,66 0% 20% 0% 3% 22,30 17,72 26,97 21,11 18,14 28,57 0% 0% 15% 15% 20% 7,365 2,111 9,457 15% 23,15 11,47 29,00 12,456 4,112 16,384 30% 34,40 30,99 52,11 1,589 1,11 1,85 20% 28,60 21,17 40,17 TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

8 136 Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) trliskowy jest mło dostępny dl migrujących ryb z powodu niedrożnych jzów. W drugim bdnym punkcie (4 rys. 1) szerokość rzeki wynosi 2,8 m, głębokość 0,3 m, przepływ 0,452 m s 1. Podobnie jk w położonym poniżej odcinku rzeki n dnie dominowł pisek 65% (tb. 1) Wyniki bdń prowdzonych n rzece Mł n n odcinku od jej ujści do ny do miejscowości Strzebielewo (pkt 5 rys. 1) świdczą o jej nizinnym chrkterze. Bdny odcinek jest uregulowny, dno jest głównie piszczyste (80%) (tb. 1), brk jest miejsc nturlnego rozrodu ryb łososiowtych, ich migrcję utrudni jz w Strgrdzie-Kluczewie (4+800 km rzeki). Przepływ wody w bdnym punkcie wynosił 0,285 m s 1, szerokość koryt rzeki 5,8 m. Dodtkowym utrudnieniem mogą być znieczyszczeni dostjące się do cieku z pobliskiej cukrowni. N kolejnym bdnym odcinku od Strzebielew do Morzycy (pkt 6 rys. 1) Mł n jest silnie uregulown, występują liczne umocnieni brzegów w postci fszyny, przepływ wynosi 0,665 m s 1, szerokość koryt 4,0 m. Dno jest głównie piszczyste (55%) i choć występują żwiry (25%) i kmienie (20%) (tb. 1), to ze względu n uregulowny chrkter cieku, silne ngrzewnie się wody i jej żyzność, nie stwierdzono tu miejsc nturlnego rozrodu ryb łososiowtych. N odcinku od Morzycy do Dobropol Pyrzyckiego (pkt 7 rys. 1) koryto Młej ny jest zrośnięte roślinnością nczyniową, dno w zdecydownej większości nie spełni wymogów trł ryb łososiowtych, poniewż w 97% jest zbudowne z pisków (tb. 1). Zlewni jest typowo rolnicz, koryto poddne silnemu nsłonecznieniu. Przepływ wody n tym odcinku wynosi 0,231 m s 1, szerokość koryt 6,0 m. Podobny, nizinny chrkter m kolejny bdny odcinek Młej ny, od Dobropol Pyrzyckiego do Grnow (pkt 8 rys. 1). Rzek n tym odcinku jest wąsk (3,0 m), przepływ wynosi 0,401 m s 1. Koryto jest silnie porośnięte, dno cłkowicie piskowe. Mł n w bdnym źródliskowym odcinku (pkt 9 rys. 1) m chrkter rzeki górskiej, co potwierdziły bdni KESZK i in. [2013], jednk ze względu n brk możliwości migrcji ryb orz typowo nizinny chrkter niżej położonych frgmentów cieku nie mogą tu docierć wędrowne formy ryb łososiowtych. Przepływ w bdnym miejscu wynosi 0,412 m s 1, szerokość koryt 2,0 m. Dno w większości zwier tu pisek, jednk miejscmi znjdowły się znczne ilości żwiru i kmieni, które potencjlnie mogłyby być wykorzystne do budowy trlisk (tb. 1). Rzek Młk (pkt 10 rys. 1) stnowi kolejny dopływ ny, który doskonle spełni kryteri rzeki górskiej i może stnowić odcinek rzeki trliskowej (znczne ilości żwiru 15% i kmieni 30% tb. 1), jednk ze względu n piętrzenie w Młkocinie (3+650) orz ruiny młyn w Lubowie, w wrunkch młej wody ryby nie mogą przepłynąć w górę cieku. N drugim kilometrze znjduje się długi odcinek żwirowy idelny n trlisk. Przepływ wody wynosił tu 0,668 m s 1, szerokość koryt 4,95 m, głębokość 0,3 m. W dolnym odcinku przed jzem zloklizowno 5 gnizd trłowych. TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

9 A. Tński i in.: Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych 137 Rzek Wiśniówk (pkt 11 rys. 1) jest prwym dopływem ny. Jej głębokość wynosi 0,45 m, szerokość 3,65 m, przepływ 0,465 m s 1. Do tego cieku wpływją licznie trocie n trło. Jz n terenie Ośrodk Hodowlnego PZW ogrnicz ich migrcję w górę rzeki, le n odcinku ujściowym trocie budują gnizd. W bdnym okresie zloklizowno ich 5. Powyżej znjduje się jeszcze jeden jz w Ciechnie. Dno rzeki n bdnym odcinku jest piszczyste, jednk w dużych ilościch n dnie zlegją frkcje żwirowe (20%) i kmienne (20%) (tb. 1). N podstwie bdń hydrochemicznych wody w s e z o n i e l e t n i m stwierdzono, że wrtości 8 wskźników pozwlją n zklsyfikownie wody bdnych rzek jko odpowiedniej do bytowni ryb łososiowtych i krpiowtych [Rozporządzenie MŚ 2002] mieściły się w grnicch ustlonych dl klsy czystości [Rozporządzenie MŚ 2011]. Ntomist w przypdku 6 wskźników (tlen rozpuszczony, ChZT Mn, ChZT Cr, zwrtość zotu zotnowego (), fosforu ogólnego i wpni), odnotowno podwyższone wrtości, nieodpowidjące normom wód przeznczonych dl ryb łososiowtych i krpiowtych, przewyższjące ustlone dl klsy czystości [Rozporządzeni MŚ 2002; 2011] (tb. 2). W sezonie letnim njmniej odpowiednimi prmetrmi jkości wód, wśród bdnych rzek, chrkteryzowł się Mł n. W wodch tego cieku odnotowno podwyższone wrtości: ChZT Mn (w punktch 5, 6, 8, 9 kls; punkt 7 poz klsą); ChZT Cr i wpni (wszystkie punkty poz klsą), zotu zotnowego ( kls) i fosforu ogólnego (punkt 5 kls; punkty 6 9 poz klsą), zwrtość tlenu rozpuszczonego (wszystkie punkty kls) [Rozporządzenie MŚ 2011]. Dodtkowo w przypdku rzek Stobnic i Reczyc (punkty 2, 3, 4) odnotowno podwyższone wrtości wskźników tkich jk: tlen rozpuszczony (punkt 2), ChZT Mn (punkt 3, 4), ChZT Cr (punkty 2 4), zot zotnowy () (punkt 2, 3) i wpń (punkt 3), które przekrczły wrtości dopuszczlne wody niezdowljącej jkości [Rozporządzenie MŚ 2011] (tb. 2). Bdni hydrochemiczne w s e z o n i e j e s i e n n y m wykzły ntomist, że spośród 14 bdnych wskźników, ż 11 kwlifikowło bdne wody jko odpowiednie do bytowni ryb łososiowtych i krpiowtych [Rozporządzenie MŚ 2002] ich wrtości mieściły się w grnicch ustlonych dl i klsy czystości [Rozporządzenie MŚ 2011]. Wrtości 3 wskźników (ChZT Mn, ChZT Cr, zot zotnowy ()) były większe niż dopuszczlne określone w rozporządzenich MŚ [2002, 2011] (tb. 2). Podobnie jk w sezonie letnim, również jesienią w rzece Mł n odnotowno njwięcej przypdków przekroczeni dopuszczlnych wrtości wskźników jkości wód. Nleży tu wymienić: zwiesiny ogólne (w punktch 5, 7 kls); ChZT Mn (w punktch 5 8 kls, punkt 9 poz klsą); ChZT Cr (punkty 6, 7 poz klsą), zot zotnowy () (wszystkie punkty poz klsą), BZT 5 (punkty 7 9 kls), fosfor ogólny i wpń (wszystkie punkty kls). Również w rzece Wiśniówk (punkt 11) wrtości ChZT Cr i zotu zotnowego () były przekroczone, TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

10 138 Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) Tbel 2. Wskźniki jkości wody w wybrnych 11 punktch w bdnych rzekch w świetle Rozporządzeń MŚ [2002; 2011] Tble 2. Wter qulity indices nlyzed in 11 chosen points in rivers nd tributries in view of the Regultions of the Minister of Environment [2002; 2011] Prmetr Prmeter 1 2 Wrtość w punkcie The vlue in the point Reczyc Mł n Wrdynk Stobnic Młk Wiśniówk Tempertur, C Temperture, C ph Zwiesiny, mg dm Sezon letni Summer time 14,0 7,42 10 Suspended solid, mg dm 3 Tlen rozpuszczony, mg O2 dm 3 7,20 Dissolved oxygen (DO), mg O2 dm 3 BZT5 mg O 2 dm 3 4,08 BOD5, mg O 2 dm 3 b ChZTMn mg O 2 dm 3 7,4 COD Mn, mg O 2 dm 3 ChZTCr mg O 2 dm 3 39,4 COD Cr, mg O 2 dm 3 Azot monowy (N-NH4 + ), mg N dm 3 0,343 Ammonium nitrogen (NH4 + ), mg N dm 3 Azot zotnowy () (N-NO2 ), mg N dm 3 0,062 Nitrite nitrogen (N-NO2 ), mg N dm 3 17,0 7, ,0 1,12 8,7 88,6 0,074 0,052 14,0 7, ,20 1,92 12,7 59,4 0,102 0,032 13,5 7, ,40 b 0,80 15,2 68,9 0,047 0,014 b 17,0 7, ,92 b 0,48 11,2 68,9 0,056 0,024 b 17,0 7, ,60 b 1,84 11,0 105,4 0,053 0,059 17,0 7, ,00 b 2,32 14,7 48,0 0,063 0,055 15,0 7, ,16 b 1,80 10,5 68,9 0,063 0,052 15,0 7, ,68 b 1,68 7,4 98,4 0,069 0,067 16,0 7,40 5 6,05 b 1,09 7,5 38,4 0,108 0,030 b 14,0 7, ,21 2,41 10,3 124,8 0,232 0,029 b TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

11 A. Tński i in.: Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych 139 cd. tb. 2 Fosfor (Pog), mg P dm ,064 Totl phosphorus, mg P dm 3 Przewodność elektrolityczn, μs cm Electrolytic conductivity, μs cm 1 Wpń (C), mg dm 3 182,0 Clcium (C), mg dm 3 Mgnez (Mg), mg dm 3 54,7 Mgnesium (Mg), mg dm 3 Chlorki (Cl ), mg dm 3 32,0 Chlorides (Cl ), mg dm 3 0,350 b ,3 46,8 39, ,329 b ,4 39,5 21,3 0,229 b ,4 46,2 21,3 0,400 b ,9 49,5 35,5 0, ,1 55,6 32,0 0, ,1 82,0 39,1 0, ,2 68,0 39,1 0, ,7 82,6 35,5 0,387 b ,6 45,0 35,5 1,316 c ,8 45,6 17,8 Tempertur, C Temperture, C ph Zwiesiny, mg dm 3 5,0 7,15 16 Suspended solid, mg dm 3 Tlen rozpuszczony, mg O2 dm 3 10,64 Dissolved oxygen (DO), mg O2 dm 3 BZT5 mg O 2 dm 3 4,56 BOD 5, mg O 2 dm 3 b ChZTMn mg O 2 dm 3 9,0 COD Mn, mg O 2 dm 3 ChZTCr mg O 2 dm 3 117,0 CODCr, mg O 2 dm 3 Azot monowy (N-NH4 + ), mg N dm 3 0,068 Ammonium nitrogen (N-NH4 + ), mg N dm 3 Sezon jesienny Autumn time 5,5 7, ,00 3,84 b 9,5 68,3 0,165 5,0 7,60 4 8,24 1,04 9,7 67,2 0,072 4,5 7, ,04 1,44 10,2 28,8 0,013 5,0 7, ,88 2,88 11,5 28,1 0,053 5,0 7, ,40 2,40 11,5 103,0 0,035 5,0 7, ,84 3,52 b 11,6 46,8 0,041 5,1 7, ,44 3,44 b 9,5 18,7 0,060 6,0 7, ,22 3,92 b 12,5 19,5 0,058 5,0 7,57 4 9,60 2,24 8,8 28,8 0,029 7,0 7,60 4 8,80 4,88 b 16,8 38,4 0,0522 TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

12 140 Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) cd. tb Azot zotnowy () (N-NO 2 ), mg N dm 3 0,010 0,028 Nitrite nitrogen (N-NO2 ), mg N dm 3 b Fosfor (Pog), mg P dm 3 0,195 Totl phosphorus, mg P dm 3 Przewodność elektrolityczn, μs cm Electrolytic conductivity, μs cm 1 Wpń (C), mg dm 3 144,7 Clcium (C), mg dm 3 Mgnez (Mg), mg dm 3 18,8 Mgnesium (Mg), mg dm 3 Chlorki (Cl ), mg dm 3 46,2 Chlorides (Cl ), mg dm 3 0,028 b 0,296 b ,2 16,4 32,0 0,027 b 0,330 b ,6 9,1 24,9 Objśnieni: wrtości odpowiednie dl ryb łososiowtych; b wrtości odpowiednie dl ryb krpiowtych, c wrtości nieodpowidjące normom; wrtości spełnijące wymogi stwine wodzie odpowiednio i klsie czystości, powyżej klsy. Explntions: vlues suitble for slmonid fish; b vlues suitble for cyprinid fish, c vlues not confirming to stndrds; the vlue respective to the 1 st nd 2 nd wter qulity clss, bove the 2 nd clss. Źródło: wyniki włsne. Source: own studies. 0,297 b ,0 4,3 17,8 0,040 c 0,244 b ,5 17,0 46,2 0,033 c 0,258 b ,1 15,2 42,6 0,033 c 0,201 b ,3 17,0 39,1 0,035 c 0,222 b ,1 21,9 39,1 0,034 c 0,241 b ,7 20,7 39,1 0,057 c 0,328 b ,7 13,4 35,5 0,034 c 0,245 b ,2 18,9 24,9 TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

13 A. Tński i in.: Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych 141 w związku z czym wskzywły n niezdowljącą jkość wody [Rozporządzenie MŚ 2011] (tb. 2). Wyniki przeprowdzonych bdń są zgodne z dnymi z Rportu o stnie środowisk w województwie zchodniopomorskim w ltch , w którym, n podstwie wrtości fizykochemicznych włściwości wody rzek Mł n i Wiśniówk, oceniono ich sn n poniżej dobrego [WOŚ 2011]. N podstwie późniejszych bdń i wyników zwrtych w Rporcie o stnie środowisk w województwie zchodniopomorskim w ltch stn jednolitych części wód tych rzek również określono jko zły [WOŚ 2013]. Oprócz dobrej jkości wody czynnikiem decydującym o możliwości przystępowni wędrownych ryb łososiowtych do rozrodu jest ilość odpowiedniego substrtu n dnie cieku. Bdni wykzły, że brdzo drobn grnulcj podłoż (średnic ziren < 0,8 mm), jk również występownie mułu i gliny, ogrniczjąc przepływ wody między zirnmi zmniejszją ilość tlenu dostrcznego do ikry [GREG i in. 2005; LAPONTE i in. 2004]. Dodtkowo drobne frkcje mogą powodowć blokownie knłów błony jjowej w wyniku czego zwiększ się śmiertelność zrodków [JULEN, BERGERON 2006; TURNPENNY, WLLAMS 1980], podczs kluci się lrw njdrobniejsze frkcje żwirowe orz muł utrudniją wydostwnie się wylęgu z gnizd [JULEN, BERGERON 2006; TAŃSK i in. 2009]. Wody zlewni ny w osttnich ltch uległy zncznemu oczyszczeniu, jednk ze względu n liczną zbudowę hydrotechniczną historyczne trlisk ryb łososiowtych są niedostępne dl łososi i troci. Problemem jest tkże brk odpowiedniego substrtu do budowy gnizd, co prowdzi do wielokrotnego przekopywni przez ryby frgmentów cieku o odpowiedniej grnulcji, tym smym nruszni jj złożonych wcześniej przez pry trłowe. Nleży tkże podkreślić, że to włśnie górne odcinki zlewni są wolne od drobnych form drpieżnych, które chętnie pożerją skłdną ikrę i wylęgjące się ryby, co powoduje, że rozród tych cennych gtunków łososi i troci w głównym korycie ny nie przynosi zdowljących efektów. N podstwie przeprowdzonych bdń możn stwierdzić, że rzek Wrdynk, Reczyc, Młk i Wiśniówk stnowią doskonłe miejsc do rozrodu łososi i troci, jednk powinny zostć udrożnione, by trlki docierły do górnych ich frgmentów. Rzek Mł n, ze względu n jej uregulowny chrkter, odkrytą przestrzeń (brk zcienieni) i wysoce rolniczy chrkter zlewni (niezdowljąc jkość wód) nie ndje się do bytowni i rozrodu ryb łososiowtych. Podsumowując wyniki przedstwione we wszystkich trzech częścich prezentownej publikcji, nleży stwierdzić, że po udrożnieniu cieków i utrzymniu dobrej jkości wody, notownej do tej pory w większości przypdków, n będzie jedną z cenniejszych w Polsce rzek łososiowych, w której wpływjące z morz trlki troci i łososi będą mogły corocznie przystępowć do rozrodu. TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

14 142 Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) WNOSK 1. Bdni hydrochemiczne wody sześciu rzek wskzują, że jkość wód pięciu z nich Wrdynki, Stobnicy, Reczycy, Młki i Wiśniówki spełni wrunki wymgne do bytowni i wzrostu ryb łososiowtych. Wyjątek stnowi rzek Mł n, w przypdku której odnotowno njwięcej wskźników jkości wód, przekrczjących wrtości dopuszczlne określone w rozporządzenich MŚ [2002; 2011]. 2. We wszystkich bdnych dopływch ny istnieje niedobór podłoż żwirowego i kmienistego, umożliwijącego nturlny rozród ryb łososiowtych. 3. Zbudow hydrotechniczn n rzece Wiśniówce, Reczycy i Stobnicy ogrnicz możliwość migrcji ryb w górne odcinki tych rzek. LTERATURA APHA Stndrd methods for exmintion of wter nd wstewter. Wshington ss BEARD T. D., CARLNE R. F nfluence of spwning nd other strem hbitt fetures on sptil vribility of wild brown trout. Trnsctions of the Americn Fisheries Society. Vol. 6. ss. 120 s BRYSEWCZ A., TAŃSK A., BONSŁAWSKA M., SZULC J., FORMCK K., WESOŁOWSK P Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych w zlewni ny n tle bdń środowiskowych. Część rzek Krąpiel z dopływmi. Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 12. Z. 4 (40) s GREG S. M., SEAR D. A., SMALLMAN D.P., CARLNG A mpct of cly prticles on the cutneous exchnge of oxygen cross the chorion of Atlntic slmon eggs. Journl of Fish Biology. Vol. 66 s JULEN H.P., BERGERON N.E Effect of fine sediment infiltrtion on Atlntic slmon (Slmo slr) embryo survivl. Hydrobiologi. Vol. 563 s HALL J.D., BAKER R.O Rehbilitting nd enhncing strem hbitt: 1. Reviewnd evlution. W: nfluence of forest nd rngelnd mngement on ndromousfish hbitt in western North Americ. Pr. zbior. Red. W.R. Meehn. Portlnd, OR: U.S. Deprtment of Agriculture, Forest Service Gen.Tech. Rept. PNW-138 ss. 29. KESZKA S., RACZYŃSK M., TAŃSK A Bonitcj zlewni ny orz dopływów dolnej Odry i jej esturium, będących w użytkowniu rybckim przez okręg PZW w Szczecinie. etp. Bonitcj głównego koryt ny i pozostłych dopływów. Szczecin. Zrząd Okręgu PZW. Mszynopis ss. 75. LAPONTE M.F., BERGERON N.E., BERUBE F., POULOT M.A., JOHNSTON P nterctive effects of substrte snd nd silt contents, redd-scle hydrulic grdiens nd interstitil velocietes on egg to emergence survivl of Atlntic slmon (Slmo slr). Cndin Journl of Fishieries nd Aqutic Sciencies. Vol. 61. No 12 s MACKENZE C., MORNG J.R Estimting survivl of Atlntic slmon during the intrgrvel period. North Americn Journl of Fish Mngement. Vol. 8. ss. 1 s MCNEL W.J., AHNELL W.H Success of pink slmon spwning reltive to size of spwning bed mterils. USFWS Spec. Rpt. Fisheries No NYK J., DOMAGAŁA J Sztuczne trlisk dl ryb litofilnych w rzekch Pomorskich. Użytkownik rybcki now rzeczywistość. W: Ocen przeksztłceń w rybctwie w wyniku konkursów n oddnie w użytkownie obwodów rybckich. Spł. Wydw. PZW s TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

15 A. Tński i in.: Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych 143 PN-C :1973. Wod i ścieki. Bdni zwrtości związków zotu. Ozncznie zotu zotynowego metodą kolorymetryczną z kwsem sulfnilowym i 1-nftylominą. PN-C :1975. Wod i ścieki. Bdni zwrtości chlorków. Ozncznie chlorków w wodzie i ściekch metodą rgentometrycznego mireczkowni. PN-C :1975. Wod i ścieki. Bdni zwrtości mgnezu. Ozncznie mgnezu metodą werseninową. PN-C-04542:1977. Wod i ścieki. Ozncznie przewodności elektrolitycznej włściwej. PN-C-04584:1977. Wod i ścieki. Pomir tempertury. PN-C :1981. Wod i ścieki. Bdni zwrtości wpni. Ozncznie wpni powyżej 10 mg dm 3 metodą werseninową. PN-C :1985. Wod i ścieki. Bdni zpotrzebowni tlenu i zwrtości węgl orgnicznego. Ozncznie chemicznego zpotrzebowni tlenu (ChZT) metodą ndmngninową. PN-C :1990. Wod i ścieki. Bdni ph, kwsowości i zsdowości. Ozncznie kwsowości i zsdowości minerlnej i ogólnej metodą mireczkowni wobec wskźników. PN-EN :2002. Jkość wody. Ozncznie biochemicznego zpotrzebowni tlenu po n dnich (BZTn). Część 2. Metod do próbek nierozcieńczonych. PN-EN SO 6878:2004. Jkość wody. Ozncznie fosforu. Metod spektrometryczn z molibdeninem monu. PN-EN 872:2005. Jkość wody. Ozncznie zwiesin. Metod z zstosowniem filtrcji przez sączki z włókn szklnego. PN-SO :2003. Jkość wody. Pobiernie próbek. Część 6. Wytyczne dotyczące pobierni próbek z rzek i strumieni. PN-SO 5813:1997. Jkość wody. Ozncznie tlenu rozpuszczonego. Metod jodometryczn. PN-SO 6060:2006. Jkość wody. Ozncznie chemicznego zpotrzebowni tlenu. PN-SO :2002. Jkość wody. Ozncznie zotu monowego. Mnuln metod spektrometryczn. RADTKE G., DĘBOWSK P Sztuczne trlisk dl ryb łososiowtych problemy i kontrowersje. Komunikty Rybckie. Nr 1 (114) s Rozporządzenie Ministr Środowisk z dni 4 pździernik 2002 r. w sprwie wymgń, jkim powinny odpowidć wody śródlądowe będące środowiskiem życi ryb w wrunkch nturlnych. Dz. U nr 176 poz Rozporządzenie Ministr Środowisk z dni 9 listopd 2011 r. w sprwie sposobu klsyfikcji stnu jednolitych części wód powierzchniowych orz środowiskowych norm jkości dl substncji priorytetowych. Dz. U nr 257 poz SCHETT-HAMES D., PLEUS A TFW mbient monitoring progrm literture review nd monitoring recommendtions for slmonid spwning hbitt vilbility. Wshington. Wshington Stte Deprtment of Nturl Resources under the Timber, Fish nd Wildlife Agreement ss. 32. SEMENCHENKO N.N Mechnisms of innte popultion control in sockeye slmon. Journl of chthyology. Vol. 28. No. 3 s TAŃSK A., BONSŁAWSKA M., SZULC J., BRYSEWCZ A., FORMCK K Zsdność budowy trlisk dl wędrownych ryb łososiowtych w zlewni ny n tle bdń środowiskowych. Cz. rzek n. Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 11. Z. 3 (35) s TAŃSK A., FORMCK K., BONSŁAWSKA M., KORZELECKA-ORKSZ A., WNNCK A Możliwości wspomgni nturlnego rozrodu łososi tlntyckiego (Slmo slr L.) i troci wędrownej (Slmo trutt m. trutt L.) w zlewni rzeki ny. W: Biotechnologi w kwkulturze. Pr. zbior. Red. Z. Zkęś, J. Wolnicki, K. Demsk-Zkęś, R. Kmiński, D. Ulikowski. Olsztyn. Wydw. RŚ s TAŃSK A., KORZELECKA-ORKSZ A., GZYL M., FORMCK K., WNNCK A Wpływ struktury żwirowo-kmienistej gnizd n wyniki inkubcji jj troci (Slmo trutt m. trutt L.). W: Rozród, TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)

16 144 Wod-Środowisko-Obszry Wiejskie. T. 13. Z. 4(44) podchów, profilktyk ryb łososiowtych i innych gtunków. Pr. zbior. Red. Z. Zkęś, K. Demsk-Zkęś, A. Kowlsk, D. Ulikowski. Olsztyn. Wydw. RŚ s TPRiG Dziłni Towrzystw Przyjciół Rzeki ny i Gowienicy. Sprwozdnie merytoryczne z rok 2011 [online]. [Dostęp ]. Dostępny w nternecie: TURNPENNY A.W., WLLAMS R Effects of sedimenttion on the grvesl of n industril river system. Journl of Fish Biology. Vol. 17 s WOŚ Szczecin Rport o stnie środowisk w województwie zchodniopomorskim w ltch Cz. V. 2. Rzeki. Bibliotek Monitoringu Środowisk. Szczecin. WOŚ Szczecin Rport o stnie środowisk w województwie zchodniopomorskim w ltch Bibliotek Monitoringu Środowisk. Szczecin. ZZMiUW Projekt LFE+. Budow niebieskiego korytrz ekologicznego wzdłuż doliny rzeki ny i jej dopływów [online]. [Dostęp ]. Dostępny w nternecie: pl Adm TAŃSK, Młgorzt BONSŁAWSKA, Adm BRYSEWCZ, Agt KORZELECKA-ORKSZ, Krzysztof FORMCK, Piotr WESOŁOWSK THE RATONALE OF BULDNG SPAWNNG GROUNDS FOR MGRATORY SALMONDS N THE NA RVER CATCHMENT BASED ON ENVRONMENTAL STUDES. PART 3. OTHER TRBUTARES OF THE NA RVER Key words: environmentl reserch, migrtory slmonids, qulity of wter, spwning grounds S u m m r y Environmentl requirements of slmonids: the Atlntic slmon (Slmo slr L.) nd brown trout (Slmo trutt m. trutt L.) combined with the presence of hydrulic structures on wter courses significntly reduce the possibility tht these vluble fish species will sty nd breed in mny wter courses. The pper presents results of the third nd finl prt of reserch into the suitbility of wters in the ctchment re of the n River for building breeding grounds for migrtory slmonid fish. The study focused on the following tributries of the n River: the Wrdynk, Stobnic, Reczyc, Mł n, Młk nd Wiśniówk. Wter qulity in these rivers ws studied during summer nd the utumn-winter period in 11 sites where flow mesurements were conducted, too, nd smples of bottom substrte were collected in order to determine its grin size structure. On the bsis of obtined results it ws concluded tht there were justifible premises for building rtificil breeding grounds, minly in the rivers Reczyc nd Wrdynk, s they were chrcterized by suitble environmentl conditions for slmonids (good wter qulity). However, due to limited res of grvel nd rocky bottom, the fish would not be ble to breed fter rriving t the upper reches of these wter courses. Adres do korespondencji: dr inż. A. Tński, Zchodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Ktedr Antomii, Hydrobiologii i Biotechnologii Rozrodu, ul. Kzimierz Królewicz 4, Szczecin; tel , e-mil: dm.tnski@zut.edu.pl TP Wod Środ. Obsz. Wiej (X X). T. 13. Z. 4(44)