JAK WDRA Ż AĆ MODUŁOWE PROGRAMY KSZ TA ŁCENIA Z AWODOWEGO

Transkrypt

1 JAK WDRA Ż AĆ MODUŁOWE PROGRAMY KSZ TA ŁCENIA Z AWODOWEGO Poradnik dla konsultanta i doradcy metodycznego

2 JAK WDRAŻAĆ MODUŁOWE PROGRAMY KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO Poradnik dla konsultanta i doradcy metodycznego Poradnik opracowany w ramach projektu Syste m wsparcia szkó ł i p laców e k oświa to wyc h wdrażającyc h moduło w e pr ogram y kształce nia za w odo w ego Autorzy części I: Anna Dudek-Janiszewska, Hanna Grządziel, Bogdan Kruszakin, Marek Olsza, Krzysztof Symela Autorzy części II: Barbara Drożyńska, Anna Dudek-Janiszewska, Hanna Grządziel, Bogdan Kruszakin, Marek Olsza Autorzy części III: Hanna Grządziel, Halina Limanówka Opinia recenzencka: Elżbieta Gonciarz, Elżbieta Goźlińska Redaktor językowy: Małgorzata Koroś Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej Warszawa, 2011 Skład i druk: Wydawnictwo TEKST Sp. z.o.o Bydgoszcz, ul. Kossaka 72 tel./fax

3 Spis treści Część I. KSZTAŁCENIE ZAWODOWE W OPARCIU O PROGRAMY MODUŁOWE 1. Prezentacja projektu Słownik pojęć Zastosowanie podejścia modułowego w kształceniu zawodowym Prawne aspekty zawodowego kształcenia modułowego Kształcenie modułowe a przedmiotowe Oferta programowa w modułowym kształceniu zawodowym Część II. KSZTAŁCENIE ZAWODOWE W OPARCIU O PROGRAMY MODUŁOWE 1. Nauczyciel w kształceniu modułowym Organizacja pracy szkoły/placówki Promocja kształcenia modułowego Zasady finansowania kształcenia zawodowego w Polsce Część III. WSPOMAGANIE SZKOŁY W REALIZACJI KSZTAŁCENIA MODUŁOWEGO PRZEZ KONSULTANTA/DORADCĘ METODYCZNEGO 1. Obszary wsparcia szkoły wdrażającej kształcenie modułowe ze strony placówki doskonalenia nauczycieli Kompetencje konsultanta i doradcy metodycznego niezbędne do wspomagania procesu wdrażania kształcenia modułowego Harmonogram działań wspomagających proces wdrożenia modułowych programów nauczania Dokumentacja pracy placówki wdrażającej modułowe programy nauczania Wyposażenie pracowni zawodowych konieczne do wdrażania modułowych programów nauczania dla zawodu Dostosowanie modułowych programów nauczania i pakietów edukacyjnych do potrzeb szkoły lub placówki oświatowej Elementy metodyki kształcenia z wykorzystaniem modułowych programów nauczania dla zawodu Ocenianie i certyfikowanie osiągnięć w zawodowym kształceniu modułowym Ewaluacja procesu wdrażania modułowego programu nauczania dla zawodu Upowszechnianie idei zawodowego kształcenia modułowego w środowisku szkolnym Oferta programowa szkoły w zakresie świadczenia usług edukacyjnych kształcenia/szkolenia zawodowego Oferta szkoleniowa ODN wspomagająca proces wdrażania modułowych programów nauczania dla zawodu Załączniki Bibliografia Spis schematów, tabel i załączników

4

5 Jeśli chcesz szukasz sposobów; jeśli nie chcesz szukasz powodów. W ostatnim czasie nauczyciele uzyskali możliwość realizowania procesu dydaktycznego w oparciu o programy nauczania wybrane lub opracowane przez siebie i zatwierdzone do użytku przez dyrektora szkoły. To znaczący krok w kierunku budowania autonomii szkoły, a zarazem przyjmowania pełnej odpowiedzialności za efekty procesu kształcenia. W tej sytuacji jedną z możliwości jest wybór programów nauczania o strukturze modułowej. Trudno przecenić odpowiedzialność, jaka towarzyszy podjęciu decyzji o wyborze programu nauczania, który odchodzi od stereotypu przedmiotowego układu treści kształcenia i powoduje całkowitą zmianę organizacji procesu dydaktycznego. Warto jednak pamiętać, że dobre przygotowanie praktyczne absolwentów szkół zawodowych do wykonywania zadań na stanowiskach pracy jest jednym z głównych oczekiwań pracodawców formułowanych pod adresem szkoły. Spełnieniem tego postulatu jest realizowanie przez szkoły kształcenia zawodowego w oparciu o programy o strukturze modułowej, gdy moduły stanowią integralną jedność praktyki i teorii. Dzięki realizacji tego założenia proces kształcenia jest w stanie elastycznie dopasowywać się do dynamiki i potrzeb rynku pracy. Wybór między programem przedmiotowym i modułowym to trudna deklaracja, nie tylko metodyczna. Skutkuje dużym, dodatkowym wysiłkiem zarówno dla dyrektora szkoły, jak i dla nauczycieli. Jest to zarazem sygnał, że osoby podejmujące takie wyzwanie stanowią ambitny, dojrzały i otwarty zespół, który warto wspierać. Skutki organizacyjne, w tym finansowe takiej decyzji wykraczają poza kompetencje samej szkoły, może być ona podjęta wyłącznie jako efekt porozumienia wielu stron. Nie ulega żadnej wątpliwości, że kluczowe znaczenie przypada w tym procesie organom administracji prowadzącym szkoły. Ze względu na złożoność procesu wdrażania programu modułowego do praktyki szkolnej 5

6 i konieczność zaangażowania w ten proces różnych interesariuszy, staraliśmy się zróżnicować adresatów poradników. Mamy zatem Poradniki dla dyrektorów szkół zawodowych i placówek oświatowych, kierowników kształcenia praktycznego, nauczycieli konsultantów i doradców zawodowych, przedstawicieli organu prowadzącego oraz organu nadzorującego. Dodatkowo w serii powstało 16 poradników branżowych. Zadaniem prezentowanych poradników jest wskazanie kolejnych kroków, które należy podejmować, aby właściwie przygotować placówkę i jej kadrę do rozpoczęcia kształcenia modułowego. Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej zaangażował w tworzenie niniejszych poradników wszystkie dostępne siły i środki, a więc nasze wieloletnie doświadczenie w projektowaniu programów modułowych, pakietów edukacyjnych dla ucznia i dla nauczyciela, ale nade wszystko nasz najlepszy kapitał ludzki współpracujących z nami specjalistów i ekspertów z całego kraju. Jesteśmy przekonani o skuteczności formuły kształcenia zawodowego i wyrażamy głęboką nadzieję, iż dzięki lekturze naszych poradników rozwiane zostaną wszelkie nurtujące wątpliwości i z entuzjazmem podejmiecie się Państwo trudu przeprowadzenia zmian w swoich szkołach. Grażyna Osicka DYREKTOR KRAJOWEGO OŚRODKA WSPIERANIA EDUKACJI ZAWODOWEJ I USTAWICZNEJ

7 część I KSZTAŁCENIE ZAWODOWE W OPARCIU O PROGRAMY MODUŁOWE

8

9 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 1. P R E Z E N T A C J A P R O J E K T U Wprowadzenie Projekt System wsparcia szkół i placówek oświatowych wdrażających modułowe programy kształcenia zawodowego jest odpowiedzią na zgłaszane trudności organizacyjne, merytoryczne i metodyczne, jakie napotykają szkoły zawodowe, centra kształcenia ustawicznego oraz centra kształcenia praktycznego decydujące się na realizację modułowej oferty programowej. Przekazujemy Państwu kompendium informacji o projekcie systemowym Ministerstwa Edukacji Narodowej, realizowanym przez Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, z intencją ich wykorzystania w fazie przygotowania szkoły/placówki kształcenia zawodowego do wdrożenia modułowej oferty programowej. Cele, zadania i rezultaty projektu Projekt realizowany jest od maja 2009 do grudnia 2013 roku i zachęca do powszechnego korzystania z programów modułowych opracowanych w ramach projektu Przygotowanie innowacyjnych programów do kształcenia zawodowego ( , SPO RZL, Działanie 2.2). Szerzej rezultaty tego projektu są opisane w rozdziale 7. Podstawowe cele do osiągnięcia w projekcie System wsparcia szkół i placówek oświatowych wdrażających modułowe programy kształcenia zawodowego przedstawia schemat 1. Schemat 1. Cele ogólne projektu System wsparcia szkół i placówek oświatowych wdrażających modułowe programy kształcenia zawodowego Cele projektu 1 Wypracowanie systemu wsparcia szkół zawodowych przygotowujących się do kształcenia zawodowego w oparciu o programy modułowe 2 Utworzenie zintegrowanego systemu informatycznego ułatwiającego dostęp do bazy danych programów modułowych i pakietów edukacyjnych oraz informacji z zakresu kształcenia zawodowego Źródło: opracowanie własne Cele te wzajemnie się uzupełniają i są skierowane w szczególności do następujących grup docelowych: dyrektorów szkół zawodowych i placówek oświatowych (DSP), kierowników kształcenia praktycznego (KKP), przedstawicieli organów prowadzących (JST), 9

10 przedstawicieli organów nadzorujących szkoły zawodowe (KO), CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 10

11 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR nauczycieli konsultantów i doradców metodycznych kształcenia zawodowego (NKD), członków Polskiej Sieci Kształcenia Modułowego (PSKM) oraz uczniów/słuchaczy uczestniczących w kształceniu zawodowym. Natomiast kluczowe zadania i rezultaty projektu przedstawia schemat 2. Koncentrują się one na rozwiązaniach przydatnych do praktycznego wykorzystania na etapie przygotowań do wdrażania modułowych programów kształcenia zawodowego w 256 szkołach/placówkach, które zostały zakwalifikowane do uczestnictwa w projekcie. Schemat 2. Planowane zadania i rezultaty projektu Zadania i rezultaty projektu System wsparcia szkół i placówek oświatowych wdrażających modułowe programy kształcenia zawodowego 1. Przygotowanie ekspertów do wspierania organizacyjnego, merytorycznego i metodycznego szkół i placówek wdrażających programy modułowe 2. Przygotowanie poradników Jak wdrażać modułowe programy kształcenia zawodowego oraz produkcja 6 filmów 3. Organizacja konferencji wojewódzkich i regionalnych 4. Utworzenie i wdrożenie zintegrowanego systemu informatycznego wspierającego kształcenie zawodowe w oparciu o podejście modułowe Konsultacje ekspertów w szkołach i placówkach oświatowych Popularyzacja i wdrożenie poradników do praktyki szkolnej Organizacja 17 konferencji wojewódzkich otwierających projekt (1700 osób) Opracowanie koncepcji struktury i zawartości portalu 4 spotkania regionalne ekspertów i koordynatorów wojewódzkich Nagranie filmów służących jako przykłady dobrych praktyk wdrożenia kształcenia modułowego Organizacja 5 konferencji regionalnych podsumowujących projekt Stworzenie i instalacja portalu Źródło: opracowanie własne Wsparcie dla szkół i nauczycieli Oferowany w projekcie system wsparcia dla szkół i placówek kształcenia zawodowego przygotowujących się do wdrażania programów modułowych, zgodnie z nowymi kierunkami zmian w kształceniu zawodowym, uwzględnia następujące założenia: Wsparcie organizacyjne, metodyczne i merytoryczne uzyska łącznie 256 szkół/placówek w Polsce (średnio po 16 w każdym województwie), które zostaną zakwalifikowane do uczestnictwa w projekcie w charakterze beneficjenta 11

12 ostatecznego. CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 12

13 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Kwalifikacja szkół/placówek do projektu opiera się na przyjętych w każdym województwie kryteriach. Kryteria te są formułowane podczas prowadzonych przez KOWEZiU konferencji w 16 województwach z udziałem dyrektorów szkół, organów prowadzących, organów nadzorujących, kierowników kształcenia praktycznego, nauczycieli kształcenia zawodowego oraz nauczycieli konsultantów i doradców metodycznych. Decyzja o zakwalifikowaniu szkoły/placówki do projektu uwzględnia opinię właściwego organu prowadzącego i organu nadzorującego. Sposób realizacji wsparcia polega na przypisaniu do danej szkoły/placówki wyszkolonego w projekcie eksperta kształcenia modułowego, który po przeprowadzeniu diagnozy potrzeb określi program działań i przeprowadzi łącznie 12 spotkań konsultacyjno-doradczych. Spotkania te mają w efekcie prowadzić do dostosowania infrastruktury technodydaktycznej, dokumentacji szkolnej oraz procesu kształcenia w szkole/placówce do wdrożenia modułowej oferty programowej w trakcie realizacji projektu lub tuż po jego zakończeniu. Eksperci będą służyć pomocą w znajdowaniu optymalnych rozwiązań organizacyjnych przy wdrażaniu kształcenia modułowego, z wykorzystaniem 21 poradników opracowanych w projekcie oraz 6 filmów ilustrujących przykłady dobrych praktyk kształcenia modułowego w Polsce. Oprócz wsparcia realizowanego bezpośrednio w szkołach/placówkach zapewnione zostanie również wsparcie realizowane na odległość, poprzez zasoby udostępnione wraz z wdrożeniem zintegrowanego systemu informatycznego. Zasady korzystania z 21 poradników Projekt oferuje 21 poradników, których zadaniem jest udzielanie wskazówek, porad i dostarczanie przykładowych rozwiązań z ukierunkowaniem na pomoc Jak wdrażać modułowe programy kształcenia zawodowego? Do dyspozycji jest: 5 poradników kierowanych do środowisk kluczowych dla wdrażania modułowych programów kształcenia zawodowego, tj. dyrektorów szkół i placówek oświatowych, kierowników kształcenia praktycznego, przedstawicieli organu prowadzącego, przedstawicieli organu sprawującego nadzór pedagogiczny, nauczycieli konsultantów i doradców metodycznych, 16 poradników kierowanych do kadry dydaktycznej szkół i placówek oświatowych w branżach zawodowych, w których kształcenie modułowe dotychczas jest najbardziej spopularyzowane. Szkoły powinny korzystać z tych poradników branżowych, które są zgodne z zawodami przypisanymi do danej branży. Więcej informacji dostępnych jest w poradnikach branżowych, które stanowią oddzielne opracowanie. Wszystkie poradniki posiadają identyczną część wspólną (Część I), która koncentruje się na zagadnieniach fundamentalnych dla wdrażania kształcenia zawodowego w systemie szkolnym, oraz część specyficzną dla danego poradnika. Taki podział treści w poradnikach pozwala na samodzielne funkcjonowanie każdego z nich, jako niezależnego poradnika dla określonego beneficjenta. Określony poradnik, program modułowy oraz pakiet edukacyjny łącznie stanowią specyficzną metodykę i technologię kształcenia zawodowego. 13

14 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Zasoby portalu informatycznego Przygotowany w projekcie portal informatyczny integruje najważniejsze zasoby informacji, wiedzy i rozwiązań aplikacyjnych związanych z kształceniem modułowym w Polsce. Portal stanowi oryginalne rozwiązanie w skali kraju i UE pod względem funkcjonalności i struktury. System informatyczny ma strukturę modułową, w której przewiduje się następujące zasoby: Moduł 1 Strona główna, Moduł 2 Baza wiedzy o kształceniu modułowym, Moduł 3 Baza instytucji (wdrażających programy modułowe i uczestniczących w projekcie), Moduł 4 Baza ekspertów (trenerzy, eksperci kształcenia modułowego wyszkoleni w projekcie), Moduł 5 Baza modułowych programów kształcenia zawodowego, Moduł 6 Baza pakietów edukacyjnych, Moduł 7 Baza oferty szkoleniowej, Moduł 8 Baza promocji kształcenia modułowego, Moduł 9 Baza seminariów i konferencji, Moduł 10 Forum dyskusyjne Modułowe kształcenie zawodowe. Portal zostanie wdrożony w końcowym etapie realizacji i udostępniony wszystkim zainteresowanym. 2. S Ł O W N I K P O J ĘĆ Wprowadzenie Efektywne komunikowanie się osób uczestniczących we wdrażaniu w szkołach i placówkach oświatowych modułowych programów nauczania wymaga posługiwania się wspólnym dla wszystkich zestawem pojęć. Dlatego też w słowniku umieszczone zostały definicje celowo dobranych pojęć powiązanych z modułowym kształceniem zawodowym (pojęcia od 1 do 7), które są stosowane w regulacjach prawnych i materiałach metodycznych przyjętych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Dopełnieniem tego zestawu są podstawowe pojęcia zawodoznawcze (pojęcia od 8 do 11), które należy traktować jako robocze, z uwagi na trwające obecnie w Polsce działania związane z opracowaniem i wdrożeniem Krajowych Ramowych Kwalifikacji oraz Strategii uczenia się przez całe życie. Oficjalnie przyjęte w tych dokumentach definicje pojęć będą obligatoryjne również dla kształcenia zawodowego. W przytoczonych materiałach źródłowych mogą Państwo odnaleźć obszerniejszy kontekst interpretacyjny oraz rozszerzenie poniższego zestawu pojęć. 1. Program nauczania dla zawodu 1 Zbiór usystematyzowanych, celowych układów umiejętności i treści nauczania, ujętych w podstawie programowej kształcenia w zawodzie, określonych odpowiednio w przepisach w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach wraz ze wskazówkami dotyczącymi realizacji procesu kształcenia i oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia, poprawnych pod względem merytorycznym 14

15 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz. U. Nr 89, poz. 730). 15

16 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR i dydaktycznym. Program zawiera programy nauczania poszczególnych przedmiotów zawodowych, bloków tematycznych, modułów lub innych układów treści, obejmujące: szczegółowe cele kształcenia określające wiadomości i umiejętności, które powinny być opanowane przez ucznia, treści kształcenia w formie haseł programowych, powiązane ze szczegółowymi celami kształcenia, wskazówki metodyczne dotyczące realizacji programu, propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia. 2. Modułowy program nauczania dla zawodu 2 Zestaw modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych, wyodrębnionych na podstawie określonych kryteriów, umożliwiających zdobywanie wiedzy oraz kształtowanie umiejętności i postaw właściwych dla zawodu. 3. Moduł 3 Wyodrębniony element programu nauczania, odnoszący się do określonej grupy treści programowych: ponadzawodowych, ogólnozawodowych, podstawowych dla zawodu, specjalizacyjnych, realizowanych w procesie kształcenia zawodowego w formie jednostek modułowych. 4. Jednostka modułowa 4 Część modułu kształcenia w zawodzie, obejmująca logiczny i możliwy do wykonania wycinek pracy, o wyraźnie określonym początku i zakończeniu, który nie podlega zwykle dalszym podziałom, a jego rezultatem jest produkt, usługa lub istotna decyzja. 5. Dydaktyczna mapa programu nauczania 5 Graficzny obraz korelacji między modułami i jednostkami modułowymi wyodrębnionymi w programie nauczania dla zawodu. 6. Pakiet edukacyjny 6 Zbiór materiałów do nauczania i uczenia się, który stanowi obudowę dydaktyczną jednostki modułowej wyodrębnionej w programie nauczania. Treść pakietu edukacyjnego ściśle koreluje z programem modułu i jednostki modułowej, dla której został opracowany. Pakiet edukacyjny składa się z poradnika dla ucznia oraz poradnika dla nauczyciela. 7. Kształcenie modułowe 7 Sposób organizacji procesu dydaktycznego nakierowany na osiąganie mierzalnych efektów uczenia się, oparty na modułowym programie nauczania dla zawodu integrującym teorię z praktyką i treści kształcenia z różnych dziedzin wiedzy. 2 Modułowy program nauczania dla zawodu. Materiał metodyczny dla autorów programu, MENiS-DKZiU, Warszawa 24 kwietnia Ibidem. 4 Ibidem. 5 Zarys metodologii konstruowania modułowego programu nauczania dla zawodu, praca pod kierunkiem K. Symeli, KOWEZ, Warszawa Wskazówki metodyczne do opracowania pakietów edukacyjnych. Materiał dla autorów pakietów, KOWEZiU, Warszawa Na podstawie: T. W. Nowacki, Leksykon pedagogiki pracy, Instytut Technologii Eksploatacji, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Radom 2004 oraz K. Symela (red.), Skuteczność kształcenia modułowego w Polsce w systemie szkolnym i pozaszkolnym, ITeE, Radom

17 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 8. Zawód 8 Zbiór zadań zawodowych wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wymagających od pracownika odpowiednich kwalifikacji zawodowych. 9. Zadanie zawodowe 9 Logiczny wycinek lub etap pracy w ramach zawodu, o wyraźnie określonym początku i końcu, wyodrębniony ze względu na rodzaj lub sposób wykonywania czynności zawodowych powiązanych jednym celem, kończący się produktem, usługą lub decyzją. 10. Kwalifikacje zawodowe 10 Układ umiejętności, wiadomości i cech psychofizycznych niezbędnych do wykonywania zadań zawodowych wchodzących w skład zawodu. Zgodnie z ideą uczenia się przez całe życie kwalifikacja rozumiana jest jako dyplom, świadectwo, certyfikat lub inny dokument, wydany przez uprawnioną instytucję, stwierdzający, że dana osoba osiągnęła efekty uczenia się zgodnie z odpowiednimi wymaganiami Kompetencje zawodowe 12 Uprawnienia do działania w określonym obszarze zawodowym na podstawie uzyskanych kwalifikacji, pozwalających na właściwe wykonywanie zadań zawodowych. Uprawnienia te są stwierdzone w odpowiednim dokumencie kwalifikacyjnym, określającym ewentualnie tytuł i stopień zawodowy. W pojęciu tym mieści się również zdolność do stosowania umiejętności i wiedzy w nowych sytuacjach w ramach obszaru zawodowego i poza zasadniczymi zajęciami. Jest to zatem posiadanie i rozwijanie odpowiednich umiejętności, wiedzy, właściwych postaw i doświadczeń w celu pomyślnego wypełniania funkcji zawodowych. W dokumencie Perspektywa uczenia się przez całe życie kompetencja oznacza wszystko to, co dana osoba wie, rozumie i potrafi wykonać odpowiednio do sytuacji. 8 S. M. Kwiatkowski, K. Symela, Standardy kwalifikacji zawodowych. Teoria. Metodologia. Projekty, IBE, Warszawa Ibidem. 10 Ibidem. 11 Perspektywa uczenia się przez całe życie, Warszawa 4 lutego 2011 r. Projekt dokumentu strategicznego opracowany przez Międzyresortowy Zespół do spraw uczenia się przez całe życie, w tym Krajowych Ram Kwalifikacji, działający na podstawie Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów nr 13 z dnia 17 lutego 2010 r. 12 T. W. Nowacki, K. Korabiewska-Nowacka, B. Baraniak, Nowy słownik pedagogiki pracy, WSP TWP, Warszawa

18 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 3. ZAST OS OWANIE PODEJŚ CIA MODUŁ OW E G O W KSZ TAŁ CENIU Z AWOD OWYM Wprowadzenie Kształcenie modułowe w większości krajów Unii Europejskiej jest powszechną praktyką, a jego korzenie datuje się na początek XX wieku. Do systemu kształcenia i szkolenia zawodowego w Polsce zawitało dopiero w końcu XX wieku. Oferujemy Państwu kompendium wiedzy o genezie, rozwoju i doświadczeniach wdrażania koncepcji kształcenia modułowego, które pomoże w podejmowaniu merytorycznej dyskusji i wskazaniu realnych przykładów praktycznej użyteczności tego podejścia w usługach kształcenia i szkolenia zawodowego. Zachęcamy również do skorzystania z materiałów źródłowych (będą dostępne na portalu internetowym), aby uczyć się na doświadczeniach tych krajów i instytucji, które są liderami we wdrażaniu koncepcji kształcenia modułowego. Rozwój koncepcji kształcenia modułowego wymiar międzynarodowy Termin moduł wywodzi się z produkcji technologicznej, a modularyzacja jest pojęciem używanym do opisania procesu, który pozwala na łatwiejsze i bardziej efektywne kosztowo wytworzenie produktów finalnych. Na teren edukacji idea modularyzacji została przeniesiona ponad sto lat temu w Stanach Zjednoczonych przez Johna Deweya, twórcę koncepcji Szkoły pracy i zwolennika uczenia się przez działanie. Te cechy nadal posiada współcześnie postrzegane modułowe kształcenie zawodowe. Początki zmodularyzowanego układu treści kształcenia odnaleźć możemy w koncepcji edukacyjnej Uniwersytetu Harwardzkiego, zmieniającej jednolity, sztywny program kształcenia na swobodę wyboru indywidualnego programu kursu, szkolenia. Były to początki filozofii edukacji zorientowanej na ucznia. W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku system kształcenia modułowego stosowano w szkoleniu pilotów amerykańskich, a następnie znalazł on szerokie wykorzystanie w edukacji zawodowej, poszukującej nowych możliwości skutecznego przystosowania kwalifikacji do zmian w środowisku pracy 13. Koncepcję kształcenia modułowego wdrażają, począwszy od lat siedemdziesiątych XX wieku, kraje, w których system przygotowania kwalifikowanych robotników opierał się na nowocześnie pojętym terminatorstwie (dual system w Niemczech, Szwajcarii, Holandii, Danii, praktyka apprentice-ship w USA i Wielkiej Brytanii). Kształcenie modułowe wzbudziło zainteresowanie również w krajach, w których głównym nurtem przygotowania zawodowego jest szkolnictwo. Przykładem może tu być Szwecja i Francja. Koncepcje modułowe zostały wprowadzone w Słowenii, na Węgrzech oraz w dwóch krajach bałtyckich w Estonii i na Litwie. Z powodu swojej silnej orientacji gospodarczej Estonia skoncentrowała się na relatywnie wąskich modułach, bardzo dobrze dopasowanych do obecnych potrzeb przedsiębiorstw. Z kolei Republika Czeska widzi w podejściu modułowym szansę na spełnienie określonych, specjalistycznych wymagań lokalnych i oczekiwań przedsiębiorstw poprzez zdefiniowanie i oferowanie różnych modułów w sposób zdecentralizowany, obok obowiązkowego podstawowego programu nauczania G. Rogala, Modularyzacja w edukacji, [w:] Kształcenie modułowe, ZG ZZDZ, Warszawa K. Symela, L. Łopacińska, N. Lloyd, M. Jacyniuk-Lloyd (edit.), Modular Vocational Education and Training. Examples of Good Practice in Europe, Institute for Sustainable Technologies National Research Institute, Poland, Radom

19 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Znaczący wkład w rozwój modułowej koncepcji kształcenia zawodowego wniosła Międzynarodowa Organizacja Pracy (ang. International Labour Organization ILO) w wyniku badań o zasięgu światowym, prowadzonych na początku lat siedemdziesiątych XX wieku. W efekcie ILO zaproponowała koncepcję przygotowania zawodowego nazwaną Moduły umiejętności zawodowych (ang. Modules of Employable Skills MES). W koncepcji tej podstawę wyodrębniania modułów stanowi analiza pracy i zadań zawodowych oraz umiejętności wymaganych do ich realizacji. Dotychczasowe doświadczenia ILO wskazują, że procesowi kształcenia prowadzonemu w oparciu o koncepcję MES przypisuje się wysoką efektywność i przydatność. Znajduje ona zastosowanie zwłaszcza tam, gdzie istnieje potrzeba indywidualizacji, wyboru i różnicowania treści szkoleniowych, gdzie niezbędna jest elastyczność i szybka, efektywna technika zmiany kwalifikacji 15. Warto podkreślić, że koncepcja MES ma walory uniwersalności, dlatego też została wykorzystana w tworzeniu systemowych rozwiązań kształcenia modułowego w wielu krajach, w tym również i w Polsce. Aktualnie ILO rozwija w szkoleniach modułowych dla rynku pracy nowe podejście oparte na kompetencjach, w ramach koncepcji nazwanej CBT (ang. Competency Based Modular Training). Podstawa teoretyczna tej koncepcji osadzona jest w modelu brytyjskim. Model brytyjski (Anglia, Walia, Szkocja, Irlandia) wykorzystuje analizę funkcjonalną do wyodrębniania modułów w ramach usankcjonowanych prawnie Krajowych Kwalifikacji Zawodowych (ang. National Vocational Qualification NVQ). Kwalifikacje te oparte są na Krajowych Standardach Zawodowych (ang. National Occupational Standards NOS). Stanowią one definicję tego, co dana osoba kompetentna w określonej dziedzinie powinna potrafić wykonać. Kursy modułowe obejmują krótkie wycinki procesu uczenia się, które są oddzielnie oceniane i certyfikowane, i mogą być, po pewnym czasie, łączone w większe kursy lub całe (pełne) kwalifikacje. Obecnie system NVQ jest najważniejszym motorem ruchu w kierunku modularyzacji kształcenia i szkolenia zawodowego. Rozwój kształcenia modułowego doświadczenia polskie W Polsce pierwsze próby (początek lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku) eksperymentowania z wdrażaniem koncepcji kształcenia modułowego były dziełem uczelni wyższych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i Uniwersytetu Warszawskiego. Próby te jednak nie zostały na tyle spopularyzowane, aby można było przenieść te doświadczenia na grunt szkolnictwa zawodowego. Dopiero za sprawą projektu realizowanego w latach przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (projekt TOR#9 Szkolenie dorosłych ) została zaadaptowana i wdrożona polska metodologia szkoleń modułowych dla rynku pracy oparta na fundamencie koncepcji MES. Opracowano także programy szkolenia dla 21 obszarów zawodowych, obejmujących łącznie prawie 1000 jednostek modułowych 16. Druga faza (lata ) rozwoju modułowych szkoleń zawodowych prowadzona była przez MPiPS w projekcie Phare 2000 Krajowy system szkolenia zawodowego, w którym opracowano 90 modułowych programów szkoleniowych oraz przeszkolono 600 specjalistów do wdrażania tych programów. Powstała również informatyczna baza danych o modułowych szkoleniach zawodowych, która jest systematycznie rozwijana E. Chrosciel, W. Plumbridge, Podręcznik modułowych szkoleń umiejętności zawodowych, MPiPS, MOP, Warszawa Genewa A. Brejnak, Tworzenie modułowych programów szkoleń opartych na metodologii MES, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa K. Symela, Poradnik metodyczny dla autorów modułowych programów szkolenia zawodowego, Projekt Phare

20 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Krajowy System Szkolenia Zawodowego, ITeE-PIB, Radom

21 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Ministerstwo Edukacji Narodowej podjęło również działania, aby w systemie szkolnym rozwijać modułowe programy kształcenia zawodowego stanowiące alternatywę dla programów o strukturze przedmiotowej powszechnie stosowanej. W latach prowadzony był eksperyment pedagogiczny MEN polegający na wdrażaniu w szkołach 27 programów nauczania o budowie modułowej, które opracowane zostały w programie Phare UPET/IMPROVE 18. Kluczowym wsparciem dla wprowadzenia do systemu szkolnictwa zawodowego programów nauczania o strukturze modułowej była realizacja w latach , w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich, projektu współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego SPO RZL Przygotowanie innowacyjnych programów nauczania do kształcenia zawodowego. Projekt koordynowany był przez KOWEZiU i bezpośrednio realizowany przez Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy (ITeE- PIB) w Radomiu w kooperacji z wiodącymi szkołami i placówkami kształcenia zawodowego. W ramach projektu prowadzona była promocja kształcenia modułowego, powstało 131 programów modułowych i około 3500 pakietów edukacyjnych, które aktualnie są powszechnie dostępne dla szkół i placówek decydujących się na podjęcie kształcenia modułowego 19. Punktem zwrotnym dla rozwoju modułowego kształcenia zawodowego w Polsce było zharmonizowanie koncepcji szkolenia modułowego rekomendowanego przez MPiPS z koncepcją kształcenia modułowego zalecaną dla systemu szkolnego przez MEN. Harmonizacja ta osadzona została na wspólnej definicji jednostki modułowej. Zaowocowało to przygotowaniem oryginalnej metodyki opracowania modułowego programu nauczania dla zawodu oraz pakietów edukacyjnych 20. Funkcjonowanie programów modułowych w kształceniu i szkoleniu zawodowym Podział treści kształcenia na moduły i jednostki modułowe występuje zarówno w programach modułowych rekomendowanych do użytku szkolnego przez MEN (zgodnie z klasyfikacją zawodów szkolnictwa zawodowego), jak i w programach szkoleniowych rekomendowanych przez MPiPS (zgodnie z klasyfikacją zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy). Różnice występują w sposobie ich opisywania, co wynika z przyjętej metodologii opracowywania programów dla kształcenia i szkolenia zawodowego. W przypadku modułowych programów szkoleniowych występuje trzeci poziom podziału treści kształcenia na jednostki szkoleniowe, które stanowią kompleksową technologię nauczania i uczenia się. Natomiast w modułowych programach kształcenia zawodowego funkcję jednostek szkoleniowych przejmują pakiety edukacyjne (odnoszące się do jednostek modułowych), które przygotowywane są w formie poradników dla ucznia i dla nauczyciela. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że modułowy program kształcenia zawodowego dotyczy całego zawodu szkolnego, gdy tymczasem modułowy program szkolenia zawodowego może odnosić się do fragmentu tego zawodu (określonego wycinka pracy czy też wyodrębnionej kwalifikacji) lub zadań zawodowych należących do różnych zawodów. 18 J. Figurski, K. Symela, Modułowe programy nauczania w kształceniu zawodowym. Eksperyment Ministerstwa Edukacji Narodowej. Ujednolicony egzamin z nauki zawodu, MEN ITeE, Radom

22 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 19 K. Symela, Modułowe kształcenie zawodowe w Polsce elementy diagnozy. Projekt PO-KL System wsparcia szkół i placówek oświatowych wdrażających modułowe programy kształcenia zawodowego, KOWEZiU, Warszawa Zarys metodologii konstruowania modułowego programu... 22

23 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Bez wątpienia oferta programowa modułowych szkoleń zawodowych może być rozpatrywana w kształceniu zawodowym pod kątem oferowania kształcenia w ramach specjalizacji zawodowej, jeśli podstawa programowa taką przewiduje. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że zarówno w systemie szkolnym, jak i pozaszkolnym, programy modułowe stanowią alternatywną ofertę kształcenia/szkolenia zawodowego dla tradycyjnych programów. Aktualnie dostępna (bez ponoszenia kosztów) oferta modułowych programów kształcenia i szkolenia zawodowego, wzajemnie się uzupełnia i może być wymiennie wykorzystywana przez kadrę dydaktyczną w systemie szkolnym i pozaszkolnym. Więcej informacji zawiera podrozdział 7. Na funkcjonowanie programów modułowych w kształceniu zawodowym można spojrzeć przez pryzmat typu szkół, które podjęły się ich wdrażania. Najbardziej aktywne w tym zakresie są szkoły policealne i technika, a mniej szkoły zasadnicze, CKU i CKP. Praktyka pokazuje, że wdrażanie programów modułowych sprawia najmniej problemów pod względem organizacyjnym w szkołach policealnych. Proces kształcenia może tam przybrać formę kursów, na wzór szkoleń modułowych dla rynku pracy. 4. PR AWNE ASPEKTY Z AW OD O WEGO K S Z T A Ł CENIA MODUŁ O W E G O Wprowadzenie Realizacja kształcenia zawodowego musi być zgodna z regulacjami prawnymi obowiązującymi (ustawy i akty wykonawcze do nich) w Polsce. W tej części poradnika przedstawiono kompendium informacji z tego zakresu ze szczególnym uwypukleniem tego, co należy wiedzieć o uregulowaniach prawnych z zakresu kształcenia zawodowego z uwzględnieniem kształcenia modułowego. Dopełnienie stanowi wykaz obowiązujących aktów prawnych załączony w załączniku nr 1. Odniesienie do zapisów w ustawach W polskim systemie oświatowym kształcenie zawodowe zajmuje ważne miejsce, o czym świadczą krajowe uregulowania prawne wpisane w przepisy unijne. Podstawowym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie oświaty w Polsce jest Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity, Dz. U. z 2004 r. Nr 257, poz z późniejszymi zmianami) [1]. Schemat 3 przedstawia katalog zagadnień, które powinny być zagwarantowane przez nasz system oświaty. Ustawa o systemie oświaty określa również typy szkół publicznych i niepublicznych w polskim systemie oświaty. W art. 9 ust. 1 znajduje się katalog obowiązujących w chwili obecnej typów szkół. Z kolei art. 2 ust. 3a cytowanej ustawy wymienia również placówki kształcenia ustawicznego, 23

24 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR placówki kształcenia praktycznego oraz ośrodki dokształcania i doskonalenia zawodowego. 24

25 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Aktem wykonawczym do tego artykułu jest Rozporządzenie MEN z dnia 15 czerwca 2009 r. w sprawie publicznych placówek kształcenia ustawicznego, publicznych placówek kształcenia praktycznego oraz publicznych ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego (Dz. U. Nr 99, poz. 828) [11]. Zgodnie z 13 ust. 3 pkt 1 do zadań centrum kształcenia praktycznego należy: 1) prowadzenie zajęć praktycznych dla uczniów szkół prowadzących kształcenie zawodowe, w zakresie całego lub części programu nauczania dla danego zawodu, w tym modułowego programu nauczania dla danego zawodu. Art. 64 ust. 1 ustawy określa, że Podstawowymi formami działalności dydaktycznowychowawczej szkoły są: 1) obowiązkowe zajęcia edukacyjne, 2) dodatkowe zajęcia edukacyjne, 3) zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze i specjalizacyjne organizowane dla uczniów mających trudności w nauce [...], 5) w szkołach prowadzących kształcenie zawodowe praktyczna nauka zawodu. Schemat 3. Wybrane zapisy z Ustawy o systemie oświaty Określa typy szkół publicznych i niepublicznych (art. 9 ust. 1) m.in. ponadgimnazjalne: X zasadnicze szkoły zawodowe, X trzyletnie licea ogólnokształcące, X dwuletnie uzupełniające licea ogólnokształcące, X trzyletnie licea profilowane, X czteroletnie technika, X trzyletnie technika uzupełniające, X trzyletnie szkoły specjalne przysposabiające do Źródło: opracowanie własne Ustawa o systemie oświaty 1. Przepisy ogólne; 2. Wychowanie przedszkolne, obowiązek szkolny i obowiązek nauki; 3. Zarządzanie szkołami i placówkami publicznymi; 4. Społeczne organy w systemie oświaty; 5. Organizacja kształcenia, wychowania w szkołach i placówkach publicznych; 6. Zakłady kształcenia i placówki doskonalenia nauczycieli; 7. Finansowanie szkół i placówek publicznych; 8. Szkoły i placówki niepubliczne; 8a. Pomoc materialna dla uczniów; 9. Przepisy szczególne; 10. Zmiany w przepisach obowiązujących; 11. Przepisy przejściowe i końcowe Zapewnia (art. 1) m.in.: 11) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasobach zrównoważonego rozwoju oraz kształtowanie postaw sprzyjających jego wdrażaniu w skali: X lokalnej, X krajowej, X globalnej, 13) dostosowanie warunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy, 13a) kształtowanie u uczniów postaw przedsiębiorczości sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym, 14) przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia pracy, X szkoły policealne Minister właściwy ds. oświaty i wychowania określa w drodze rozporządzenia m.in.: (art. 22 ust. 2) X ramowe plany nauczania, X podstawy programowe, X warunki i sposób oceniania, klasyfikowania i promowania oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów, X rodzaj i sposób prowadzenia przez szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, X warunki prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez szkoły i placówki, X organizację roku szkolnego, X organizację oraz sposób przeprowadzania konkursów, turniejów i olimpiad, X standardy wymagań będące podstawą przeprowadzania egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, X zasady udzielania i organizacji pomocy psychologiczno- -pedagogicznej, (art. 24 ust. 1) X klasyfikację zawodów szkolnictwa zawodowego, z uwzględnieniem klasyfikacji zawodów i specjalności występujących w gospodarce narodowej, 19

26 X szczegółowe warunki i tryb przyznawania i cofania CZĘŚĆ akredytacji I. KSZTAŁCENIE Określa: ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR (art. 68b ust. 9) X skład i kompetencje stanowiące rady pedagogicznej (art. 40; art. 41), X organizację kształcenia, wychowania i opieki w szkołach i placówkach publicznych (rozdział 5), X dyrektor szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę i po zasięgnięciu opinii odpowiednio wojewódzkiej lub powiatowej rady zatrudnienia, ustala zawody, w których kształci szkoła (art. 39 ust. 5) Reguluje: X ogólne zasady odbywania praktycznej nauki zawodu (art. 70 i 70a), X ogólne zasady zatrudniania przez dyrektora w szkołach nauczycieli i osób niebędących nauczycielami, posiadających przygotowanie uznane przez dyrektora za odpowiednie do prowadzenia zajęć (art. 7 ust. 1a-1d) Określa kompetencje i zadania: X Centralnej i Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej (art. 9c), X organu nadzorującego, X organu prowadzącego, X organów szkół i placówek 20

27 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Ustawa o systemie oświaty przewiduje możliwość zatrudniania przez dyrektorów szkół na podstawie Kodeksu pracy za zgodą organu prowadzącego osób niebędących nauczycielami posiadających przygotowanie zawodowe odpowiednie do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego, (art. 7 ust. 1b) [1]. Istotą jest to, że dyrektor szkoły nie musi uzyskać zgody kuratora oświaty na zatrudnienie specjalisty oraz może ustalić wynagrodzenie nie wyższe niż jak dla nauczyciela dyplomowanego (dotychczas mógł ustalić wynagrodzenie na poziomie nauczyciela kontraktowego). Powstaje problem zatrudnionych nauczycieli realizujących kształcenie zawodowe w formie modułowej, przy realizacji art. 42c Ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2009 r. Nr 1, poz. 1) [2]. Przepis precyzuje, że nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin obowiązuje pięciodniowy tydzień pracy. Propozycje rozwiązań tego problemu znajdujemy w art. 42 ust. 5b i 7 KN. Ust. 5b mówi, że Nauczyciel, który realizuje tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć zgodnie z ust. 3 i dla którego ustalony plan zajęć w pewnych okresach roku szkolnego nie wyczerpuje obowiązującego tego nauczyciela tygodniowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych, powinien nauczać odpowiednio większą liczbę godzin w innych okresach danego roku szkolnego. Praca wykonywana zgodnie z tak ustalonym planem zajęć nie jest pracą w godzinach ponadwymiarowych, nadliczbowych. Ust. 7 KN określa, że to Organ prowadzący szkołę lub placówkę ustala: 1) zasady rozliczenia tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć nauczycielskich, dla których ustalony plan zajęć jest różny w poszczególnych okresach roku szkolnego..., 3) tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć nauczycieli... realizujących w ramach stosunku pracy obowiązki określone dla stanowisk o różnym tygodniowym wymiarze godzin. Akty wykonawcze powiązane z modułowym kształceniem zawodowym Szczegółowe zasady funkcjonowania systemu oświaty regulują wykonawcze akty prawne rozporządzenia wydane na podstawie delegacji wynikającej z obowiązujących ustaw. Na schemacie 4 zostały przedstawione podstawowe akty prawne związane z kształceniem zawodowym regulujące kształcenie modułowe. Warunki i zasady dopuszczania programu nauczania dla zawodu oraz programu nauczania dla profilu określa Rozporządzenie MEN z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz. U. Nr 89, poz. 730) [8] (schemat 5). Wiele kontrowersji budzi rozbieżność między klasyfikacją zawodów szkolnictwa zawodowego a klasyfikacją zawodów i specjalności występujących w gospodarce narodowej określoną w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz jej stosowania (Dz. U. z 2010 r. Nr 82, poz. 537) [4]. W chwili obecnej trwają prace nad ujednoliceniem klasyfikacji, ale nadal obowiązuje Rozporządzenie MEN w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz. U. z 2007 r. Nr 124, poz. 860; wraz z rozporządzeniami zmieniającymi z 2008 roku oraz ostatnią zmianą z 2010 roku Dz. U. Nr 60, poz. 374) [3]. Powyższą klasyfikację należy powiązać z podstawami programowymi kształcenia w poszczególnych zawodach [5] określonych na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 2 lit. d ustawy [1] wraz z rozporządzeniami dotyczącymi poszczególnych zawodów. Źródło: opracowanie własne 21

28 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Schemat 4. Podstawowe akty wykonawcze powiązane z modułowym kształceniem zawodowym O systemie oświaty Ustawy Karta Nauczyciela Rozporządzenia Źródło: opracowanie własne Schemat 5. Podstawowe regulacje prawne związane z dopuszczaniem do użytku w danej szkole programu nauczania Rozporządzenie MEN z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz. U. z 2009 r. Nr 89, poz. 730) Określa: X szczegółowe warunki i tryb dopuszczania do użytku w danej szkole programów wychowania... oraz nauczania... ( 1 ust. 1), X warunki, jakie musi spełnić program nauczania dla zawodu oraz program nauczania dla profilu, by móc być dopuszczony do użytku w szkole ( 5), X warunki, jakie muszą spełniać dopuszczane do użytku szkolnego podręczniki ( 1 ust. 2). Daje nauczycielowi możliwość proponowania programu wychowania przedszkolnego, programu nauczania ogólnego, programu nauczania dla zawodu albo programu nauczania dla profilu. Programy te mogą być opracowane: X samodzielnie lub we współpracy z innymi nauczycielami, X przez innego autora (autorów), X przez innego autora (autorów) wraz z dokonanymi zmianami, który przedstawia dyrektorowi szkoły program wychowania przedszkolnego lub program nauczania ( 2 ust. 3 i 4). Przekazuje dyrektorowi szkoły uprawnienia do dopuszczania programów do użytku w danej szkole oraz odpowiedzialność za realizację podstaw programowych. Program nauczania z zakresu kształcenia ogólnego, [...] program nauczania dla zawodu oraz program nauczania dla profilu dopuszcza do użytku w danej szkole dyrektor szkoły, na wniosek nauczyciela lub nauczycieli ( 2 ust. 2). Daje możliwość dyrektorowi (przed dopuszczeniem programu...) do zasięgnięcia opinii: X zespołu nauczycieli przedmiotów zawodowych właściwych dla danego zawodu lub profilu kształcenia, X konsultanta lub doradcy metodycznego lub X specjalistów z zakresu danego zawodu. 22

29 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Każdemu nauczycielowi szkoły zawodowej powinno być znane Rozporządzenie MEN z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 83, poz. 562 oraz Nr 130, poz. 906, Dz. U. z 2009 r. Nr 141, poz. 1150, Dz. U. z 2010 r. Nr 156, poz oraz Nr 228, poz. 1491, Dz. U. z 2011 r. Nr 35, poz. 178) [9]. Rozporządzenie to i jego późniejsze zmiany wprowadziły regulacje prawne w zakresie oceniania i klasyfikowania w nauczaniu z wykorzystaniem modułowego programu nauczania dla zawodu. Dały też możliwość określenia ich szczegółowych warunków przez szkołę. Te nowe rozwiązania pokazuje schemat 6. Umożliwia to (w ramach zwiększającej się autonomii szkół) dostosowanie systemu oceniania do lokalnych warunków organizacyjnych (np. wynikających ze zmiany miejsca nauczania) oraz wymagań związanych ze zmieniającą się sytuacją na rynku pracy. Ocenianie w systemie modułowym odbywa się zgodnie z zaleceniami zawartymi w programie nauczania dla zawodu: powinno mieć charakter wewnętrznych cząstkowych egzaminów praktycznych ćwiczeń sprawdzających poziom opanowania wiadomości i umiejętności niezbędnych do wykonania jednego zadania zawodowego. Schemat 6. Podstawy regulacji prawnych w sprawie oceniania i promowania uczniów i słuchaczy Rozporządzenie MEN z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 83, poz. 562 z późn. zm.) Określa, że w szkole prowadzącej kształcenie zawodowe na podstawie modułowego programu nauczania dla zawodu śródroczną i roczną (semestralną) ocenę klasyfikacyjną z danego modułu 14 ust. l ustala się według skali z 13 ust. 2. Określa zasadę wystawiania śródrocznej i rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z danego modułu poprzez uwzględnienie oceny uzyskanej przez ucznia ze wszystkich w pełni zrealizowanych w danym semestrze jednostek modułowych przynależnych do tego modułu 14 ust. 2. Reguluje w szkołach dla dorosłych zasady: X zdawania egzaminów ze wszystkich w pełni zrealizowanych modułów 25 ust. 5, X zwolnienia słuchacza z obowiązku odbycia praktyki 30 ust. 2, X oceniania i klasyfikowania 25 ust. 6. Przekazuje uprawnienia szkole w zakresie określenia szczegółowych warunków i sposobu ustalenia śródrocznej i rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z danego modułu poprzez możliwość uregulowania tych warunków w statucie szkolnym ( 13 ust. 3 i 25 ust. 7). Źródło: opracowanie własne Należy wskazać na kolejne uregulowania prawne z zakresu kształcenia zawodowego z uwzględnieniem kształcenia modułowego: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe (Dz. U. z 2010 r. Nr 103, poz. 652) [10]; Źródło: opracowanie własne Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie 23

30 uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 31, poz. 216) [22], które wskazuje, że dyrektor szkoły dla dorosłych prowadzącej kształcenie zawodowe zalicza wyniki kursu 24

31 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR na podstawie zaświadczenia ukończenia kursu zawodowego w zakresie odpowiadającym całości lub części zajęć edukacyjnych wynikających z realizowanego przez szkołę programu nauczania dla danego zawodu. Dyrektor szkoły zwalnia osobę, której zaliczył wyniki kursu zawodowego, z zajęć edukacyjnych odpowiednio w całości lub w części; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2001 r. Nr 61, poz. 624 z późniejszymi zmianami) [12] precyzuje obowiązujące elementy, które powinny być umieszczone w statucie szkoły lub placówki. I tak Statut szkoły określa w szczególności: 4) szczegółowe zasady wewnątrzszkolnego oceniania uczniów Szczegółową organizację nauczania, wychowania i opieki w danym roku szkolnym określa arkusz organizacji szkoły opracowany przez dyrektora szkoły z uwzględnieniem szkolnego planu nauczania, o którym mowa w przepisach o ramowych planach nauczania Nauczyciele prowadzący zajęcia w danym oddziale tworzą zespół, którego zadaniem jest w szczególności ustalenie zestawu programów nauczania dla danego oddziału oraz jego modyfikowanie w miarę potrzeb... 2) Dyrektor szkoły może tworzyć zespoły wychowawcze, zespoły przedmiotowe lub inne zespoły problemowo-zadaniowe...; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 137, poz z późniejszymi zmianami) [7] określa m.in. podział na grupy na obowiązkowych zajęciach edukacyjnych z informatyki, elementów informatyki i technologii informacyjnej, języka obcego, zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, dla których treści programu nauczania wynikają z konieczności prowadzenia ćwiczeń, w tym laboratoryjnych, zajęć edukacyjnych Schemat 7. Rozporządzenie o ramowych planach nauczania Rozporządzenie MENiS z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 137, poz z późn. zmianami) Źródło: opracowanie własne Ramowy plan nauczania określa tygodniowy wymiar godzin zajęć edukacyjnych dla odpowiednich okresów nauczania o wyróżnionych celach stanowiących całość dydaktyczną, zwaną dalej etapami edukacyjnymi w [...] zasadniczej szkole zawodowej, trzyletnim liceum, liceum profilowanym, czteroletnim technikum, szkole policealnej [...] ( 2 ust. 1): 1) obowiązkowych zajęć edukacyjnych o charakterze dydaktyczno-wychowawczym, w toku których odbywa się nauczanie przedmiotów, bloków przedmiotowych, o których mowa w 3 ust. 10, realizacja modułów, kształcenie zintegrowane [...], 6 ust. l i 2 pkt 5 podział na grupy jest obowiązkowy: w przypadku realizacji w kształceniu zawodowym modułów, zgodnie z wymogami określonymi w modułowym programie nauczania dla zawodu. W klasach [...], zasadniczej szkole zawodowej, [...], trzyletnim liceum profilowanym, czteroletnim technikum, dwuletnim uzupełniającym liceum ogólnokształcącym dla absolwentów zasadniczej szkoły zawodowej, trzyletnim technikum uzupełniającym dla absolwentów zasadniczej szkoły zawodowej i szkole policealnej o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku podział na grupy jest obowiązkowy ( 6 ust. l pkt 5): w przypadku realizacji w kształceniu zawodowym modułów, zgodnie z wymogami określonymi w modułowym programie nauczania dla zawodu ( 6 ust. l pkt 5). Zgodnie z 3 ust. l ww. rozporządzenia dyrektorzy ponadgimuazjalnych szkół, prowadzących kształcenie zawodowe ustalają szkolne plany nauczania dla typów szkół, w których będzie realizowane kształcenie w danym zawodzie. Liczba godzin, przewidziana na kształcenie zawodowe w danym typie szkoły, powinna być zgodna z ramowym planem nauczania dla danego typu szkoły, w tym przyjętą formą z organizacyjną kształcenia. 25

32 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR z zakresu kształcenia w zawodzie lub z profilu kształcenia ogólnozawodowego, dla których treści programu nauczania wynikają z konieczności prowadzenia ćwiczeń, w tym laboratoryjnych, w przypadku realizacji w kształceniu zawodowym modułów zgodnie z wymogami określonymi w modułowym programie nauczania dla zawodu, na zajęciach praktycznej nauki zawodu (zgodnie z odrębnymi przepisami) i na zajęciach wychowania do życia w rodzinie. Ramowy plan nauczania zawiera tygodniowy wymiar godzin zajęć edukacyjnych dla odpowiednich okresów nauczania o wyróżnionych celach stanowiących całość dydaktyczną w szkole. Ramowe plany nauczania określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw oświaty i wychowania. Zgodnie z 3 ust. 1 ww. rozporządzenia dyrektorzy ponadgimnazjalnych szkół prowadzących kształcenie zawodowe ustalają szkolne plany nauczania dla typów szkół, w których będzie realizowane kształcenie w danym zawodzie. Liczba godzin, przewidziana na kształcenie zawodowe w danym typie szkoły, powinna być zgodna z ramowym planem nauczania dla danego typu szkoły, w tym przyjętą formą organizacyjną kształcenia. Na szkolnym planie nauczania oraz w programach nauczania należy zamieścić nazwę i symbol cyfrowy zawodu. W grupie przedmiotów (modułów) w planie nauczania wymienić trzeba nazwy wszystkich przedmiotów (modułów) zawodowych ujętych w programie nauczania dla zawodu. Ustalając wymiary godzin na realizację poszczególnych przedmiotów (modułów) zawodowych, dla każdej klasy-semestru, należy kierować się wymaganiami programowymi tych przedmiotów (modułów) w całym okresie kształcenia i korelacją międzyprzedmiotową, lub w przypadku programów o strukturze modułowej dydaktyczną mapą modułów. Praktyka zawodowa powinna być określona w wymiarze podanym w programie nauczania. 26 Prawo wewnątrzszkolne Wprowadzenie i realizacja programów nauczania o strukturze modułowej pociąga za sobą konieczność dostosowania prawa wewnątrzszkolnego do nowych uwarunkowań dydaktycznych i organizacyjnych. Należy więc przeprowadzić analizę statutu szkolnego i innych dokumentów normujących funkcjonowanie szkoły. W statucie szkolnym ulegną zmianie zapisy dotyczące: organizacji funkcjonowania pracowni i laboratoriów, szczegółowych zasad wewnątrzszkolnego oceniania, zasad podziału na grupy podczas zajęć dydaktyczno-wychowawczych, zapewnienia bezpieczeństwa związanego ze zmianą organizacji zajęć i pracowni po wprowadzeniu kształcenia modułowego. Dodatkowo należy wprowadzić nowe regulacje dotyczące zasad pracy i oceny nauczycieli. Projekt Rozporządzenia 21 MEN z dnia 24 czerwca 2010 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół pozwoli na doprecyzowanie zapisów. Wprowadzenie rozporządzenia wpłynie na dostosowanie statutów do nowych podstaw programowych oraz ułatwi wprowadzenie zapisów, które uregulują stronę organizacyjną i dydaktyczną realizacji programów o strukturze modułowej. Pełen wykaz aktów prawnych, które wymagają analizy, znajduje się w załączniku nr projekty-aktow-prawnych&itemid=52. BiP MEN ( ).

33 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 5. KSZTAŁCENIE MODUŁOWE A PRZEDMIOTOWE Dokonując porównania kształcenia modułowego i przedmiotowego, określono elementy genezy programów modułowych nauczania dla zawodu, ich cechy charakterystyczne oraz przydatność w kształtowaniu oferty edukacyjnej współczesnych placówek oświatowych. Schemat 8. Cechy charakterystyczne modułowych programów kształcenia zawodowego Programy modułowe nauczania dla zawodu Powstały w wyniku analizy pracy w danym zawodzie, proces dydaktyczny ukierunkowany jest na przygotowanie uczących się do realizacji typowych zadań zawodowych Modułowe programy kształcenia zawodowego wraz ze standardami kwalifikacji zawodowych stanowią elementy kształtowania oferty edukacyjnej zarówno w systemie szkolnym, jak i pozaszkolnym Integrują zawodowe kształcenie teoretyczne z kształceniem praktycznym zgodnie z zasadą: tyle teorii, ile jest niezbędne do wykonania zadań praktycznych Są: łatwe do aktualizacji, przejrzyste, przydatne do realizacji idei uczenia się przez całe życie, stymulują rozwój kwalifikacji i kompetencji poprzez stopniowe zdobywanie kolejnych umiejętności, zapewniają większą efektywność procesu kształcenia Źródło: opracowanie własne Różnice między kształceniem przedmiotowym i modułowym przedstawiono, porównując: podstawowe założenia procesu dydaktycznego, strukturę programu, organizację procesu dydaktycznego, stosowane metody nauczania oraz podstawowe aspekty oceniania. Wyniki porównania ujęto w tabeli 1. 25

34 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Tabela 1. Porównanie modułowego i przedmiotowego kształcenia zawodowego Kształcenie modułowe Kształcenie przedmiotowe Integracja kształcenia praktycznego i teoretycznego. Dominujące jest kształcenie praktyczne teoria i praktyka razem według zasady tyle teorii, ile jest niezbędne do wykonania zadań praktycznych (prymat umiejętności). Podstawowe założenia procesu dydaktycznego Niezależne nauczanie teorii i praktyki. Dominujące jest nauczanie teoretyczne najpierw teoria, potem praktyka (prymat wiedzy). Struktura programu Podstawowe informacje na temat struktury programu prezentuje mapa dydaktyczna modułowego programu nauczania dla zawodu, przedstawiająca kolejność i powiązania pomiędzy podstawowymi elementami tego programu, tzn. modułami i jednostkami modułowymi, pokazując jednocześnie drogi dojścia do zdobycia określonych kwalifikacji zawodowych. Podział na moduły części programu doprowadzające uczących się do osiągnięcia kwalifikacji i kompetencji. Moduł zawodowy przygotowuje do wykonywania zadania zawodowego typowego dla danego zawodu. Moduły podzielone są na jednostki modułowe. Podstawowe informacje na temat struktury programu prezentuje zaproponowany w postaci tabeli plan nauczania, przedstawiającypropozycjękolejnościrealizacjiprzedmiotó w oraz przeznaczoną na nie tygodniową liczbę godzin. Brak przejrzystej informacji na temat sposobu dojścia do uzyskania określonych kwalifikacji dla danego zawodu. Podział na przedmioty teoretyczne i praktyczne. Przedmioty teoretyczne wyprzedzają w czasie realizację przedmiotów praktycznych. W przedmiotach wydzielone są działy tematyczne. Organizacja procesu dydaktycznego Wzwiązkuzcałkowitąintegracjąkształceniateoretyczneg o i praktycznego co do miejsca i czasu zajęcia odbywają się z podziałem klasy na grupy ćwiczeniowe i realizowane są w pracowniach zawodowych. Ze względu na integrację miejsca i czasu kształcenia teoretycznego i praktycznego uczniowie mogą w naturalny sposób od razu zastosować w praktyce poznaną wiedzę. Ponieważ ten sam nauczyciel prowadzi ucznia poprzez zdobywanie wiedzy i zastosowanie jej w praktycznym działaniu, może skutecznie unikać niepotrzebnych powtórzeń. W planie lekcji godziny przeznaczone na kształcenie zawodowe są zblokowane w poszczególnych dniach. Kształcenie teoretyczne odbywa się w ramach przedmiotów teoretycznych i dotyczy całej klasy. Kształcenie praktyczne realizowane jest w pracowniach zawodowych z podziałem na grupy ćwiczeniowe. Przedmioty teoretyczne zwykle realizowane są wcześniej, aby zapewnić przygotowanie do kształcenia umiejętności praktycznych. Czas, który upływa od poznania wiedzy do jej praktycznego zastosowania, często wynosi kilka miesięcy, a nawet cały rok. Często inny nauczyciel uczy przedmiotu teoretycznego, który stanowi przygotowanie do ćwiczeń realizowanych w ramach przedmiotu praktycznego powoduje to konieczność przed ćwiczeniem przypomnienia lub wyegzekwowania wcześniej zdobytej wiedzy. W planie lekcji godziny przeznaczone na przedmioty zawodowe są umieszczane dość dowolnie, często poprzedzielane przedmiotami ogólnokształcącymi. Metody nauczania W planowaniu kształcenia modułowego uwzględnia się dłuższe jednostki metodyczne, co znacznie ułatwia stosowanie aktywnych metod nauczania/uczenia się Stosowanie niektórych metod aktywnych jest utrudnione ze względu na rozbicie godzinowe zajęć w planie lekcyjnym. 26

35 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Ocenianie Ocena wiedzy i umiejętności jej praktycznego wykorzystania wzajemnie się przenikają, dając uczniowi pełniejszą informację na temat jego przygotowania do zawodu i do sprostania wymaganiom egzaminu zewnętrznego. Ocenianie jest ukierunkowane na sprawdzanie umiejętności praktycznych poprzez zastosowanie różnych form testów (sprawdzianów) praktycznych. Informacja zawarta na świadectwie szkolnym (ocena modułu, np. Instalacja urządzeń elektronicznych) informuje o stopniu opanowania zadania zawodowego i jest bardziej czytelna dla potencjalnego pracodawcy. Źródło: opracowanie własne Oceniana jest wiedza (przedmioty teoretyczne) i umiejętności zawodowe (przedmioty praktyczne). Ze względu na większą liczbę przedmiotów teoretycznych dominującą wagę w procesie oceniania wewnątrzszkolnego ma ocena wiedzy. W ocenianiu dominują metody i formy sprawdzające wiedzę. Informacja na świadectwie szkolnym dotyczy przedmiotów formułowanych najczęściej w kategorii dziedzin wiedzy, np. Urządzenia elektroniczne. Odpowiedź na pytanie czy warto wdrażać modułowe programy kształcenia zawodowego zaprezentowano na poniższym schemacie. Schemat 9. Powody, dla których warto wdrażać modułowe programy kształcenia zawodowego Warto wdrożyć modułowe programy kształcenia zawodowego, ponieważ: Dysponujemy bogatą ofertą modułowych programów nauczania dla zawodów zapewniających 1 pełną korelację wiedzy i umiejętności praktycznych oraz wskazujących drogę dochodzenia do wybranych kwalifikacji zawodowych. 2 Wraz z programem mamy do dyspozycji pełną obudowę dydaktyczną w postaci pakietów edukacyjnych składających się z poradników dla ucznia i dla nauczyciela. Szczególnie dla zawodów niszowych brak jest na rynku wydawniczym aktualnej oferty wspomagającej kształcenie zawodowe. Modułowe programy nauczania dla zawodu są elastyczne, łatwo zastosować je w kształceniu 3 pozaszkolnym i dokształcaniu poprzez wydzielenie pewnych części programu zapewniających pożądany efekt końcowy w postaci kwalifikacji zawodowych. Pozwalają na indywidualizację procesu nauczania/uczenia się. 4 Stwarzają środowisko dydaktyczne zbliżone do warunków wykonywania pracy w tym zawodzie. 5 Ocena modułu zawodowego informuje o stopniu przygotowania do wykonywania zadania zawodowego typowego dla danego zawodu. Ułatwiona jest certyfikacja opanowanych umiejętności. Świadectwo ukończenia szkoły zawiera oceny modułów, informuje o przygotowaniu do wykonywania zawodu. Źródło: opracowanie własne 27

36 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 6. O F E R T A P R O G R A M O WA W M O D U Ł O W Y M K S Z T A Ł CENIU Z AW OD O WYM Wprowadzenie W kształceniu zawodowym programy nauczania są elementem, który ma decydujący wpływ na jakość i efekty pracy dydaktycznej. W szkole zawodowej coraz częściej, jako alternatywne dla programów nauczania o budowie przedmiotowej, stosowane są programy nauczania o strukturze modułowej, bowiem szybciej można je dopasować do dynamicznych zmian w gospodarce na rynku pracy. W tej części poradnika dowiecie się Państwo, w jaki sposób dotrzeć do rekomendowanych programów modułowych i pakietów edukacyjnych, jakie są potencjalne możliwości wykorzystania modułowej oferty programowej w kształceniu zawodowym i ustawicznym oraz z jakich źródeł informacji o kształceniu modułowym będzie można skorzystać na odległość poprzez łącza internetowe. Zachęcamy zatem do surfowania i sięgnięcia po materiały, za które nie trzeba płacić. Dostęp do modułowych programów kształcenia zawodowego i pakietów edukacyjnych Programy nauczania dla zawodów ujęte są w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. Mogą one być stosowane we wszystkich typach szkół wskazanych w tej klasyfikacji. Od kilku lat, w corocznie publikowanym przez MEN wykazie programów nauczania dopuszczonych do użytku szkolnego w szkołach prowadzących kształcenie zawodowe, oprócz programów nauczania o tradycyjnej strukturze przedmiotowej, są zamieszczane alternatywne programy nauczania zaprojektowane w konwencji modułowej. Wykaz programów nauczania dopuszczonych do użytku szkolnego w roku szkolnym 2009/2010 zawiera 384 propozycje programów nauczania dla zawodów, w tym 157 programów o strukturze modułowej. Programy modułowe na tej liście są oznakowane literą M, np.: Technik teleinformatyk symbol cyfrowy 312[02]; Nr programu 312[02]/T, SP/MEN/ M Zgodnie z obowiązującą sytuacją prawną wykaz programów dla zawodów dopuszczonych przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do użytku szkolnego na rok szkolny 2009/2010 posiada, do dnia 31 grudnia 2013 roku, status programu rekomendowanego przez Ministra Edukacji Narodowej (wykaz programów w załączniku). Na stronie internetowej KOWEZiU została zamieszczona elektroniczna (pliki w formacie pdf), nieodpłatna wersja modułowych programów nauczania i pakietów edukacyjnych opracowanych w ramach projektu Przygotowanie innowacyjnych programów nauczania do kształcenia zawodowego. Wszystkie zamieszczone programy zostały dopuszczone przez MEN do użytku szkolnego. Pozostałe programy opracowane w ramach projektu, po zatwierdzeniu przez Ministra Edukacji Narodowej, będą sukcesywnie zamieszczane na stronie KOWEZiU. Aktualnie udostępnionych jest 3438 pakietów edukacyjnych do 185 zawodów. Pakiety edukacyjne stanowią obudowę dydaktyczną programów jednostek modułowych wyodrębnionych 28

37 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR w modułowych programach nauczania. Każdy pakiet składa się z poradnika dla ucznia i poradnika dla nauczyciela. Stanowią one cenny materiał dydaktyczny przydatny w planowaniu i realizacji modułowej oferty programowej. Modułowe programy nauczania oraz pakiety edukacyjne, opracowane w ramach projektu, zostały również przesłane przez KOWEZiU na płytach CD i DVD do 400 placówek edukacyjnych w Polsce: kuratoriów oświaty, centrów kształcenia praktycznego, centrów kształcenia ustawicznego, centrów kształcenia praktycznego i ustawicznego, Ochotniczych Hufców Pracy, ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego. Są to zatem rozproszone po całej Polsce miejsca, do których każdy zainteresowany może zwrócić się o pomoc w udostępnieniu konkretnego programu modułowego czy też pakietu edukacyjnego. Możliwości wykorzystania modułowej oferty programowej Zgodnie z aktualną sytuacją prawną (patrz: Ustawa o systemie oświaty rozdział 5) nauczyciele szkół zawodowych mogą opracowywać i wdrażać własne modułowe programy nauczania, w oparciu o zatwierdzone przez MEN podstawy programowe kształcenia w zawodzie. Część szkół i placówek już takie programy przygotowuje i wdraża, ale dla większości jest to nowe wyzwanie, które musi być poprzedzone zgłębieniem zasad i procedur opracowania programów nauczania o modułowej strukturze treści kształcenia. Ta swoboda programowa jest bardzo pożądana, zwłaszcza w kształceniu zawodowym, w którym obserwujemy najbardziej dynamiczne zmiany w zakresie treści kształcenia. Konstrukcja modułowego programu znacząco ułatwia i przyspiesza proces dopasowania celów kształcenia i materiału nauczania do potrzeb rynku pracy. Jak pokazuje praktyka, większość szkół korzysta z programów o strukturze modułowej, które uzyskały status programu dopuszczonego do użytku szkolnego przez MEN. Jednakże celowe jest, aby szkoła (dyrektor, nauczyciel) dokonała analizy krytycznej programu, jakim jest zainteresowana, nim podejmie się jego wdrożenia. Bez uwzględnienia w programie regionalnych, lokalnych i indywidualnych uwarunkowań oraz oczekiwań i predyspozycji uczniów, bez sprawdzenia, czy zawarte treści spełniają wymagania podstawy programowej kształcenia w zawodzie, nie jest możliwe kształcenie na potrzeby rynku pracy. Podsumowując, szkoły i placówki kształcenia zawodowego mają kilka możliwości wykorzystania modułowej oferty programowej. Mogą: wybrać z ogólnodostępnych zbiorów i wdrażać bez wprowadzania zmian modułowe programy nauczania rekomendowane przez MEN, jeśli zidentyfikowane potrzeby kształcenia zawodowego są tożsame z celami i treściami kształcenia tych programów, zmodyfikować wybrane do wdrożenia programy o strukturze modułowej i dopasować je do własnych potrzeb, oczekiwań pracodawców i wymagań podstawy programowej kształcenia w zawodzie, opracowywać nowe, autorskie modułowe programy nauczania, zachowując obowiązującą strukturę tych dokumentów, wykorzystując jednostki modułowe z różnych zawodów, w zgodzie z wymaganiami podstawy programowej kształcenia w zawodzie, wykorzystać jednostki modułowe i pakiety edukacyjne z różnych zawodów do tworzenia własnej oferty szkoleniowej lub na zamówienie, pamiętając o zachowaniu praw autorskich do tych dokumentów. 29

38 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Ponadto oferta modułowych programów kształcenia może być wykorzystywana przez dyrektorów i nauczycieli realizujących programy nauczania o strukturze przedmiotowej dla zawodów, żeby: dokonać aktualizacji treści kształcenia zawodowego, gdyż programy modułowe mają młodszy rodowód od programów o strukturze przedmiotowej, zaproponować realizację specjalizacji zawodowej na bazie specjalizacji oferowanych w programach modułowych, doskonalić kompetencje merytoryczne i dydaktyczne, korzystając z pakietów edukacyjnych i traktując je jako materiały do samokształcenia. Rekomendowane źródła informacji Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej (KOWEZiU) strona: ww w. k o w eziu.edu.p l zakładka: Pr ogram y nauczania zakładka: Pr ogram y moduło w e i pakiety edukacyjne Nieodpłatne pobieranie wersji elektronicznych (pliki w formacie pdf) modułowych programów nauczania i pakietów edukacyjnych jest możliwe wyłącznie po wcześniejszej rejestracji. Rejestracja jest bezpłatna i polega na założeniu konta oraz wypełnieniu ankiety PEFS pod adresem Instytucje i osoby zainteresowane uzyskaniem wersji drukowanej programu modułowego powinny zajrzeć do sklepu internetowego dostępnego pod adresem Docelowo wszystkie modułowe programy kształcenia zawodowego i pakiety edukacyjne będą udostępnione w formie interaktywnej w ramach portalu opracowanego i wdrożonego w projekcie systemowym realizowanym przez KOWEZiU. 30 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS) Szkoły i placówki kształcenia zawodowego mogą korzystać bezpłatnie, po wcześniejszej rejestracji, z modułowych programów szkolenia zawodowego umieszczonych w bazie danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pod adresem Zakładka: Modułowe programy szkoleń. Baza danych o szkoleniach modułowych zawiera informacje dotyczące programów szkoleń modułowych opartych na koncepcji Modules of Employable Skills Międzynarodowej Organizacji Pracy, przeznaczonych do realizacji szkoleń dla 257 zakresów pracy, opracowanych w ramach projektów: Banku Światowego TOR#9 Szkolenie dorosłych, Phare 2000 Krajowy system szkolenia zawodowego, SPO RZL Opracowanie programów szkoleń modułowych dla kadr publicznych służb zatrudnienia,

39 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Programu Wieloletniego PW-004 pn. Doskonalenie systemów rozwoju innowacyjności w produkcji i eksploatacji w latach realizowanego przez ITeE-PIB. 31

40 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR Polska Sieć Kształcenia Modułowego PSKM PSKM funkcjonuje od 2002 roku jako rezultat projektu Leonardo da Vinci. Stanowi ona dobrowolne porozumienie instytucji działających na rzecz promocji i rozwoju modułowej koncepcji kształcenia zawodowego dla krajowego i europejskiego rynku pracy. PSKM zapewnia pomoc metodyczną, doradczą, informacyjną, jak również świadczy usługi tzw. środowiskowej akredytacji modułowych programów kształcenia i szkolenia zawodowego, akredytacji instytucji i personelu. Szczegółowe informacje są dostępne pod adresem 32

41 CZĘŚĆ I. KSZTAŁCENIE ZAW ODOWE W OPARCIU O PROGR 33

42 część II ORGANIZACYJNO-KADROWE UWARUNKOWANIA MODUŁOWEGO KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO

43 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA

44

45 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA 1. N AUCZYCIEL W KSZ T AŁ CENIU MODUŁ O W Y M Praca nauczyciela prowadzącego ma charakter zespołowy. Zespołowa jest także odpowiedzialność za efekty tej pracy, czyli przygotowanie uczniów do wykonywania zawodu poświadczone osiągnięciami na egzaminie potwierdzającym kwalifikacje zawodowe. Pierwszym elementem organizacji pracy jest właściwy przydział zadań do realizacji modułów, jednostek modułowych lub ćwiczeń w ramach poszczególnych jednostek modułowych zgodnie z kwalifikacjami i predyspozycjami pojedynczych nauczycieli. Analiza kompetencji całego zespołu jest punktem wyjścia do planowania doskonalenia zawodowego poszczególnych jego członków. Zalecenia dotyczące realizacji programu nauczania wyznaczają podstawowe kierunki działań zespołu nauczycieli, ale opracowując plany pracy dydaktycznej nauczyciele, bazując na swoim doświadczeniu, mogą proponować własne strategie przy zachowaniu głównego priorytetu kształcenia modułowego nauczania poprzez działania praktyczne. Ćwiczenia, praktyczne zadania do wykonania, zadania typu próba pracy, zadania nisko i wysoko symulowane powinny stanowić podbudowę nauczycielskich planów dydaktycznych, a zbiór tych planów winien odzwierciedlać realizację podstawy programowej kształcenia w zawodzie. Wymagania edukacyjne podstawa oceniania wewnątrzszkolnego dotyczą modułu, który często realizowany jest przez kilku nauczycieli. Są więc efektem uzgodnień tego zespołu i powinny być również weryfikowane przez pozostałych nauczycieli (każdy członek zespołu uczącego powinien wiedzieć, czego wymaga się od uczniów na danym etapie kształcenia i jak sprawdzane są te wymagania). Może się zdarzyć, że ćwiczenia w ramach jednej jednostki modułowej są prowadzone przez kilku nauczycieli wtedy oceny dokonuje ten zespół zgodnie ze wspólnie ustalonymi kryteriami. Ćwiczenia wymagające specjalistycznych kwalifikacji można powierzyć specjaliście niebędącemu nauczycielem, zatrudnionemu na umowę zlecenie. Specjalista może też prowadzić całą jednostkę modułową, ale niezależnie od formy zatrudnienia podlega ustaleniom dotyczącym strategii nauczania i oceniania przyjętej przez zespół nauczycieli. Zmianę organizacji pracy nauczycieli realizujących modułowy program kształcenia zawodowego przedstawia poniższy schemat. 35

46 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Schemat 10. Organizacja pracy nauczyciela realizującego modułowy program kształcenia zawodowego. Modułowy program nauczania dla zawodu Moduł O1.01 Nauczyciel członek zespołu otrzymuje przydział zadań jednostki modułowe do realizacji Jednostka modułowa 2 Jednostka modułowa 1 Jednostka modułowa 3 Poznaje zalecenia dotyczące realizacji procesu nauczania zawarte w modułowym programie nauczania dla zawodu Jednostka modułowa 4 Moduł Z1. Moduł Z2. Opracowuje plany pracy dydaktycznej do każdej jednostki modułowej N 1 JM Z1.01 JM Z2.01 N 2 N 3 N 1 N 2 S 1 Uczestniczy w ustalaniu wymagań edukacyjnych w module, w którym prowadzi jednostki modułowe Zajęcia w ramach jednej jednostki modułowej może prowadzić kilku nauczycieli np. każdy z jedną grupą w tym samym czasie, jeśli szkoła dysponuje odpowiednią bazą dydaktyczną Ćwiczenia wymagające specjalistycznych kwalifikacji można powierzyć specjaliście niebędącemu nauczycielem, a zatrudnionemu na umowę zlecenie. Specjalista może prowadzić całą jednostkę modułową Na rysunku przyjęto następujące oznaczenia: N-1 nauczyciel, S-1 specjalista zatrudniony na umowę zlecenie Źródło: opracowanie własne 36

47 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA 2. ORGANIZ A CJ A PR A CY SZK O ŁY/PL A C Ó WKI Tworzenie i zatwierdzanie arkusza organizacyjnego szkoły/placówki W lutym dyrektor szkoły/placówki występuje do organu prowadzącego z prośbą o zatwierdzenie zadań naborowych. Na podstawie zatwierdzonych zadań naborowych sporządzany jest arkusz organizacji szkoły na nowy rok szkolny. Wprawdzie akty prawne nie określają wzoru druku arkusza organizacji szkoły, jednak jego zawartość wynika z przepisów prawa oświatowego. Zgodnie z treścią Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół, w arkuszu organizacji szkoły określana jest corocznie szczegółowa organizacja nauczania, wychowania i opieki w danym roku szkolnym. Arkusz organizacji szkoły opracowuje dyrektor szkoły, z uwzględnieniem szkolnego planu nauczania, o którym mowa w przepisach w sprawie ramowych planów nauczania. Opiniowaniu podlega odpowiednio do typu i rodzaju szkoły/placówki: 1) realizacja ramowych planów nauczania w zakresie obowiązkowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych dla odpowiednich etapów kształcenia: a) obowiązkowych zajęć edukacyjnych o charakterze edukacyjnowychowawczym (przedmiotów, bloków przedmiotowych, kształcenia zintegrowanego, ścieżek edukacyjnych realizowanych w formie wyodrębnionych zajęć edukacyjnych, zajęć w profilu, zawodzie, modułów, zajęć wychowania do życia w rodzinie), b) godzin do dyspozycji dyrektora, 2) liczba godzin zajęć edukacyjnych finansowanych przez organ prowadzący, 3) przestrzeganie tygodniowego wymiaru godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz zajęć z religii/etyki, 4) w szkołach zawodowych zgodność kierunków kształcenia zawodowego z obowiązującą klasyfikacją zawodów szkolnictwa zawodowego i numerami programów nauczania oraz zgodność zaplanowanej praktycznej nauki zawodu z wymogami rozporządzenia w sprawie praktycznej nauki zawodu, 5) zgodność przydziału zadań edukacyjnych lub prowadzonych zajęć z posiadanymi przez nauczycieli kwalifikacjami, 6) zgodność z prawem oświatowym: podziału na grupy w czasie zajęć, ustalenia wymiaru godzin języka obcego w szkołach (oddziałach) dwujęzycznych. Wymagane dokumenty Dyrektor szkoły przedkłada organowi prowadzącemu arkusze w dwóch egzemplarzach wraz z następującymi załącznikami: 1) szkolnymi planami nauczania dla poszczególnych oddziałów klas obejmującymi dany etap lub cykl kształcenia zawierającymi informacje określone w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania, 2) planami nauczania indywidualnego, planami zajęć rewalidacyjnych jeżeli są one realizowane w szkole, informacja sporządzana jest dla każdego ucznia objętego tymi zajęciami, 37

48 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA 3) wykazem zatrudnionych nauczycieli z informacją o posiadanych przez nich kwalifikacjach, 4) informacją dyrektora szkoły dotyczącą obniżenia tygodniowego wymiaru zajęć, zgodnie z art. 42a ustawy Karta Nauczyciela, 5) skróconym projektem arkusza organizacyjnego na nowy rok szkolny. Termin i sposób załatwienia Dyrektor szkoły/placówki sporządza wymienione dokumenty w terminie do 30 kwietnia danego roku i przekazuje je organowi prowadzącemu szkołę/placówkę. Sposób przekazania informacji o załatwieniu sprawy Jeden egzemplarz zatwierdzonego arkusza organizacyjnego wraz z załącznikami organ prowadzący przekazuje do szkoły/placówki w terminie do 1 czerwca danego roku. Obowiązki dyrektora placówki prowadzącej kształcenie/szkolenie zawodowe w oparciu o programy modułowe określa art. 39 Ustawy o systemie oświaty. Dyrektor szkoły/placówki, zgodnie z rozporządzeniem MEN, dopuszcza do użytku w danej szkole program nauczania ogólnego, program nauczania dla zawodu oraz program nauczania dla profilu kształcenia ogólnozawodowego na wniosek nauczyciela lub nauczycieli. 38 Zmiana organizacji pracy nauczyciela Podstawowym elementem organizacji kształcenia w formie modułowej winno być określenie liczby godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych modułów. Liczba godzin przewidziana na kształcenie zawodowe w danym typie szkoły powinna być zgodna z ramowym planem nauczania dla tego typu szkoły oraz przyjętą formą organizacyjną kształcenia. Ustalając wymiary godzin na realizację modułów zawodowych dla każdej klasy, należy kierować się wymaganiami programowymi modułów w całym okresie kształcenia i dydaktyczną mapą modułów. Na potrzeby ustalenia realnych przydziałów godzin zajęć w kolejnych latach nauki, trzeba określić liczbę tygodni nauki, będącą podstawą do obliczenia liczby godzin, które przypadną na poszczególne moduły. W planowaniu liczby godzin tygodniowo muszą być uwzględnione: liczba godzin zajęć przypadająca na realizację poszczególnych modułów w przeliczeniu na jeden tydzień, liczba godzin przedmiotów ogólnokształcących oraz maksymalna liczba godzin zajęć, które mogą odbywać się w tygodniu. Biorąc to pod uwagę, należy opracować szkolny plan realizacji modułów. Następnym etapem jest rozplanowanie realizacji jednostek modułowych w latach (semestrach) kształcenia. Tak skonstruowany harmonogram pozwala określić szczegółowo obciążenie każdego nauczyciela średnim, tygodniowym wymiarem czasu pracy, co jest podstawą do ustalenia warunków zatrudnienia. Oczywiście, jeśli nauczyciel posiada kwalifikacje, może realizować kilka jednostek (modułów), co w każdym przypadku wymaga dokładnego wyliczenia, tak zwanego uśrednionego wymiaru czasu pracy (w stosunku rocznym lub w odniesieniu do każdego semestru), w zależności od ustalonego przez organ prowadzący sposobu rozliczania czasu pracy (zatrudnienia).

49 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Na podstawie art. 42 ust. 5b Karty Nauczyciela nauczyciel, dla którego ustalony plan zajęć w pewnych okresach roku szkolnego nie wyczerpuje obowiązującego tego nauczyciela tygodniowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, powinien nauczać odpowiednio większą liczbę godzin w innych okresach roku szkolnego. Uśrednianie godzin można wprowadzić pod warunkiem, że zostanie ono uwzględnione i wykazane w rocznym planie zajęć szkoły, czyli w tak zwanym arkuszu organizacyjnym, opracowanym na cały rok szkolny, i rozliczone w skali całego roku szkolnego. Zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego Przepisy prawa oświatowego przewidują wyjątkowe sytuacje, w których można zatrudnić osoby niespełniające wymagań kwalifikacyjnych. Dyrektor w szczególnych przypadkach może zatrudnić osobę niebędącą nauczycielem, która nie posiada kwalifikacji wymaganych do zajmowania danego stanowiska. Po uzyskaniu zgody organu prowadzącego dyrektor szkoły zatrudnia osobę niebędącą nauczycielem. Stosunek pracy zawiera się na zasadach określonych w Kodeksie pracy. Nie stosuje się zatem przepisów Karty Nauczyciela z wyjątkiem przepisów dotyczących tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć. Osobie tej ustala się wynagrodzenie nie wyższe niż przewidziane dla nauczyciela dyplomowanego. Organizacja pracy uzależniona od rodzaju wykorzystywanej bazy dydaktycznej Organizacja zajęć w systemie modułowym wymaga odpowiedniej bazy dydaktycznej oraz nauczycieli przygotowanych do prowadzenia zajęć w tym systemie, materiałów dydaktycznych w postaci pakietów edukacyjnych, instrukcji, tematów ćwiczeń, a także opracowania organizacji kształcenia zawodowego w postaci planów i harmonogramów. Podstawowe informacje dotyczące niezbędnego wyposażenia pracowni zamieszczono w programie nauczania o strukturze modułowej. Pomocne mogą okazać się standardy wyposażenia pracowni, uwzględniające potrzeby zarówno kształcenia, jak i przeprowadzenia egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe. W oparciu o te dokumenty należy przeprowadzić ocenę stanu pracowni oraz inwentaryzację wyposażenia dydaktycznego. Ocenę i inwentaryzację mają wykonać zespoły złożone z nauczycieli przygotowanych do kształcenia według modułowych programów nauczania. Na podstawie zebranych informacji trzeba przystosować pracownie lub zaprojektować nowe. Powinna istnieć możliwość adaptacji pracowni w zależności od potrzeb wynikających z realizowanych treści kształcenia lub pracownie powinny być na tyle uniwersalne, aby ich przezbrojenie polegało np. na wymianie materiałów dydaktycznych. Jeśli pracownie będą wymagały znacznych nakładów pieniężnych, należy rozważyć możliwość pozyskania środków unijnych w celu ich sfinansowania lub realizowanie kształcenia w dobrze wyposażonych centrach kształcenia praktycznego albo u pracodawców. 39

50 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Kryteria oceny stanu przygotowania szkoły/placówki do kształcenia modułowego Przygotowując szkołę/placówkę do wprowadzenia w niej kształcenia modułowego, konieczne jest uwzględnienie jej specyficznych uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych. W procesie przygotowania szkoły/placówki należy dokonać samooceny instytucji, wykorzystując np. kwestionariusz (patrz: załącznik nr 2). Kwestionariusz samooceny instytucji pełni funkcję listy kontrolnej. Tak przeprowadzona dogłębna analiza uwarunkowań wdrażania modułowego programu kształcenia/ szkolenia pozwoli uniknąć podstawowych problemów występujących podczas jego wdrażania. 40 Współpraca z pracodawcami W dobie nieustannych zmian społecznych, gospodarczych, technicznych, technologicznych i ekonomicznych zmieniają się wymagania pracodawców pod względem kwalifikacji zawodowych i innych umiejętności absolwentów szkół. Obecnie niezbędne jest ciągłe zdobywanie nowej wiedzy i nowych umiejętności, aby móc efektywnie funkcjonować. W związku z tym szkoła powinna umożliwić absolwentowi zdobycie kwalifikacji podstawowych dla danego zawodu, aby mógł odnaleźć się na rynku pracy. Następnie, najczęściej już w toku pracy zawodowej, absolwent powinien kształtować, rozwijać i doskonalić inne kwalifikacje, wynikające z potrzeb przedsiębiorstwa, w którym jest zatrudniony, a także z potrzeb krajowego i regionalnego rynku pracy. Priorytetowym działaniem w zakresie dobrego przygotowania młodzieży do wejścia na rynek pracy jest prowadzenie kształcenia zawodowego, a w szczególności kształcenia praktycznego, w powiązaniu z pracodawcami. Szkoła i zakład pracy są uzupełniającymi się nawzajem miejscami zdobywania wiedzy. Dzięki praktyce młodzi ludzie mogą zdobywać umiejętności i doświadczenie potrzebne do funkcjonowania w przedsiębiorstwie. Mając na uwadze szczególną rolę pracodawców w procesie kształcenia zawodowego, należy podjąć inicjatywę zawierania lokalnych porozumień z organizacjami pracodawców, samorządami gospodarczymi oraz innymi organizacjami pozarządowymi, dotyczących współpracy na rzecz kształcenia zawodowego, w szczególności kształcenia praktycznego. Porozumienia te zostały usankcjonowane prawnie w Ustawie o systemie oświaty. Zakres współpracy powinien obejmować między innymi: tworzenie lokalnych sieci zakładów pracy, w których uczniowie i słuchacze szkół ponadgimnazjalnych prowadzących kształcenie zawodowe będą odbywać kształcenie praktyczne, podniesienie poziomu praktyk zawodowych poprzez wypracowanie, we współpracy szkoły z pracodawcami lub zrzeszeniami branżowymi pracodawców, standardów praktyk w poszczególnych zawodach, wspieranie szkół w zakresie wyposażenia bazy dydaktycznej, w tym w nowoczesne środki dydaktyczne i materiały, udział pracodawców w organizowaniu dodatkowych zajęć w formach pozaszkolnych dla uczniów ostatnich klas w szkołach ponadgimnazjalnych prowadzących kształcenie zawodowe, zwiększających szansę ich zatrudnienia po ukończeniu szkoły,

51 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWARUNKOWANIA prowadzenie przez pracodawców doskonalenia zawodowego kadry pedagogicznej szkół. 41

52 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA 3. P R OMOCJ A KSZ T AŁ CENIA MODUŁ O W E G O W ostatnich latach nastąpiły przemiany ustrojowo-gospodarcze. Zmieniły one podejście do szkół/ placówek w wymiarze marketingowym. Obecnie postrzegane są jako organizacje świadczące usługi edukacyjne z pełnymi konsekwencjami gospodarki rynkowej. Podlegają też uniwersalnym regułom marketingowym. Rodzice i młodzież mają coraz większą świadomość, że szkoły/placówki spełniają kryteria klienta. Szybki rozwój szkolnictwa niepublicznego oraz niż demograficzny spowodował nadwyżkę podaży usług edukacyjnych nad ich popytem. Kadra szkół i placówek oświatowych jest tego w pełni świadoma. Dlatego w swej działalności wprowadza elementy marketingowe, ze szczególnym zwróceniem uwagi na promocję i reklamę placówki oświatowej. Propagowanie modularyzacji kształcenia i szkolenia zawodowego Proces modularyzacji jest wykorzystywany w gospodarce. Skutecznie stosowany jest między innymi w: projektowaniu, programowaniu, budowie maszyn i urządzeń oraz przemyśle. Ten sprawdzony w gospodarce i przemyśle model coraz częściej skutecznie przenoszony jest do oświaty, szczególnie w kształceniu zawodowym. Wykorzystując programy nauczania o strukturze modułowej, kształcenie odbywa się w sposób jak najbardziej zbliżony do warunków pracy, w jakich przyjdzie odnaleźć się absolwentom zdobywającym kwalifikacje zawodowe i umiejętności w ramach kształcenia zawodowego i ustawicznego. Mechanizm modularyzacji stosowany w edukacji pozwala na powiązanie kształcenia i szkolenia zawodowego w formie szkolnej z kształceniem ustawicznym. Wprowadzenie go do szkół daje możliwość uczniom permanentnego rozwoju zawodowego bez konieczności rozpoczynania całej nauki od początku. Ten argument powinien być stale wykorzystywany przy promowaniu modułowej formy kształcenia. Formy promocji Jednym z elementów działalności marketingowej jest promocja. Ma ona na celu przekazanie informacji nabywcom (rodzicom, uczniom) o szkole/placówce i jej produktach. W sprzężeniu zwrotnym dostarcza ona informacji o potrzebach i preferencjach nabywców. Promocja jest to komunikowanie się przedsiębiorstwa z nabywcami przez wzajemne przekazywanie informacji, ułatwiających wymianę produktów 22. Promocja szkoły jest głównie ukazywaniem osiągnięć i potencjału społeczności szkolnej eksponowaniem odrębności szkoły, kształtowaniem więzi emocjonalnych ze szkołą. Należy zauważyć, że skala promocji w placówkach oświatowych w ciągu ostatnich kilku lat bardzo wzrosła. Promocja zaczyna być stałym elementem funkcjonowania szkoły. Jest również zauważona 22 E. Michalski, Marketing podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

53 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA i oceniana w procesie ewaluacji, i tak np. w obszarze funkcjonowanie szkoły w środowisku lokalnym ocenia się wymagania dotyczące promowania wartości edukacji, gdzie zakłada się, że szkoła prezentuje i upowszechnia informacje o ofercie edukacyjnej i podejmowanych zadaniach itp. Schemat 11. Formy reklamy ze względu na kanały przepływu informacji prasowa upominkowa pocztowa wydawnicza telewizyjna kinowa zewnętrzna (tablice, telebimy, billboardy)... Reklama wystawiennicza filmowa fonograficzna... Źródło: opracowanie własne na podstawie (sierpień 2010) Jest oczywiste, że jej intensywność bardzo uzależniona jest od formy własności i rodzaju świadczonych usług edukacyjnych. W przypadku szkolnictwa zawodowego (szczególnie w szkołach publicznych), gdzie popyt na te usługi nieustannie spada, promocja ma stale rosnące znaczenie, co ważne jest na coraz wyższym poziomie, tak ilościowym, jak i jakościowym. Przyjmuje coraz więcej form, z których dwie najczęściej stosowane przez szkoły/placówki przedstawiono w tabeli 2. 43

54 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Tabela 2. Najczęściej stosowane formy promocji przez szkoły i placówki oświatowe Public relations Reklama Opis formy Zespół działań, które zmierzają do ukształtowania oczekiwanego wizerunku w otoczeniu wewnętrznym i zewnętrznym: otoczenie wewnętrzne to ogół podmiotów skupionych we wnętrzu organizacji, a są to m.in. pracownicy, związki zawodowe, kierownictwo (w szkole, placówce oświatowej także uczniowie i rodzice), otoczenie zewnętrzne natomiast jest kategorią zdecydowanie szerszą i uzależnioną od specyfiki przedsiębiorstwa/branży, w jakim/jakiej firma czy organizacja funkcjonuje. W skład tego otoczenia wchodzą zatem nie tylko obecni i potencjalni klienci, ale również dostawcy 23. Każda płatna forma nieosobowego masowego przedstawiania poglądów i informacji przez zidentyfikowanego sponsora. Reklama daje możliwość komunikowania się z dużą liczbą potencjalnych klientów, powtarzania tej samej wiadomości z taką intensywnością, która pozwoli ją zapamiętać.... Forma komunikacji mająca przekonać odbiorców (widzów, czytelników lub słuchaczy) w celu zakupu (lub podjąć pewne działania) produktów, ideałów, bądź usług Wykorzystywana głównie przez placówki niepubliczne pobierające opłaty, czesne za swe usługi. Przykłady działań Przykładem działań może być m.in.: funkcjonowanie rzeczników, stosunki ze społeczeństwem zapraszanie przedstawicieli władz, biznesu i dziennikarzy na: konferencje, drzwi otwarte, zawody, olimpiady, zjazdy, wystawy, uroczystości organizowane przez jednostki oświatowe. Podstawowe formy reklamy i kanały przepływu informacji przedstawiono na schemacie 11. Zalety Możliwość kreacji własnego wizerunku (placówki, usługi, produktu). Ta forma promocji jest bardzo atrakcyjna, gdyż praktycznie przy nieznacznych nakładach finansowych (lub nawet całkowitym ich braku) przynosi wymierne efekty dla jednostki. Bardzo dobrze wpływa na popyt usług. Najlepsza forma docierania do nabywców produktów i usług przy dużym i rozproszonym rynku (takim jest rynek usług edukacyjno-wychowawczych). Wady Korzystać z niego może nasza konkurencja, aby wypromować swój produkt, usługę, wizerunek, a jednocześnie zmniejszyć sprzedaż naszego produktu, usługi czy zmienić nasz wizerunek (jest to tzw. czarny PR ). Konieczność ponoszenia nakładów finansowych. Źródło: opracowanie własne Pozyskiwanie partnerów i sojuszników oraz ich rola w promocji kształcenia modułowego W pracy szkoły, szczególnie prowadzącej kształcenie zawodowe, niezmiernie ważną rolę pełnią partnerzy i sponsorzy. Mogą oni wspierać i propagować idee kształcenia modułowego. Stworzenie dobrego wizerunku szkoły w środowisku umożliwi pozyskanie pomocy do wdrożenia kształcenia modułowego. 23 Na podstawie słownika pojęć portalu komunikacji marketingowej NewsLine.pl slownikpojec/art39.html (sierpień 2010). 24 Na podstawie Wikipedii org/wiki/advertising (sierpień 2010). 44

55 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Partnerzy i sojusznicy procesu wdrażania programów modułowych Strategiczny cel Unii Europejskiej to dostosowanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy, zdolnej do stałego intensywnego wzrostu, dynamicznie rozwijającej się, tworzącej większą liczbę miejsc pracy. Aby osiągnąć ten cel, należy dostosować szkoły/placówki do potrzeb zmieniającego się rynku pracy. Pogląd, że wiedza to największy kapitał, a uzyskane raz kwalifikacje nie służą już na całe życie, powoduje potrzebę uczenia się permanentnego. Rosnące wymagania zawodowe zmuszają do poszukiwania efektywnych metod szkolenia zawodowego. Nauka realizowana w formie modułowej jest odpowiedzią na takie zapotrzebowanie. Wdrożenie kształcenia modułowego jest radykalną zmianą kształcenia zawodowego i ma swoje konsekwencje w postaci organizacji nauczania, a także uzyskiwanych efektów. Dla osiągnięcia sukcesu w realizacji nauczania modułowego bardzo ważne jest pozyskanie partnerów i sojuszników szkoły. Należy tu zwrócić uwagę na rodziców uczniów, którzy jako partnerzy mają wpływ na decyzje (opiniowanie dokumentów szkoły, arkusza organizacyjnego pracy szkoły, uchwalenie programu wychowawczego i profilaktyki, dokonanie zmian w tych dokumentach oraz zasadach oceniania zachowania). Potencjalni partnerzy i sojusznicy zostali przedstawieni na schemacie 12. Są to: rodzice, uczniowie, lokalna społeczność, organ prowadzący, organ sprawujący nadzór pedagogiczny, pracodawcy i organizacje pracodawców, instytucje rynku pracy, CKU, CKP, organizacje pozarządowe, Schemat 12. Krąg potencjalnych partnerów i sojuszników nauczania w formie modułowej Organ sprawujący nadzór pedagogiczn y Organ prowadzący Wyższe uczelnie Uczniowie CKU CKP Media Potencjalni partnerzy i sojusznicy nauczania w formie modułowej Rodzice Lokalna społecznoś ć Placówki doskonalenia nauczycieli Pracodawcy i organizacje pracodawców Instytucje rynku pracy Organizacje pozarządowe Źródło: opracowanie własne 45

56 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA wyższe uczelnie, media, placówki doskonalenia nauczycieli. Przy pozyskaniu partnerów i sojuszników szkoły lub placówki oświatowej istotne jest podjęcie działań mających na celu: zidentyfikowanie potencjalnych partnerów i sojuszników, dotarcie do nich w oparciu o posiadane informacje i kontakty, przekazanie idei kształcenia modułowego i ocena realności współpracy, wybranie partnerów-sojuszników i nawiązanie z nimi współpracy. Przedstawia to schemat 13. Schemat 13. Działania mające na celu pozyskanie i nawiązanie współpracy z partnerami i sojusznikami Zidentyfikowanie potencjalnych partnerów i sojuszników Dotarcie do nich w oparciu o posiadane informacje i kontakty Przekazanie idei kształcenia modułowego i ocena realności współpracy Wybranie partnerów sojuszników Nawiązanie z nimi współpracy Źródło: opracowanie własne Propozycje w zakresie promocji kształcenia modułowego W promocji kształcenia modułowego należy wykorzystywać i podkreślać fakt, że kształcenie to daje możliwość zdobywania wiedzy i umiejętności poprzez jednocześnie skorelowaną naukę teorii z praktyką. Nauka w tej formie odbywa się w sposób identyczny jak na rynku pracy, gdzie teoria i praktyka stanowią jedność budującą kompetencje i umiejętności praktyczne. Powstają pytania: 1) Jak promować kształcenie z wykorzystaniem programów modułowych? 2) Jak można wypromować dobre imię szkoły, czyli zapewnić jej markę? Odpowiedź jest prosta identycznie jak we wszystkich innych usługach edukacyjnych, wykorzystując marketing: wewnętrzny na terenie szkoły poprzez uczniów, rodziców i pracowników szkoły, ich działania i zadowolenie, zewnętrzny poprzez promowanie dobrych przykładów, osiągnięć szkoły, indywidualnych sukcesów uczniów oraz tak zwaną propagandę szeptaną. Najlepsze efekty w pozyskiwaniu partnerów na rzecz propagowania kształcenia modułowego daje praca ciągła. Promowanie szkoły poprzez współdziałanie z organizacjami pracodawców i współdziałanie bezpośrednio z pracodawcami, rodzicami, absolwentami oraz środowiskiem lokalnym, urzędami pracy, uczelniami i placówkami badawczymi oraz mediami ma na celu przede wszystkim kreowanie pozytywnego wizerunku szkoły. 46

57 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Tabela 3. Formy popularyzacji kształcenia modułowego Lp Formy popularyzacji kształcenia modułowego Popularyzacja i organizacja dostępu do programów modułowych i pakietów edukacyjnych programy nauczania wraz z pakietami edukacyjnymi do kształcenia modułowego można zakupić (w formie gotowych wydruków) lub bezpłatnie ściągnąć (w postaci plików w formacie pdf) z ogólnodostępnej witryny albo uzyskać w kuratoriach oświaty. Patronaty kuratora oświaty nad olimpiadami, konkursami i imprezami promującymi jakość i innowacyjność, uwzględniającymi formę kształcenia modułowego. 3. Włączanie do szkoleń grantowych dla nauczycieli tematyki związanej z kształceniem modułowym. 4. Promowanie wykorzystania ewaluacji w procesie doskonalenia jakości działalności dydaktycznej. 5. Ułatwianie dostępu do informacji o kształceniu modułowym poprzez zamieszczanie na stronach internetowych informacji i linków do stron o tej tematyce (strony internetowe szkół, organu prowadzącego, organu nadzorującego, instytucji oświatowych i pracodawców). 6. Informacje o sposobie monitorowania działań związanych z wdrażaniem nowego systemu kształcenia. 7. Propagowanie informacji o wynikach kontroli wraz z publikacją arkuszy kontrolnych i ankiet. 8. Uwzględnianie modularyzacji w prezentowaniu dobrych praktyk. 9. Uczestnictwo w konferencjach i szkoleniach dotyczących wprowadzania kształcenia modułowego. 10. Filmy i prezentacje na temat szkoły. 11. Ulotki, foldery, gadżety. 12. Zapraszanie partnerów i sojuszników na uroczystości szkolne. 13. Współpraca z pracodawcami (szczególnie uwzględniająca tych, u których może odbywać się nauka zawodu). Źródło: opracowanie własne Najczęściej stosowane formy promocji: uczestnictwo i sukcesy w zawodach, konkursach i olimpiadach, organizacja uroczystości i imprez okolicznościowych, kulturalnych, sportowych o zasięgu szkolnym oraz dla środowiska pozaszkolnego, udział w targach edukacyjnych i prowadzenie akcji otwartych drzwi, prezentacja oferty szkoły w gimnazjach, współpraca ze środowiskiem lokalnym, tworzenie partnerstw lokalnych (samorządy, pracodawcy, instytucje rynku pracy, organizacje pozarządowe, media, inne placówki oświatowe...), utrzymywanie kontaktów i więzi z absolwentami, organizacja zjazdów absolwentów, udział w projektach unijnych, prezentacja działań innowacyjnych, publikacje nauczycieli i uczniów, uczestnictwo nauczycieli w konferencjach naukowych i metodycznych, prezentacja szkoły w ramach Biuletynu Informacji Publicznej, marketing, akcje społeczne, projekty edukacyjne, debaty, uaktualniana szkolna witryna internetowa, informacje na tablicach ogłoszeń, 47

58 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA informatory, ulotki, foldery, gazetka szkolna, reklama w mediach: bezpośrednia, prasowa, artykuły sponsorowane, cykliczne artykuły i ogłoszenia, audycje radiowe, sprzedaż bezpośrednia usług edukacyjnych. Coraz częściej promowana jest wartość edukacyjna szkoły i upowszechniane są informacje o ofercie edukacyjnej, realizowanych zadaniach, odnoszonych sukcesach, celowości i skuteczności podejmowanych przez nią działań. Poważnym problemem promocji oświatowej są działania podejmowane w sposób nieskoordynowany i rozproszony na każdym etapie. Brak jest skorelowanych działań nawet na poziomie lokalnym. Promocja kształcenia zawodowego (w tym modułowego) winna być realizowana w sposób systemowy i wspierana przez różne podmioty. Powinien powstać system promocji kształcenia zawodowego, który będzie funkcjonował na różnych poziomach przekazu informacji. Taki system powinien zostać utworzony przez szkoły/placówki z pomocą organów prowadzących na szczeblu lokalnym. Mógłby on być siecią witryn szkolnych powiązanych poprzez linkowanie z witryną organu prowadzącego. Obecnie w ramach projektu unijnego System wsparcia szkół i placówek oświatowych wdrażających modułowe programy kształcenia zawodowego, realizowanego przez KOWEZiU, tworzony jest centralny system informatyczny kształcenia zawodowego ze szczególnym uwzględnieniem kształcenia modułowego. Centralny system informatyczny kształcenia zawodowego powinien: uwzględniać różnorodność form kształcenia ze szczególnym podkreśleniem kształcenia modułowego, jako jednego z jego działów, być skorelowany z potrzebami lokalnego, regionalnego, krajowego, europejskiego i globalnego rynku pracy. Przy tworzeniu takiego systemu w zakresie kształcenia modułowego należałoby wykorzystać już istniejące formy wsparcia i promocji organizowane przez MEN, KOWEZiU, instytucje rządowe i samorządowe, instytucje rynku pracy, pracodawców czy też inne organizacje (np. Polska Sieć Kształcenia Modułowego PSKM). Połączenie tych działań przyniesie pożądany efekt synergii. Należy pamiętać! Aby wymienione w tym rozdziale działania przynosiły pozytywne efekty, trzeba przez cały czas je monitorować i przeprowadzać ich ewaluację. 48

59 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA 4. ZASA D Y FIN ANS O WANIA KSZ T AŁ CENIA Z AW O D O W E G O W P O L S C E Wiele krajów należących do Unii Europejskiej, w których szkolnictwo zawodowe traktowane jest jak mocny fundament do rozwoju gospodarki rynkowej, może poszczycić się wysoką jakością usług i produktów oraz sukcesami na rynku gospodarczym. W naszym kraju, pomimo zmian ustrojowych, szkolnictwo zawodowe nadal funkcjonuje w oderwaniu od gospodarki rynkowej. Według Stanisława Szelewy Zasady finansowania szkolnictwa zawodowego w Polsce polegają na tym, że ustalamy koszty instytucji edukacyjnych bez względu na program, który ta instytucja realizuje, bez względu na specyfikę branży, bez względu na efekty kształcenia zawodowego, które ta instytucja osiąga. Bez głębokiej refleksji finansujemy zakres zadań wg jedynego kryterium: musi być on współmierny do możliwości budżetowych instytucji finansujących. Ciągle zbyt słabo (lub w ogóle) jesteśmy zorientowani na priorytety i rezultaty kształcenia, nie reagujemy lub bardzo słabo reagujemy na potrzeby rynku pracy i oczekiwania pracodawców 25. Wydaje się, iż zaprzeczanie temu poglądowi nie ma większego sensu. Tak faktycznie się dzieje. W wielu szkołach nie planuje się wydatków na zmiany jakościowe, bo nie ma pieniędzy, nie współpracuje się z rynkiem pracy i nie uwzględnia się jego potrzeb. Organ prowadzący ustala koszt szkoły, nie bacząc na rezultaty, dla których szkoła funkcjonuje. W wielu szkołach niezmiennie realizowany jest ten sam program nauczania. W efekcie szkoła nie osiąga oczekiwanych rezultatów, rynek ma inne oczekiwania wobec absolwentów niż szkoła. Uczeń krytycznie ocenia szkołę i szuka możliwości ominięcia jej wymagań. Schemat 14. Finansowanie polskich szkół zawodowych i jego rezultaty Dzisiejszy b udż et szk o ł y z a w o d o w e j W y da tkuje m y ś r od ki niezależ nie od specyfiki branż y i b e z w z g l ę du na r ealizo w any przez szk o łę pr ogram: najwyższy % budżetu to porównywalne wydatki z tytułu wynagrodzeń dla nauczycieli i kadry niepedagogicznej oraz pochodnych od ich płac, stałe koszty utrzymania szkoły i eksploatacji (prąd, woda, ogrzewanie, telefon, wywóz nieczystości), w niektórych budżetach pojawiają się tak zwane konieczne wydatki inwestycyjne (np. naprawa dachu, wymiana okien, malowanie) oraz wydatki bieżące (środki czystości, drobne naprawy), bardzo niski % budżetu to wydatki na pomoce dydaktyczne, urządzenia, sprzęt. Źródło: opracowanie własne Rezultaty kształcenia zawodowego i wydatkowanych środków, czyli co otrzymujemy w zamian? Standard polskich szkół zawodowych odbiega od standardów europejskiej edukacji zawodowej. Szkolnictwo zawodowe nie spełnia swojej misji, a osiągane efekty są krytycznie oceniane zarówno w Polsce, jak i Europie. 25 S. Szelewa, Finansowanie zadań oświatowych. Materiały szkoleniowe. 49

60 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Schemat 15. Efekty braku dostosowania budżetów do zmian jakościowych Słaba zdawalność egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe oraz egzaminów zawodowych Wysoka absencja uczniów na egzaminach zewnętrznych Krytyczna ocena szkół zawodowych wśród pracodawców i organu prowadzącego Brak oczekiwanych umiejętności i postaw zawodowych wśród uczniów Duża rotacja kadr na rynku pracy Niska jakość usług i produktów na rynku Niezadowolenie odbiorców Wysoka konkurencja na rynku i słabe możliwości jej pokonania Przyjmowanie do pracy słabo wykwalifikowanej kadry Niskie efekty polskiej gospodarki w stosunku do wielu rozwijających się krajów europejskich Niemożność pokonania konkurencyjnych firm na europejskich rynkach Źródło: własne opracowanie Oczekiwanym rezultatem finansowania winno być profesjonalne przygotowanie kadr na potrzeby rynku pracy, wysoka jakość produktów i usług, zadowolenie odbiorców i wysokie wyniki uczniów osiągane podczas egzaminów zewnętrznych. Wzrost konkurencyjności w gospodarce rynkowej następuje szybko. Polska jest członkiem Unii Europejskiej. Firmy oraz szkoły muszą sprostać wymaganiom unijnym, jeśli chcą więcej znaczyć na europejskim rynku. Poniżej zaprezentowano tylko trzy opinie, spośród wielu innych, wyrażonych przez 347 pracodawców z Dolnego Śląska, z branży hotelarsko-gastronomicznej, na postawione im pytania 26 : Tabela 4. Tabela wyników badań nr 1 Pytanie 12. Czy zdarzyło się, żeby same szkoły zwracały się do Państwa z prośbą o dokonanie diagnozy oczekiwań wobec absolwentów? Tak, regularnie uczestniczymy w takich diagnozach 31 Tak, ale taka sytuacja zdarza się sporadycznie 57 Nie, nigdy żadna szkoła nie prosiła o określenie oczekiwań wobec absolwentów 246 Nie, nie jesteśmy zainteresowani taką współpracą 22 Tabela 5. Tabela wyników badań nr 2 Pytanie 13. Czy przedstawiciele Państwa firmy odwiedzają szkoły branżowe, aby przedstawić oczekiwania wobec uczniów i absolwentów tych szkół, jako swoich potencjalnych pracowników? Tak, regularnie uczestniczymy w takich spotkaniach w szkołach 22 Tak, ale taka sytuacja zdarza się sporadycznie 55 Nie, nigdy żadna szkoła nie zapraszała nas na takie spotkania, ale chętnie byśmy z tego skorzystali Nie, nie jesteśmy zainteresowani taką współpracą Projekt pt. Diagnoza potrzeb edukacyjnych w obszarze szkolnictwa zawodowego w zakresie hotelarstwa i gastronomii na Dolnym Śląsku, realizowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz krajowego 50

61 wkładu publicznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki , Nr umowy UDA-POKL / CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWARUNKOWANIA 51

62 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Tabela 6. Tabela wyników badań nr 3 Pytanie 23. Czy uważacie Państwo, że system kształcenia zawodowego odpowiednio przygotowuje absolwentów szkół branżowych do pracy zawodowej? Tak 121 Nie 226 Na podstawie podanych w tabeli 4, 5, 6 wyników można odpowiedzieć na pytanie, czy dzisiejszy system funkcjonowania i finansowania szkolnictwa zawodowego może zadowalać? Jeśli opinia pracodawców jest dla organów i szkół istotna, to taki stan musi wzbudzać refleksję, inspirować do pozytywnych zmian. Identyfikacja i analiza kosztów wdrażania modułowej oferty programowej Alternatywą dla poprawy jakości szkolnictwa zawodowego i końcowych rezultatów kształcenia zawodowego, sprawdzoną już w wielu szkołach, jest wdrożenie modułowych programów kształcenia zawodowego. Koszty z tego tytułu są wyższe, ale efekty na pewno wymierne i uzasadnione w stosunku do i tak ponoszonych wydatków, które nie przynoszą oczekiwanych rezultatów (mowa tu o ogólnej sytuacji, a nie jednostkowych sytuacjach). Dalej przedstawiono schemat przyczyny wzrostu kosztów w szkołach realizujących modułowy program nauczania (technikum), w których liczba godzin przeznaczonych na realizację kształcenia zawodowego jest niezmienna w stosunku do programu nauczania o strukturze przedmiotowej. Koszt płac rośnie z tytułu podziału klasy (oddziału) na grupy. 52

63 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Schemat 16. Przyczyny wzrostu budżetu w szkołach realizujących modułowy program i wynikające z tego rezultaty Wzrost budżetu szkoły zawodowej realizującej modułowy program kształcenia zawodowego wynika z: Podziału oddziału na grupy kilkunastoosobowe podczas wszystkich zajęć zawodowych, ponieważ są one ukierunkowane na kształtowanie u uczniów umiejętności oczekiwanych na rynku pracy i konieczność zapewnienia im bezpieczeństwa. To oznacza wzrost wynagrodzeń z tytułu płac nauczycieli z powodu zwiększonej liczby godzin dydaktycznych dla nauczyciela o 50%, przy założeniu, że oddział liczy nie mniej niż 20 uczniów. W technikum 4-letnim, łącznie w całym cyklu kształcenia, tygodniowa liczba godzin zwiększy się o 25 godzin w stosunku do 50 godzin dotychczas realizowanych. W skali tygodnia, na każdym etapie kształcenia, tj. w klasie I, potem w II, III i IV, oznacza to od 4 do 6 godzin więcej na oddział, w zależności od szkolnego planu nauczania. Koszty wynagrodzeń będą zależne od kwalifikacji nauczyciela, stażu pracy oraz stopnia awansu zawodowego nauczycieli oraz od liczby oddziałów realizujących modułowy program nauczania w szkole, w poszczególnych zawodach. Wzrostu wydatków na wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne, sprzęt i urządzenia w celu przygotowania pracowni dla uczniów do kształtowania umiejętności praktycznych. Skala wydatków wzrośnie w zależności od specyfiki branży i dotychczasowych zasobów materialnych szkoły. To wydatek, który można rozłożyć na okres od 1 do 4 lat, systematycznie wzbogacając bazę technodydaktyczną szkoły. Rezultaty: Profesjonalne przygotowanie uczniów na potrzeby rynku pracy. Poprawa jakości usług i produktów. Wyższa satysfakcja ich odbiorców. Dostosowanie standardów polskiej edukacji zawodowej do standardów europejskich. Świadomy rozwój zawodowy uczniów. Atrakcyjna i użyteczna oferta edukacyjna dla ucznia. Osobiste zaangażowanie ucznia w proces edukacji zawodowej. Dostosowanie standardów polskich do europejskich. Pozostałe koszty zasadniczo nie ulegają zmianie. Źródło: opracowanie własne Koszty zatrudnienia nauczycieli Podczas realizacji modułowego programu nauczania dla zawodu głównie wzrosną wydatki na wynagrodzenia nauczycieli. Powód: liczba godzin dydaktycznych wzrasta z tytułu podziału klasy (oddziału) na grupy kilkunastoosobowe. Dziś nikogo nie dziwi, że nauka niektórych przedmiotów ogólnokształcących odbywa się w podziale na grupy. Wiadomym jest, że ma to wpływ na jakość kształcenia. Przy korzystaniu z programu o strukturze modułowej większe koszty edukacji zawodowej występują z tego samego powodu. Nie stanowią one jednorazowego wydatku na etapie wdrożenia, ale będą wzrastać dopóty, dopóki szkoła nie wprowadzi we wszystkich oddziałach i zawodach modułowego programu nauczania, a jej uczniowie nie zakończą całego cyklu edukacji. Dopiero wtedy nastąpi pewna stabilizacja. Czy ten fakt powinien mieć znaczenie dla organu prowadzącego? 53

64 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Jeśli organ prowadzący jest zorientowany na priorytety i rezultaty kształcenia i chce odpowiadać na potrzeby rynku pracy i oczekiwania pracodawców oraz dostosować szkolnictwo zawodowe do europejskich standardów ten fakt nie powinien mieć znaczenia. Koszty poniesione z tytułu zatrudnienia nauczycieli do realizacji programów, które nie uwzględniają potrzeb i oczekiwań rynku, przynoszą straty, jakich nie da się odrobić, ani zawsze zmierzyć ilością pieniędzy, poważnie rzutują negatywnymi skutkami na wiele innych obszarów życia społeczno-gospodarczego (patrz: Część III specjalistyczna dla organów prowadzących, rozdział 1). Ministerstwo Edukacji Narodowej, w liście z dnia 11 lutego 2010 r., poinformowało przedstawicieli samorządów odpowiedzialnych za funkcjonowanie edukacji publicznej, iż podwyższono wartości wag w naliczaniu subwencji oświatowej. I tak wagę P 8 dotyczącą uczniów szkół zawodowych zwiększono z 0,17 do 0,19. W liście skierowanym do przedstawicieli samorządów czytamy: Zmiana wartości wagi stosowanej w odniesieniu do uczniów szkół prowadzących kształcenie zawodowe uzasadniona jest wysokimi kosztami kształcenia w tych szkołach. Należy zauważyć, że w procesie kształcenia zawodowego wdrażane są obecnie modułowe programy nauczania. Kształcenie w oparciu o te programy umożliwia prowadzenie kształcenia nowoczesnego, dostosowanego do indywidualnych możliwości ucznia. Realizacja kształcenia modułowego wpływającego na poprawę efektywności kształcenia jest znacznie kosztowniejsza, gdyż wymaga między innymi pracy w kilkuosobowych grupach i spełnienia standardów wyposażenia technodydaktycznego poszczególnych stanowisk do nauki 27. Organy prowadzące nie pozostają same z problemem, a wzrost kosztów zatrudnienia nauczycieli oznacza dostosowanie treści, metod, warunków dydaktycznych do potrzeb gospodarki rynkowej, wyrównanie standardów polskiej edukacji z obowiązującymi w Unii Europejskiej oraz ograniczenie skutków niewłaściwej edukacji zawodowej. Na schemacie 17, który zamieszczono dla porównania programu nauczania o strukturze modułowej i przedmiotowej, podano zaokrąglone liczby godzin: i tak, zamiast 18,75 jest 19, i zamiast 12, Z powodu podziału na grupy, w trakcie realizowania modułowego programu kształcenia, liczba godzin nauczycielskich wzrasta na kolejnych etapach edukacyjnych średnio o 6,25 godziny tygodniowo w stosunku do programu nauczania o strukturze przedmiotowej. Liczba godzin dla uczniów pozostaje niezmienna w obu programach i wynosi 50 godzin obowiązujących w 4-letnim cyklu kształcenia, zgodnie z ramowym planem nauczania, który obowiązuje w obu programach. Wzrost godzin dydaktycznych jest spowodowany podziałem na grupy. Całkowite koszty wynagrodzeń nauczycieli zależą, podczas korzystania z jednego i drugiego programu, od poziomu kwalifikacji nauczyciela, stażu pracy, stopnia awansu zawodowego i liczby zatrudnionych nauczycieli do kształcenia zawodowego. Realny wzrost godzin nauczycielskich na jednym etapie kształcenia wynika z liczby godzin zaplanowanych przez szkołę w szkolnym planie nauczania. Na schemacie 17 przyjęto średnią liczbę godzin wynikającą z tygodniowego ramowego programu nauczania (to 12,5 godziny na jeden etap kształcenia tygodniowo), zwiększoną o 6,25 godziny w modułowym programie z tytułu podziału na grupy. Trzeba pamiętać, że w zależności od szkolnego planu nauczania liczba godzin na poszczególnych etapach edukacyjnych i w oddziałach może być niższa lub wyższa, jednak w sumie nie może przekraczać 50 godzin dla ucznia w 4- letnim cyklu kształcenia Minister Edukacji Narodowej, pismo nr DKOW-W JST-JJ-337-6/10 z dnia 11 lutego 2010 r. Sekretarz Stanu

65 Krystyna Szumilas. CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA 55

66 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Schemat 17. Analiza porównawcza liczby godzin dla nauczyciela w modułowym programie nauczania w 4-letnim cyklu kształcenia (w technikum, na poszczególnych etapach) i liczby godzin w programie nauczania o strukturze przedmiotowej Pr ogram nauczania o str ukturze modułowej przedmiotowej Źródło: własne opracowanie Jakie rezultaty przyniosą wydatkowane pieniądze na wynagrodzenia nauczycieli, które wynikają z kalkulacji zwiększonej liczby godzin; rocznie, średnio około 225 godzin więcej dla jednego oddziału? Jakie inne nakłady finansowe trzeba ponieść, by dostosować szkolnictwo zawodowe do oczekiwań rynku pracy i przystosować je do standardów obowiązujących w Europie? Trudno operować liczbami, ponieważ to opracowanie trafia do Państwa, których potrzeby zadaniowe wynikają z kształcenia w różnych typach szkół i zawodach, a także z różnych zasobów, które już szkoły posiadają. Ważne jest jednak, by uświadomić sobie, że koszty wzrosną z dwóch powodów: płac nauczycieli oraz wyposażenia pracowni specjalistycznych. Podczas omawiania wcześniej wymienionych zadań odniesiono się do oczekiwanych rezultatów. Tabela 7. Koszty i rezultaty wynikające z nakładów finansowych Rodzaje wydatków, dla których należy planować wzrost z tytułu wdrożenia i realizacji modułowego programu Wymierne efekty z tytułu poniesionych wydatków dla szkoły, ucznia, nauczyciela Korzyści z tytułu poniesionych kosztów w rozwoju gospodarczym miasta, regionu, Polski oraz rynku pracy 56

67 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Wynagrodzenia i pochodne z tytułu stanu zatrudnienia nauczycieli. Zajęcia odbywają się w podziale na grupy. Oznacza to więcej godzin dydaktycznych dla nauczycieli, większy komfort pracy dla ucznia i nauczyciela, a przede wszystkim możliwość korygowania słabych stron w postępach ucznia. Dzięki temu oferta edukacyjna szkoły jest bardziej atrakcyjna dla ucznia, a standard procesu kształcenia odpowiadać będzie standardom europejskim Nauczyciel, pracując w grupie kilkunastu uczniów, ma szansę na podniesienie jakości kształcenia zawodowego w szkole i ukierunkowanie procesu na kształtowanie u uczniów umiejętności i postaw zawodowych, które są najbardziej oczekiwane na rynku pracy, a także przez usługobiorców. Koszty ztytułu wynagrodzeń 57

68 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA Zakup sprzętu, urządzeń, wyposażenie pracowni w pomoce dydaktyczne w zależności od diagnozy zasobów szkoły i specyfiki branży. Koszty eksploatacji. Koszty pośrednie: administrowanie, obsługa. Remonty, modernizacje w zależności od diagnozy potrzeb. Źródło: opracowanie własne Dla szkoły i jej uczniów oznacza wzbogacenie oferty edukacyjnej. Dla nauczyciela oznacza odpowiedni warsztat pracy z uczniem. Dla ucznia to możliwość kształtowania umiejętności, wyzwalanie własnej aktywności, uczenie się poprzez doświadczanie i uczynienie procesu interesującym i użytecznym, co wzmacnia pozyty wny w ybór zawodu. Na rynku edukacyjnym odpowiednie w yposażenie szkoły oznacza dostosowanie standardu Nieznacznie mogą wzrosnąć głów- nie z powodu eksploatacji sprzętu Nie muszą wzrosnąć i są uzależnione od specyfiki branży oraz sprzętu i urządzeń. Dla szkoły to efektywnie wykorzystana baza dydaktyczna szkoły. Uczeń kształtuje umiejętności i kompetencje oczekiwane na rynku pracy, wspierając rozwój własnej świadomości na temat przyszłego miejsca pracy. Rynek pracy będzie dysponował profesjonalnie przygotowaną kadrą, dzięki czemu ma szansę na wzrost rozwoju sprzedaży i podniesienie poziomu jakości usług i produktów. Fakt ten także wpłynie na pozytywne opinie usługobiorców i pozytywną promocję działania firmy na polskich i zagranicznych rynkach. Ten rodzaj wydatków to koszt własny, który nie w każdej szkole musi ulec zwiększeniu. To minimalny wydatek w stosunku do innych. To inwestycja, która zwróci się poprzez podniesienie jakości pracy szkoły i podwyższenie standardu edukacji 58 Koszty modernizacji bazy technodydaktycznej Modernizacja bazy technodydaktycznej to jeden z warunków realizacji modułowego programu nauczania w szkole zawodowej. Według specjalistów zajmujących się wypracowaniem standardów wyposażenia bazy technodydaktycznej, każda szkoła zawodowa, która zamierza kształcić profesjonalne kadry, powinna zapewnić uczniom i nauczycielom odpowiednią bazę dydaktyczną (szkolny warsztat pracy). W zasobach każdej szkoły znajdują się gromadzone od lat pomoce, sprzęt, urządzenia. Koszty modernizacji i wyposażenia będą uzależnione od konieczności uzupełniania braków lub poprawy słabych stron. W tym celu należy dokonać przeglądu tego, co jest w posiadaniu, i zderzyć uzyskane wyniki z obowiązującymi standardami. Różnica wskazywać będzie na potrzebę realizacji zadań w tym zakresie, a te będą miały wpływ na koszty, jakie trzeba będzie z tego tytułu ponieść. Wysokość kosztów będzie zależna od specyfiki branży i zasobów, które szkoła posiada. By dokonać ich wyliczenia, niezbędne jest przeprowadzenie dla każdej szkoły i zawodu odrębnej diagnozy potrzeb. Standardy należy rozumieć jako normy, wzorce, punkty odniesienia do możliwości przebiegu poprawnego procesu kształcenia, jego produktów i efektów, które wynikają z: 1) podstaw programowych kształcenia w zawodach, 2) zapisów zawartych w standardach wymagań egzaminacyjnych dla zawodów, 3) programów nauczania dla zawodów. Standardy wyposażenia bazy powinny być realne, celowe, wymierne i zrozumiałe. Można planować przestrzeń do zagospodarowania; można modernizować istniejącą bazę, tworząc nowe pracownie i odpowiednio je wyposażając w sprzęt, urządzenia, pomoce dydaktyczne; można też dzierżawić odpowiednią bazę. Istotne jest, by zachować standardy i zapewnić liczbę stanowisk

69 CZĘŚĆ II. ORGANIZA CYJNO-KADROWE UWAR UNKO WANIA dydaktycznych na potrzeby procesu kształcenia adekwatną do liczby uczniów uczestniczących w zajęciach (to wynika z modułowego programu nauczania) oraz zaspokoić potrzeby w zakresie egzaminu zawodowego. Planując modernizację bazy technodydaktycznej, trzeba uwzględnić potrzeby uczniów i zaplanować stanowiska do kształcenia ich umiejętności oczekiwanych na rynku pracy, które znajdują odzwierciedlenie w wymienionych dokumentach (pkt 1, 2, 3). Standardy wyposażenia pracowni winny być aktualizowane zgodnie z rozwojem naukowym, technicznym i technologicznym właściwym dla danego zawodu oraz dostosowane do wymagań bhp, ppoż., ochrony środowiska i ergonomii. Pomieszczenia, maszyny, sprzęt, materiały, narzędzia, surowce, półfabrykaty i inne środki, które będziemy planować, powinny spełniać wymagania sanitarno-higieniczne, ekologiczne, ergonomiczne oraz dotyczące bezpieczeństwa. Spełnienie wymagań powinno być zgodne z obowiązującymi przepisami. Pozabudżetowe źródła finansowania Zgodnie z art. 5a ust. 3 Ustawy o systemie oświaty środki niezbędne na realizację zadań oświatowych, o których mowa w ust. 2 tej ustawy, w tym wynagrodzenia nauczycieli oraz utrzymanie szkół i placówek, zagwarantowane są w dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Zapis w art. 30 ust. 8 Karty Nauczyciela jest powtórzeniem tych przepisów. Według tego przepisu środki na płace wraz z pochodnymi zapewnia państwo. Dochodami samorządów terytorialnych, w myśl art. 167 ust. 2 Konstytucji RP, są: dochody własne, w tym darowizny, subwencje ogólne (w tym część oświatowa subwencji), dotacje celowe z budżetu państwa. Zadania oświatowe mogą być finansowane ze środków pozabudżetowych poprzez np. udział szkół i ich organów prowadzących w różnorodnych projektach. Wszystkie środki, w tym subwencja oświatowa z budżetu państwa, są przyznawane na podstawie danych pochodzących ze szkół (SIO). Dotacje celowe z budżetu państwa wymagają odrębnych wniosków, np. z 0,6% rezerwy subwencji oświatowej. Wśród projektów finansowanych ze środków unijnych lub krajowych można wyróżnić, ze względu na celowość przyznawanych dotacji, trzy możliwości finansowania zadań: 1) finansowanie zadań merytorycznych, służących niekonwencjonalnym rozwiązaniom różnorodnych problemów poprzez innowacje, w tym służących rozwojowi uczniów, warsztatu pracy nauczycieli, środowiska, modernizacji kształcenia zawodowego, 2) finansowanie zadań merytorycznych, jak pkt 1, ale z możliwością ubiegania się o dofinansowanie sprzętu, urządzeń według określonego kryterium wysokości tego rodzaju zakupów, niezbędnych do wykonania zadań merytorycznych ujętych w programie, 3) finansowanie zadań inwestycyjnych (modernizacje, remonty, zakup sprzętu, urządzeń). Sięganie po środki pozabudżetowe wymaga inicjatywy ze strony szkół i samorządów. Warto śledzić ogłoszenia pojawiające się na stronach internetowych Ministerstwa Edukacji Narodowej lub w portalach organizacji pozarządowych ( albo w portalach urzędów marszałkowskich i urzędów pracy. Istotne jest, by szkoły korzystały z możliwości pozyskiwania wiedzy i umiejętności w zakresie sporządzania projektów poprzez udział nauczycieli w kursach lub studiach podyplomowych, często finansowanych ze środków Unii Europejskiej, oraz współpracowały z organami prowadzącymi, zgodnie z obowiązującymi zasadami. Warto też zauważyć możliwość przekazywania darowizn, np. przez przedsiębiorców na rzecz szkoły, ale zawsze za zgodą organu prowadzącego. 59

70

71 część III WSPOMAGANIE SZKOŁY W REALIZACJI KSZTAŁCENIA MODUŁOWEGO PRZEZ KONSULTANTA /DORADCĘ METODYCZNEGO

72

73 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 1. OBSZARY WSP ARCIA SZK O ŁY W D R A Ż AJ ĄCEJ KSZ TAŁ CENIE MODUŁ OWE ZE ST RONY PL AC ÓWKI DOSK ON ALENIA N AUCZYCIELI Trudne problemy pozostawione same sobie staną się jeszcze trudniejsze. prawo Murphy ego Wdrożenie systemu modułowego kształcenia zawodowego wymaga podjęcia długofalowych prac nad stopniowym wypracowywaniem i wdrażaniem rozwiązań, wynikających ze zmiany idei i założeń organizacyjnych całego procesu kształcenia (nauczania i oceniania) w danej instytucji edukacyjnej oraz zmiany roli nauczyciela. Pojawia się jednak niebezpieczeństwo realizacja programów modułowych w sposób typowy dla kształcenia przedmiotowego zarówno w zakresie organizacji, warunków, jak i metod kształcenia. Trud włożony przez wszystkich kierownictwo i pracowników w proces wdrożenia i realizacji kształcenia w systemie modułowym przyniesie konkretne, wymierne efekty, jeżeli będzie realizowany: 1) kompleksowo, 2) przez zespół pracowników (dyrektorów, nauczycieli) rozumiejących i akceptujących tę koncepcję i wszechstronnie przygotowanych do jej realizacji. Wsparcie szkoły wdrażającej modułowe programy kształcenia zawodowego jest konieczne, ponieważ: 1) konieczne jest uświadomienie wszystkim zainteresowanym stronom specyfiki kształcenia modułowego; 2) kształcenie modułowe preferuje nauczanie w konkretnym zawodzie poprzez działania praktyczne; 3) inna jest organizacja pracy szkoły oraz brak jest dużych doświadczeń w tym zakresie; 4) inna jest struktura programu modułowego niż programu przedmiotowego; 5) inna jest dokumentacja przygotowująca proces dydaktyczny plan nauczania, arkusz organizacyjny, plany dydaktyczne nauczycieli; 6) system oceniania w kształceniu modułowym wymaga opracowania nowych rozwiązań zarówno merytorycznych, jak i organizacyjnych; 7) wraz z programem modułowym szkoła ma do dyspozycji i wykorzystania pakiety edukacyjne (poradnik dla ucznia i poradnik dla nauczyciela) do każdej jednostki modułowej; 8) wymagana jest od nauczyciela umiejętność prowadzenia zajęć edukacyjnych nakierowana na praktyczne działanie; 9) konieczna jest ewaluacja na poszczególnych etapach wdrażania programów o strukturze modułowej, w celu opracowania działań korygujących przyjęte wstępnie rozwiązania organizacyjne. W dalszej perspektywie bardzo przydatna jest: 1) umiejętność modyfikacji istniejących programów i pakietów edukacyjnych dostosowanie ich do warunków działania danej placówki oświatowej, jak również 59

74 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKOŁY W REALIZACJI KSZTAŁCENIA projektowania nowych; 2) możliwość wykorzystania programu modułowego do przygotowania oferty kursowej. 60

75 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Można wyodrębnić następujące obszary wsparcia: 1) Organizacja procesu kształcenia zawodowego z wykorzystaniem modułowego programu nauczania Podstawą sukcesu w procesie wdrożenia programów modułowych kształcenia zawodowego jest prawidłowa organizacja pracy szkoły. W tym obszarze konieczne są radykalne zmiany burzące dotychczasowe przyzwyczajenia dotyczące kształcenia przedmiotowego (stałe obciążenie godzinowe nauczyciela w okresie roku szkolnego, praca w krótkich 1 2-godzinnych jednostkach metodycznych, rozdzielenie zawodowych przedmiotów teoretycznych i praktycznych, podobna organizacja kształcenia ogólnego i zawodowego...). Błędy popełnione w tym obszarze przenoszą się na wszystkie pozostałe obszary. 2) Metodyka planowanie pracy dydaktycznej nauczyciela Kształcenie poprzez działanie praktyczne wymaga bardzo starannego zaplanowania pracy nauczyciela. Ćwiczenia praktyczne wymagają odpowiedniej bazy muszą być zaplanowane zgodnie z możliwościami danej szkoły czy placówki oświatowej. Zajęcia edukacyjne kształcenia zawodowego są zblokowane. Pierwszy rok realizacji programu modułowego wymaga bardzo dobrego przygotowania przez cały zespół nauczycieli. Priorytet działań praktycznych wymaga także zastosowania odpowiednich metod pracy. Staranne i z odpowiednim wyprzedzeniem zaplanowanie pracy nauczyciela w poszczególnych jednostkach modułowych pozwala na przygotowanie niezbędnych pomocy dydaktycznych. Plany pracy dydaktycznej wszystkich nauczycieli mają składać się jak elementy układanki w spójny obraz, jakim jest podstawa programowa. Plany te winny uwzględniać przypadki losowe (nieobecność ucznia na zajęciach lub nieobecność nauczyciela). Błędy popełnione w tym obszarze mogą spowodować, że wysiłek organizacyjny całego zespołu nauczycieli nie przełoży się na sukces uczniów. 3) Ocenianie osiągnięć uczniów/słuchaczy Jeżeli w kształceniu modułowym priorytet mają umiejętności praktyczne, to ocenianie powinno również uwzględniać tę zasadę. Opracowując wymagania edukacyjne i planując formy oceny osiągnięć edukacyjnych uczniów, nauczyciel powinien bardzo starannie przygotować odpowiednie materiały dydaktyczne. W pakietach edukacyjnych uczniowie znajdą pomocne materiały do samooceny, a nauczyciele propozycje testów i sprawdzianów praktycznych. Konieczne jest wypracowanie systemu oceny osiągnięć uczniów w poszczególnych modułach zawierającego zasady: poprawiania ocen z jednostek modułowych wchodzących w skład modułu, ustalania oceny końcowej z modułu itp. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy moduł jest realizowany przez kilku nauczycieli. Rozwiązania wymaga też sposób dokumentowania osiągnięć edukacyjnych uczniów podczas realizacji jednostek modułowych i modułów zarówno w przypadku, gdy w szkole stosuje się dziennik tradycyjny, jak i wtedy, gdy stosuje się dziennik elektroniczny. Błędy popełnione w tym obszarze mogą powodować, że informacja zwrotna dla ucznia i jego rodziców nie będzie zrozumiała, co może powodować dyskomfort i nieuzasadnioną krytykę całego przedsięwzięcia wdrożeniowego. 4) Ewaluacja procesu wdrażania programu modułowego Każda zmiana dotycząca edukacji wymaga starannego monitoringu, który pozwoli maksymalnie ograniczyć skutki zdobywania doświadczenia podczas procesu wdrażania programów modułowych kształcenia zawodowego zgodnie z zasadą, że szkoła po roku może poprawić błędy, ale uczeń, który uczestniczył we wdrożeniu, drugi raz do 61

76 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKOŁY W REALIZACJI KSZTAŁCENIA pierwszej klasy nie będzie uczęszczał. 62

77 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Korektę przyjętych rozwiązań organizacyjnych i metodycznych należy przeprowadzać możliwie jak najszybciej. Szczególnie w okresie wdrożenia istotna jest ścisła współpraca całego zespołu nauczycieli kształcenia zawodowego promowane powinny być działania samokorygujące oraz poczucie zespołowej odpowiedzialności za proces w całym cyklu kształcenia. Schemat 18. Obszary pracy szkoły zawodowej wymagające wsparcia ze strony doradcy metodycznego Organizacja procesu kształcenia zawodowego z zastosowaniem programu modułowego Program działań korygujących Metodyka planowanie pracy dydaktycznej nauczyciela Ocenianie osiągnięć uczniów/słuchaczy Ewaluacja procesu wdrażania programu modułowego Źródło: opracowanie własne Wszystkie te obszary wyznaczają pole do działań doradczych. Należy jednak pamiętać, że samo posiadanie wiedzy eksperckiej nie wystarczy. Konieczna jest umiejętność jej praktycznego zastosowania, wyobraźnia organizacyjna pozwalająca na niestandardowe podejście do problemów, jak również zdolność do kreatywnego, nieszablonowego wykorzystywania istniejących rozwiązań prawnych, finansowych i personalnych w warunkach konkretnej szkoły. 63

78 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 2. K OMPETENCJE K ONSU LT AN T A I DOR ADCY MET O DYCZNEGO NIEZBĘDNE DO WSPOM AGANIA P ROCESU WDR AŻ ANIA K S Z T A Ł CENIA MODUŁ OWEGO Uczenie się jest jak wiosłowanie pod prąd: gdy tylko się zaprzestanie człowiek się cofa. Benjamin Britten Od kogo nauczyciele powinni oczekiwać największego wsparcia we wdrażaniu kształcenia zawodowego według modułowych programów nauczania? Osobami najbardziej kompetentnymi w merytorycznym wspomaganiu pracy rad pedagogicznych i pojedynczych nauczycieli są nauczyciele konsultanci. Zadania z zakresu doskonalenia zawodowego nauczycieli są realizowane również przez nauczycieli-doradców metodycznych (patrz: schemat 19). Zgodnie z obowiązującym Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli, do obowiązkowych zadań publicznych placówek doskonalenia prowadzonych przez samorząd województwa należy szereg działań, mających na celu wspomaganie rad pedagogicznych, nauczycieli, kadry zarządzającej szkołą i innymi placówkami oświatowymi, a także organów sprawujących nadzór pedagogiczny i prowadzących szkoły. Szczegółowy zakres działań przedstawiono na schemacie 20. Publiczne placówki doskonalenia prowadzone przez gminy i powiaty realizują zadania z zakresu doskonalenia zawodowego nauczycieli, ze szczególnym uwzględnieniem doradztwa metodycznego. Schemat 19. Zadania nauczyciela-doradcy metodycznego Zadania doradcy metodycznego Wspomaganie nauczycieli i rad pedagogicznych w: Planowaniu, organizowaniu i badaniu efektów procesu dydaktyczno- -wychowawczego Rozwijaniu umiejętności metodycznych Doborze i adaptacji lub tworzeniu programów nauczania i materiałów dydaktycznych Podejmowaniu działań innowacyjnych Źródło: opracowanie własne, na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli 64

79 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Schemat 20. Zadania nauczyciela konsultanta wynikające z obowiązkowych zadań publicznych placówek doskonalenia Opracowywanie, we współpracy z organami sprawującymi nadzór pedagogiczny, priorytetów doskonalenia zawodowego nauczycieli w województwie Zadania publicznych placówek doskonalenia prowadzonych przez samorząd województwa (tzw. wojewódzkie placówki doskonalenia) Przygotowywanie i realizacja programów doskonalenia zawodowego nauczycielidoradców metodycznych Przygotowywanie i realizacja programów doskonalenia zawodowego w zakresie zarządzania oświatą Organizowanie i prowadzenie, stosownie do potrzeb, doradztwa metodycznego dla nauczycieli Prowadzenie wojewódzkiego systemu informacji pedagogicznej, w tym o formach kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli Organizowanie różnorodnych form współpracy i wymiany doświadczeń, w tym warsztatów, konferencji i seminariów, dla nauczycieli poszczególnych typów szkół i rodzajów placówek Wspieranie inicjatyw nauczycieli oraz wspomaganie samokształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli Organizowanie działań na rzecz rozwoju zawodowego nauczycieli Współpraca z organami prowadzącymi szkoły i placówki w zakresie doradztwa metodycznego dla nauczycieli Inne zadania z zakresu doskonalenia zawodowego nauczycieli zlecone przez organ prowadzący Źródło: opracowanie własne, na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli Wielu spośród konsultantów i doradców metodycznych wspomagających nauczycieli kształcenia zawodowego jest jednocześnie ekspertami kształcenia modułowego. W takim przypadku mamy sytuację modelową, a tym samym pewność, że merytoryczne wsparcie będzie na najwyższym poziomie. Organizując różne formy wsparcia (patrz: schemat 21), można także zaprosić do współpracy nauczycieli ekspertów kształcenia modułowego. 65

80 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Schemat 21. Formy realizacji zadań stosowane przez konsultantów i doradców metodycznych Formy realizacji zadań stosowane przez konsultantów i doradców metodycznych KONSULTANCI DORADCY METODYCZNI Prowadzenie prac koncepcyjnych dotyczących zakresu i sposobu organizowania form doskonalenia zawodowego nauczycieli Udzielanie indywidualnych konsultacji Prowadzenie form doskonalenia, w tym seminariów, konferencji, wykładów, warsztatów i szkoleń, uwzględniających specyfikę nauczanych przedmiotów lub prowadzonych zajęć oraz dotyczących ogólnej wiedzy i umiejętności zawodowych nauczyciela Prowadzenie zajęć edukacyjnych, zajęć otwartych oraz zajęć warsztatowych Organizowanie innych form doskonalenia wspomagających pracę dydaktycznowychowawczą nauczycieli Udzielanie konsultacji Źródło: opracowanie własne, na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli 3. H ARMONOGR AM DZIAŁ A Ń WSPOM AGAJ ĄCYCH P ROCES WD ROŻ ENIA MODUŁ OWYCH P ROGR AM ÓW N AUCZANIA Sukces wydaje się być w dużej mierze kwestią wytrwania, gdy inni rezygnują. William Feather Oferta szkoleniowa ośrodka doskonalenia nauczycieli powinna zawierać propozycję kompleksowego wsparcia dla szkół podejmujących decyzję o wdrożeniu modułowych programów kształcenia zawodowego w następnym roku szkolnym oraz szkół, które wdrożyły programy modułowe wcześniej i obecnie zamierzają doskonalić proces dydaktyczny. 66

81 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Doradca metodyczny zwykle rozpoczyna rok szkolny w czerwcu. Opracowuje plan pracy na rok następny oraz planuje konferencje inaugurujące pracę w roku szkolnym. Jeżeli w swojej pracy w najbliższym roku szkolnym zamierza udzielać wsparcia w zakresie wdrażania zawodowego kształcenia modułowego, to organizowane konferencje metodyczne powinny: 1) promować istotę kształcenia modułowego, czyli kształcenia poprzez działania praktyczne; 2) uświadamiać, że dobrze przygotowane wdrożenie jest gwarancją sukcesu i jest to proces wymagający współpracy całego zespołu nauczycielskiego z dyrekcją szkoły oraz doradcą czy konsultantem. Zasada Pareto 28 (zasada 80/20) głosi, że 80% wyników wypływa tylko z 20% przyczyn, inaczej mówiąc, skromniejszymi środkami i mniejszym wysiłkiem można osiągnąć większe efekty. Kierując się tą zasadą, należy określić te działania, które przynoszą największe efekty, pomijając inne mniej istotne, optymalizując w ten sposób swój wysiłek. Taki optymalny wybór pozwala na osiągnięcie znacznie większych efektów, bo robimy tylko to, co rzeczywiście jest potrzebne i konieczne. Rolą doradcy jest właśnie pomoc w efektywnym szukaniu najistotniejszych przyczyn warunkujących sukces w procesie wdrażania programu modułowego. Plan wspierającej współpracy doradcy ze szkołą powinien być skorelowany z procesem organizacyjnym pracy szkoły/placówki. Po etapie promującym zmiany w organizacji kształcenia zawodowego polegające na zastosowaniu kształcenia modułowego można oczekiwać w szkołach wstępnych decyzji o wdrożeniu programów o strukturze modułowej lub przynajmniej zainteresowania taką możliwością. Elementem zachęcającym do podjęcia się wprowadzania tych zmian może być zwiększona dotacja budżetowa dla szkół realizujących kształcenie modułowe, bogata oferta programowa programy wyposażone w obudowę dydaktyczną (bezpłatne pakiety edukacyjne dla każdej jednostki modułowej). Tabela 8. Harmonogram przygotowania wdrożenia programu modułowego kształcenia dla zawodu Przygotowanie wdrożenia rok szkolny poprzedzający wdrożenie VIII X XI XII I II III IV V VI Promocja zawodowego kształcenia modułowego podczas konferencji metodycznych Źródło: opracowanie własne Wstępna decyzja o wdrożeniu. Informacje na temat istoty kształcenia modułowego Decyzja o wdrożeniu. Diagnoza potrzeb w zakresie doskonalenia nauczycieli Wstępne wersje szkolnych planów nauczania. Ocena bazy i Arkusz organizacyjny Plany pracy dydaktycznej nauczycieli. Plan działań monitorujących Szkolenia uzupełniające dla nauczycieli Doradca współpracujący ze szkołą powinien wspierać zespół nauczycieli w realizacji poszczególnych zadań przez cały okres wdrożenia, a szczególnie w okresie przygotowań do wdrożenia. Promocja specyfiki zawodowego kształcenia modułowego winna być także skierowana do przedstawicieli organów prowadzących szkoły zawodowe i placówki oświatowe oraz organów nadzorujących ich pracę. Harmonogram przygotowań roku szkolnego wyznacza zadania, przy realizacji których szkoła może potrzebować wsparcia. 67

82 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 28 R. Koch, Zasada 80/20 lepsze efekty mniejszym nakładem sił i środków, Dom Wydawniczy Medium, Warszawa

83 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA październik listopad Wstępna decyzja o wdrożeniu powinna inaugurować działania przygotowujące grono pedagogiczne szkoły do planowanych w przyszłości zmian oraz ustalenie szczegółowego harmonogramu współpracy szkoły z doradcą. W pierwszym etapie przekazanie informacji na temat istoty kształcenia modułowego w szkole zawodowej powinno dotyczyć zarówno nauczycieli kształcenia ogólnego, jak i zawodowego, oraz jasno prezentować cały proces. Jest to bardzo ważny etap winien służyć wyjaśnieniu różnic pomiędzy stosowanym kształceniem przedmiotowym a kształceniem modułowym. Zrozumienie istoty tej różnicy pozwoli uniknąć sytuacji, kiedy szkoła realizuje program modułowy, ale nie zmieniła prawie nic z dotychczasowych zasad organizacji stosowanych w kształceniu przedmiotowym (łatwo zmienić program, trudniej zmienić przyzwyczajenie nauczycieli). Drugi etap to spotkania z nauczycielami kształcenia zawodowego. Zebranie informacji na temat istoty zawodowego kształcenia modułowego pozwoli na dokonanie analizy modułowych programów nauczania i wstępne określenie plusów i minusów tych programów oraz dokonanie wyboru zawodów, których wdrożenie będzie dotyczyć. grudzień Decyzja rady pedagogicznej o wdrożeniu konkretnych programów modułowych kształcenia zawodowego. styczeń luty Zadania do realizacji: 1) opracowanie wstępnych wersji szkolnych planów nauczania, ocena bazy i wyposażenia stanowisk pracy pod kątem realizacji planowanych zadań, samoocena nauczycieli swojego przygotowania do prowadzenia zajęć w poszczególnych jednostkach modułowych; 2) określenie zapotrzebowania na różne formy doskonalenia zawodowego nauczycieli; 3) zapoznanie zespołu nauczycieli kształcenia ogólnego z efektami pracy nad wdrożeniem modułowych programów kształcenia zawodowego. W lutym dyrektor szkoły/placówki występuje do organu prowadzącego z prośbą o zatwierdzenie zadań rzeczowych (naborowych) na rok następny. marzec kwiecień Zadania do realizacji: 1) dostosowanie mapy dydaktycznej programu kształcenia zawodowego do potrzeb i możliwości danej szkoły; 2) szkolenia uzupełniające dla nauczycieli, określenie braków kadrowych, organizacja staży zawodowych dla nauczycieli; 3) opracowanie założeń do arkusza organizacyjnego szkoły. W terminie do 30 kwietnia dyrektor szkoły/placówki sporządza arkusz organizacji szkoły wraz z załącznikami (szkolnymi planami nauczania i wykazem zatrudnionych nauczycieli ) i przekazuje organowi prowadzącemu szkołę/placówkę. 69

84 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA maj czerwiec W terminie do 1 czerwca danego roku organ prowadzący przekazuje do szkoły/placówki egzemplarz zatwierdzonego arkusza organizacyjnego wraz z załącznikami. Zadania do realizacji: 1) opracowanie planów pracy dydaktycznej przez nauczycieli, ustalenie szczegółowych rozwiązań organizacyjnych (pracownie, dni tygodnia); 2) opracowanie zasad oceniania modułowy system oceniania (MSO); 3) opracowanie planu działań monitorujących proces wdrażania. sierpień jeżeli wdrożenie programu modułowego nastąpi we wrześniu Zadania do realizacji: 1) korekty planów dydaktycznych; 2) korelacja kształcenia ogólnego i zawodowego. sierpień kolejnego roku w okresie wdrożenia Zadania do realizacji: 1) roczna ocena przebiegu wdrożenia; 2) opracowanie działań korygujących proces wdrożenia jako wynik ewaluacji i monitoringu. Współpraca doradcy powinna obejmować cały cykl kształcenia najbardziej intensywna w roku przygotowania do wdrożenia, potem szczególnie na etapie opracowywania działań korygujących. Dodatkowym zadaniem doradcy winno być tworzenie platformy wymiany doświadczeń pomiędzy szkołami/placówkami oświatowymi wdrażającymi programy modułowe kształcenia zawodowego w najbliższym otoczeniu lub w pokrewnych branżach. Tabela 9. Działania podejmowane przez szkołę w poszczególnych latach cyklu wdrożenia programu modułowego kształcenia dla zawodu Pierwszy rok szkolny wdrożenia programu modułowego VIII IX X XI XII I II III IV V VI Korekty planów dydaktycznych. Korelacja kształcenia ogólnego i zawodowego Wdrożenie programu modułowego. Realizacja planu monitoringu wdrożenia Szkolenia uzupełniające dla i li Kolejny i ostatni rok szkolny w cyklu kształcenia objętego wdrożeniem VIII IX X XI XII I II III IV V VI Roczna lub końcowa ocena przebiegu wdrożenia. Opracowanie działań korygujących Realizacja działań korygujących proces wdrożenia jako wynik ewaluacji i monitoringu Źródło: opracowanie własne Szkolenia uzupełniające dla i li 70

85 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 4. D O K U M E N T A C J A P R A C Y P L A C Ó W K I WDR AŻ AJ Ą CEJ MODUŁ O W E P R O G R A M Y N AUCZANIA Wszystko jest lekcją. Eugène Ionesco Proces wdrażania modułowych programów kształcenia zawodowego wymaga rozwiązania szeregu problemów dotyczących dokumentacji pracy placówki. Nauczyciele mają do dyspozycji modułowy program nauczania dla zawodu wraz z pakietami edukacyjnymi do poszczególnych jednostek modułowych. Konieczne jest jednak dostosowanie tych dokumentów do warunków konkretnej placówki edukacyjnej wsparcia doradcy szkoła może oczekiwać w zakresie: 1) modyfikacji mapy dydaktycznej programu i tworzenia szkolnej mapy dydaktycznej programu kształcenia zawodowego; 2) tworzenia założeń szkolnego planu nauczania, w którym kształcenie zawodowe realizowane jest z zastosowaniem programów nauczania o strukturze modułowej; 3) samooceny przygotowania szkoły (kadry i bazy) do prowadzenia zajęć w poszczególnych jednostkach modułowych; 4) opracowania planu doskonalenia zawodowego nauczycieli; 5) przygotowania propozycji do arkusza organizacyjnego; 6) opracowania wytycznych do planu lekcji (liczba godzin przeznaczona na kształcenie zawodowe w poszczególnych latach nauki i zawodach oraz typach szkół, wykorzystanie dostępnej bazy dydaktycznej, przydział zadań dla poszczególnych nauczycieli...); 7) opracowania zapisów zmian w statucie szkoły; 8) sposobu dokumentowania oceny osiągnięć edukacyjnych uczniów; 9) opracowywania planów pracy dydaktycznej poszczególnych nauczycieli; 10) opracowania planu monitoringu procesu wdrożenia oraz ewaluacji; 11) opracowania materiałów promujących kształcenie modułowe (skierowanych do kandydatów do szkoły, ich rodziców, nauczycieli kształcenia ogólnego...). Część tych dokumentów szkoła przygotowuje wyłącznie na użytek wewnętrzny, ale forma niektórych z nich powinna być konsultowana z organami zewnętrznymi, np. organem prowadzącym. 71

86 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 5. WYPOSAŻENIE P R A C O W N I Z AW O D O W Y C H K ONIECZNE DO WDR AŻ ANIA MODUŁ O WYCH P R OGR AM Ó W N AUCZANIA DL A Z AW ODU Prawdziwa szkoła to warsztat pracy. Pierre Joseph Proudhon Kształcenie zawodowe poprzez praktyczne działanie wymaga określonej bazy i odpowiedniego wyposażenia. Dlatego też przed podjęciem w szkole lub innej placówce decyzji o wprowadzeniu kształcenia modułowego w określonym zawodzie lub zawodach konieczna będzie konfrontacja potrzeb w zakresie posiadanej bazy i wyposażenia, niezbędnego do kształcenia w danym zawodzie, ze stanem faktycznym w danej szkole. Doradca, wspierając szkołę w tym zakresie, może przygotować warsztaty, podczas których zainteresowani nauczyciele wypracują określoną procedurę postępowania, lub tworzyć płaszczyznę współpracy i wymiany doświadczeń pomiędzy szkołami. OD CZEGO N ALEŻAŁOBY ROZPOCZ ĄĆ DZIAŁ ANIA? Podstawą do rozpoczęcia działań powinna być analiza programu lub programów (planowane jest wprowadzenie kształcenia dla jednego czy więcej zawodów) pod kątem potrzeb wyposażenia technodydaktycznego, czyli należy znaleźć odpowiedź na następujące pytania: 1) Jakie pracownie będą niezbędne do kształcenia w danym zawodzie we wszystkich kolejnych modułach, czyli dla całego cyklu kształcenia? 2) Przez jaki okres będą one wykorzystywane w ciągu roku szkolnego, w poszczególnych etapach (latach) kształcenia? 3) Ile stanowisk potrzeba i jakie powinno być ich podstawowe wyposażenie (dla każdej pracowni oddzielnie)? Liczba stanowisk zależeć będzie od przewidzianej liczby osób w grupie oraz od tego: czy uczniowie pracować będą indywidualnie, czy wszyscy uczniowie wykonują jednocześnie (frontalnie) te same ćwiczenia, czy założono tak zwane przejścia (ćwiczenia wykonywane w pewnych cyklach), ile osób może pracować na stanowisku, czy stanowiska są modyfikowalne w zależności od ćwiczeń i jak itd.? 4) Czy wyposażenie stanowisk będzie podlegało modyfikacji w zależności od rodzaju wykonywanych ćwiczeń? Wynikiem przeprowadzonej analizy modułowego programu nauczania winna być lista potrzeb. Pomocne w tym zakresie będą standardy wyposażenia pracowni zawodowych opracowane przez KOWEZiU. Kolejnym etapem powinna być konfrontacja potrzeb ze stanem faktycznym istniejącym w danej szkole. Pamiętać jednak należy, że brak jednej, a nawet dwóch pracowni do kształcenia w danym zawodzie, bądź brak pełnego wyposażenia stanowisk w kolejnej pracowni nie może być czynnikiem decydującym o zaniechaniu kształcenia według modułowych programów nauczania, 72

87 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKOŁY W REALIZACJI KSZTAŁCENIA gdyż część zajęć może odbywać się (poza szkołą) w: 73

88 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 1) CKP (centrum kształcenia praktycznego), 2) CKU (centrum kształcenia ustawicznego), 3) innej szkole, która posiada odpowiednie wyposażenie, a nie wykorzystuje go w pełni dla swoich potrzeb oraz, 4) u pracodawcy. Jeśli szkoła zdecyduje się na takie rozwiązanie, to niezbędne będzie rozpoznanie rynku edukacyjnego i możliwości pracodawców oraz wybranie najlepszej oferty w stosunku do potrzeb. Innym rozwiązaniem może być pozyskanie środków finansowych na zorganizowanie nowych pracowni w szkole lub modernizację istniejących. Najważniejsze jest, aby zaplanować, a potem konsekwentnie realizować to, co założono, mimo przeszkód, jakie będą się pojawiać. Jak już decyzja o wprowadzeniu kształcenia modułowego zapadnie, to w zależności od szkoły w zakresie wyposażenia pracowni zawodowych konieczne będzie: 1) przypisanie pracowni do jednostek modułowych; 2) wyodrębnienie zajęć, które odbywać się będą poza szkołą, i zaproponowanie terminu, w jakim powinny się odbywać; 3) zaproponowanie modernizacji istniejących stanowisk w pracowniach, tylko wtedy, jeśli jest to niezbędne do kształtowania określonych programem umiejętności; 4) przygotowanie wykazów niezbędnego doposażenia pracowni, wskazując ostateczne terminy wykonania tego doposażenia; 5) przygotowanie lub tylko uzupełnienie: regulaminów pracowni, instrukcji stanowiskowych, instrukcji obsługi maszyn i urządzeń, planów przejść przez poszczególne stanowiska. 6. DOST OS O WANIE MODUŁ O W Y C H P R OGR AM Ó W N AUCZANIA I P AKIET Ó W EDUK A CYJNYCH DO POTRZEB SZK O ŁY L U B P L A C Ó W K I O Ś WI A T O WEJ Nie dla szkoły, lecz dla życia się uczymy. Seneka Modyfikacja modułowych programów nauczania dla zawodu najczęściej dotyczy: 1) mapy dydaktycznej programu kolejności realizacji modułów lub jednostek modułowych; 2) zmiany liczby godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych modułów lub jednostek modułowych przy zachowaniu ogólnej liczby godzin na kształcenie zawodowe; 3) zmiany sposobu realizacji modułu lub wybranych jednostek modułowych, dostosowania warunków realizacji programu do posiadanej przez szkołę bazy kształcenia zawodowego; 4) zmiany czasu trwania jednostki metodycznej w stosunku do zaleceń zawartych w programie, zmiany form i sposobów oceniania osiągnięć uczniów. 74

89 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Szkoła, przygotowując się do wdrożenia programu modułowego, powinna dokonać szczegółowej analizy wybranego programu nauczania. Modyfikacja programu i dostosowanie go do warunków danej szkoły winny być skorelowane z procesem tworzenia szkolnego planu nauczania, w którym uwzględnione będą zarówno przedmioty kształcenia ogólnego, jak i moduły kształcenia zawodowego. Modyfikacja może także wynikać z przeprowadzonej oceny stanu posiadanej przez szkołę bazy. Pakiety edukacyjne (poradnik dla ucznia i poradnik dla nauczyciela) wspomagają proces uczenia się w każdej jednostce modułowej. Dostępne są nieodpłatnie w wersji elektronicznej dla prawie wszystkich zawodów i w każdym z tych zawodów dla wszystkich jednostek modułowych (patrz: Część I, rozdział 7 tego opracowania). Poradnik dla ucznia nie zastępuje podręcznika, ale prowadzi ucznia w procesie uczenia się w ramach danej jednostki modułowej. Podobnie poradnik dla nauczyciela wspomaga jego pracę. W naturalny sposób nauczyciel, pracując z pakietami, będzie je modyfikował i dostosowywał do: warunków szkoły, w której pracuje; potrzeb uczniów, których uczy; własnej wizji realizacji treści kształcenia. Modernizacja pakietów edukacyjnych może dotyczyć: 1) uzupełnienia lub eliminowania treści kształcenia (materiału nauczania, podziału treści); 2) zmian i uzupełnienia ćwiczeń, stosownie do posiadanego przez szkołę wyposażenia, podziału grupy na zespoły do samodzielnego wykonania zadań; 3) uzupełnienia lub zmiany testu sprawdzającego umiejętności i wiedzę z zakresu danej jednostki modułowej (zmiana sprawdzanych treści nauczania); 4) zmiany lub opracowania nowych ćwiczeń sprawdzających do stosowania na zakończenie jednostki modułowej; 5) zmian przykładowych scenariuszy zajęć. Po zakończeniu całej jednostki modułowej można dokonać ewaluacji końcowej pakietu edukacyjnego, w wyniku której uporządkowane i udokumentowane zostaną wszystkie propozycje zmian i uzupełnień. 7. ELEMENTY MET O D YKI KSZ T AŁ CENIA Z WYK ORZY S T ANIEM MODUŁ O W Y C H P R OGR AM Ó W N AUCZANIA DL A Z AW ODU Planowanie dydaktyczne ukierunkowane na realizację celów kształcenia Drogę trzeba zobaczyć, nim się na nią wstąpi. przysłowie chińskie Podstawowym założeniem kształcenia według modułowych programów nauczania jest integracja kształcenia praktycznego i teoretycznego. Teoria i praktyka razem zgodnie z zasadą tyle teorii, 75

90 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKOŁY W REALIZACJI KSZTAŁCENIA ile jest niezbędne do wykonania zadań praktycznych. Wynika z tego, że w kształceniu na podstawie modułowych programów nauczania dominować powinno działanie praktyczne. Kształcenie poprzez 76

91 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA działanie wymaga bardzo starannego zaplanowania procesu dydaktycznego, w tym podziału zadań pomiędzy poszczególnych nauczycieli. Plany dydaktyczne wszystkich nauczycieli uczących w danym zawodzie mają stanowić całość działań podjętych w szkole, dających pewność na odniesienie ostatecznego sukcesu. Błędy popełnione w tym obszarze mogą powodować, że wysiłek organizacyjny całego zespołu nauczycieli nie przełoży się na sukces uczniów. Punktem wyjścia do planowania dydaktycznego winna być analiza pracy w danym zawodzie dokonana poprzez hierarchię celów od podstawy programowej, poprzez program nauczania, do celów zawartych w konspekcie jednostki metodycznej. Zapowiadane nowe podstawy programowe kształcenia w zawodach 29 będą pełniły w przyszłości także rolę standardów egzaminacyjnych. Jednak do chwili, kiedy standardy wymagań egzaminacyjnych będą obowiązującymi dokumentami, należy uwzględnić je w procesie planowania. Na każdym etapie planowania dydaktycznego, a potem procesu nauczania i oceniania należy mieć na uwadze wykaz umiejętności zawarty w opisie zawodu oraz zadania zawodowe określone w podstawie programowej kształcenia w danym zawodzie. Lepszy skromny plan własny niż bogaty i rozbudowany plan obcy, nawet jeśli jest publikowany w poważnym piśmie, gdyż nie uwzględnia on warunków, w jakich pracuje nauczyciel, jego umiejętności dydaktycznych oraz możliwości uczniów. Na każdym etapie planowania należy pamiętać, że: 1) podstawą planowania dydaktycznego są cele kształcenia, a środkami do celu głównie czynności uczniów prowadzące do opanowania określonych umiejętności, umożliwiające wykonywanie zadań zawodowych. Uczymy poprzez działanie, tzn. poprzez realizację zestawu ćwiczeń; 2) głównym zadaniem nauczyciela jest zorganizowanie takich warunków, aby uczeń sam się uczył. Osiągnąć można to tylko wtedy, gdy zostaną zaplanowane sytuacje, w których uczniowie będą mogli wykazać się inicjatywą i aktywnością; 3) Metodyka kształcenia zawodowego wymusza zespołowy charakter pracy wszystkich uczących nauczycieli już na etapie planowania. Czy plan dydaktyczny powinien mieć określoną formalnie nazwę i formę? W literaturze spotykamy się z różnorodnymi klasyfikacjami, określeniami i definicjami planów dydaktycznych (patrz: schemat 22). 29 Przewodnik Co warto wiedzieć o kierunkach zmian w edukacji, aby skutecznie realizować projekty z 77

92 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Europejskiego Funduszu Społecznego, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa

93 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Schemat 22. Rodzaje planów dydaktycznych według różnych autorów Plany dydaktyczne W. OKOŃ (1987) roczny plan pracy okresowy plan pracy codzienny plan pracy B. NIEMIERKO (1991) planowanie kierunkowe planowanie wynikowe plan metodyczny J. OCHENDUSZKO (1997) plan edukacji plan etapowy plan wynikowy plan metodyczny plany specjalne Źródło: W. Okoń,Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa 1987; B. Niemierko, Między oceną szkolną a dydaktyką, WSiP, Warszawa 1991; J. Ochenduszko, Planowanie pracy dydaktycznej nauczyciela, WOM, Bydgoszcz 1997 Trzeba zauważyć, że nie nazwa i forma planu decyduje o osiągnięciu celu, lecz skuteczna realizacja wszystkich zaplanowanych działań. Pierwszym i najważniejszym zadaniem wspierającym działania nauczycieli w zakresie planowania dydaktycznego jest przekonanie ich, że bez zaplanowania procesu kształcenia osiągnięcie końcowego sukcesu jest mało prawdopodobne. Wykazać należy, że modułowe programy nauczania oraz pakiety edukacyjne będą w tym bardzo pomocne. Szczególną rolę w pierwszym etapie planowania powinna odgrywać mapa dydaktyczna programu, gdyż to ona pokazuje schemat powiązań między modułami i jednostkami modułowymi oraz określa kolejność ich realizacji. Ewentualna zmiana kolejności realizacji modułów lub jednostek modułowych powinna być poprzedzona szczegółową analizą dydaktycznej mapy programu nauczania, przy zachowaniu korelacji treści kształcenia. Priorytet działań praktycznych wymusza także precyzyjne zaplanowanie ćwiczeń. Wskazane jest rozpoczynanie projektowania jednostek metodycznych od zaplanowania ćwiczeń. Przy planowaniu ćwiczeń praktycznych, wykonywanych na typowym dla zawodu stanowisku pracy, należy uwzględnić wyposażenie stanowisk w pracowni, w której będą odbywać się zajęcia z tej jednostki metodycznej. Rodzaj wsparcia w dużej mierze będzie wynikać z poziomu umiejętności dydaktycznych nauczycieli uczących danego zawodu w określonej szkole. Jednym nauczycielom wystarczą konsultacje indywidualne lub zbiorowe na określony temat, innym trzeba będzie zaproponować inne formy doskonalenia. Kolejnym działaniem wspierającym w zakresie planowania dydaktycznego może być stworzenie listy pytań kontrolnych, która pozwoli na ustalenie kolejnych kroków, jakie każdy nauczyciel powinien wykonać. Przykładowa lista pytań kontrolnych ułatwiająca planowanie: 1) Na podstawie jakich dokumentów będziemy projektować plan dydaktyczny? 2) Kiedy powinniśmy przystąpić do opracowania planu i na kiedy powinien on być gotowy? 3) Od jakich czynności powinniśmy rozpocząć proces planowania? 4) W jakich momentach powinniśmy pracować zespołowo, a kiedy możemy pracować indywidualnie? 79

94 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 5) Czy powinniśmy sprawdzić, w jakim zakresie program nauczania wychodzi poza podstawę programową kształcenia w zawodzie? Jeśli tak, to w jakim celu to robimy i w jaki sposób powinniśmy to zrobić? 6) W którym momencie powinniśmy dokonać podziału jednostki modułowej na jednostki metodyczne? Jakie czynniki winny mieć wpływ na ten podział? 7) Od czego powinniśmy rozpoczynać (co będzie punktem wyjścia) planowanie kolejnych jednostek metodycznych? 8) Czy konieczne będzie doprecyzowanie ćwiczeń zaproponowanych w programie nauczania już na etapie planowania? 9) Kiedy umożliwimy naszym uczniom wykonanie obowiązkowych ćwiczeń, których nie mogli zrealizować (np. z powodu choroby byli nieobecni na trzech kolejnych zajęciach) w trakcie planowych zajęć? 10) Na jakiej podstawie powinny być przygotowane wymagania edukacyjne na poszczególne oceny? 11) Jakie wnioski z planu dydaktycznego wynikają dla modułowego systemu oceniania (MSO)? Metodyka kształcenia według modułowych programów nauczania Lekcje nie są dawane, one są pobierane. Cesare Parese W kształceniu modułowym proces nauczania i uczenia się jest ukierunkowany na osiąganie konkretnych, wymiernych rezultatów w formie ukształtowanych umiejętności, które umożliwiają wykonywanie określonych czynności w zawodzie. Przeprowadzając analizę wybranego do realizacji modułowego programu nauczania, zespół nauczycieli powinien zapoznać się również z zaleceniami dotyczącymi metodyki kształcenia. Przykładowe zalecenia dotyczące metodyki kształcenia: Nauczyciel realizujący modułowy program nauczania powinien być przygotowany do zintegrowanego nauczania teorii i praktyki. Niezbędne jest przygotowanie w zakresie metodologii kształcenia modułowego, aktywizujących metod nauczania, pomiaru dydaktycznego i ewaluacji oraz projektowania i opracowywania materiałów edukacyjnych. W celu osiągnięcia założonych celów kształcenia dominującymi metodami nauczania powinny być ćwiczenia praktyczne, metoda przewodniego tekstu oraz metoda projektów. Ważną rolę w nauczaniu zawodu odgrywa również samokształcenie rozumiane jako element idei uczenia się przez całe życie. Powinno być ono realizowane w oparciu o takie źródła informacji, jak: normy, instrukcje, poradniki, akty prawne, materiały informacyjne firm itd. Stosowanie tych metod zapewnia dominację procesu uczenia się nad procesem nauczania, co w naturalny sposób aktywizuje uczniów do pracy i przygotowuje do planowania działań, dokonywania samokontroli i samooceny. Nie zwalnia to jednak nauczyciela z pomocy uczniom w rozwiązywaniu problemów związanych z realizacją zadań oraz sterowania tempem ich pracy. 80

95 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Nauczyciel powinien rozwijać u uczniów zainteresowanie zawodem oraz kształtować postawy, jak: rzetelność i odpowiedzialność, dbałość o porządek na stanowisku pracy, bezpieczeństwo własne i kolegów oraz poszanowanie pracy wykonanej przez inne osoby 30. Z powyższych zaleceń wynika jasno, że nauczyciel w kształceniu modułowym jest przede wszystkim organizatorem i konstruktorem procesu nauczania i uczenia się swoich uczniów. Inne funkcje, jakie spełniać powinien nauczyciel, przedstawiono w tabeli 10. Tabela 10. Oczekiwane funkcje nauczyciela Funkcja Doradca Przewodnik (projektant i organizator) Widz Uczestnik Pomocnik Obserwator Krytyczny przyjaciel (ewaluator) Postawy Jest gotów udzielić uczniom możliwej rady, ale nie narzuca gotowego rozwiązania. Uczniowie mają do niego zaufanie. Planuje i przygotowuje takie sytuacje, w których uczniowie mogą wykazać się inicjatywą i aktywnością. Obserwuje pracę uczniów, podziwia ich dokonania, cieszy się z ich sukcesów. Cieszy się z każdej sytuacji, gdy może się czegoś nauczyć od swoich uczniów. Jest gotów w każdej chwili służyć uczniom pomocą, lecz nie ogranicza ich samodzielności. Obserwuje pracę uczniów, wyciąga wnioski, na tej podstawie stara się planować nowe sytuacje edukacyjne. Uważnie obserwuje proces uczenia się ucznia po to, aby przekazać mu rzetelną informację zwrotną, która z jednej strony podkreśli osiągnięcia i sukcesy, z drugiej stanowić będzie bodziec do poprawy. Źródło: I. Dzierzgowska, Jak uczyć metodami aktywnymi, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2007 Poza zaleceniami ogólnymi w programie każdej jednostki modułowej znajdują się Wskazania metodyczne do realizacji programu jednostki zapoznanie się z nimi jest już konieczne na etapie planowania dydaktycznego. Poniżej przykład takich zaleceń dla jednostki modułowej o nazwie Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich, dla jednego z zawodów branży usługowej: Jednym z najważniejszych warunków efektywnej działalności usługowej jest właściwa relacja między usługodawcą i usługobiorcą. Kształtowanie umiejętności nawiązywania kontaktów międzyludzkich w oparciu o właściwe rozpoznanie potrzeb i oczekiwań klienta/konsumenta jest głównym celem realizacji programu jednostki. Program jednostki powinien być realizowany przez nauczyciela psychologii. Szczególną uwagę należy zwracać na kształtowanie postaw: tolerancji, odpowiedzialności za skutki własnych zachowań w kontakcie z drugim człowiekiem, akceptacji zachowań konsumentów, asertywności, dążenia do profesjonalnego rozpoznawania potrzeb klientów. 30 Program nauczania dla zawodu technik organizacji usług gastronomicznych symbol cyfrowy 341[07]; Nr 81

96 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA programu 341[07] /T-4, SP-2, SP-1/MEiN/ M. 82

97 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Przed przystąpieniem do realizacji programu jednostki nauczyciel powinien dokładnie przeanalizować treści zawarte w programie, określić związki między podstawowymi pojęciami: potrzeba, kontakt międzyludzki, dyskusja, konflikt, argumentacja, negocjacja, mowa ciała. Na podstawie analizy powinien dobrać metody nauczania oraz środki dydaktyczne. Dobór odpowiedniej metody nauczania ma służyć osiągnięciu aktywności uczniów na zajęciach. Zaleca się stosowanie następujących metod nauczania: metody przewodniego tekstu, dyskusji dydaktycznej, psychodramy, inscenizacji oraz ćwiczeń praktycznych. Zasadnicze znaczenie dla kształtowania umiejętności interpersonalnych mają ćwiczenia, które powinny być realizowane w grupie do 15 osób, w zespołach 6-osobowych. W trakcie realizacji programu powinno się unikać stresu, a umiejętności psychologiczne powinny być nabywane w atmosferze zaufania i akceptacji 31. Podane zalecenia pozwalają na precyzyjne zaplanowanie i realizację procesu dydaktycznego w poszczególnych jednostkach metodycznych. Zadaniem osoby wspierającej proces wdrażania programu jest przekonanie nauczycieli do korzystania z zaleceń zawartych we wskazówkach metodycznych, gdyż na pewno ułatwiają planowanie i prowadzenie procesu dydaktycznego w poszczególnych jednostkach metodycznych. Aktywna postawa i samodzielność uczniów ujawnia się w działaniu, w samodzielnym rozwiązywaniu problemów oraz wykonywaniu określonych czynności. Skuteczność przyjętych w planowaniu rozwiązań organizacyjnych i metodycznych najlepiej można zaprezentować, organizując lekcje otwarte. Metodami zalecanymi w procesie kształcenia modułowego są metody praktyczne i aktywizujące (klasyfikacja wg F. Szloska) 32, a wśród nich: 1) ćwiczenia (praktyczne, przedmiotowe, laboratoryjne), 2) metoda projektów, 3) metoda przewodniego tekstu, 4) dyskusje dydaktyczne (wolna, burza mózgów, okrągłego stołu, punktowana, metaplan, debata itp.), 5) metoda przypadków, 6) gry dydaktyczne, 7) pokaz i inne. Wymienione metody sprzyjają uczeniu się poprzez działanie. Proces uczenia się wyraźnie dominuje nad procesem nauczania. Stosowanie tych metod umożliwia kształtowanie umiejętności kluczowych. Niełatwo jest jednoznacznie zdecydować, które metody są lepsze i najskuteczniejsze. Istotą problemu jest jednak to, aby te metody stosować. Z doświadczenia wynika, że naprawdę warto udoskonalać własny warsztat nauczycielski i pozwalać sobie oraz swoim uczniom na kreatywność. Pamiętać jednak należy, że niektórzy nauczyciele napotykają na szereg przeszkód (patrz: tabela 11). Wśród nich można wyróżnić przeszkody wynikające z: organizacji zajęć, postaw uczestników i prowadzącego. 83

98 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 31 Jednostka modułowa Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich wspólna dla wielu zawodów usługowych (np. 512[02].O1.02 i 341[07].O1.02). 32 F. Szlosek, Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, ITeE, Radom

99 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Tabela 11. Bariery metod aktywizujących Bariery stosowania metod aktywizujących Przeszkody organizacyjne Nieodpowiednie miejsce, brak materiałów dydaktycznych, trudności w zorganizowaniu miejsc do pracy grupowej, niemożność powielania materiałów, za krótki czas trwania zajęć przewidzianych w planie lekcji. Brak dostępu do źródeł wiedzy, nieodpowiednie pomoce dydaktyczne, brak odpowiedniej liczby stanowisk do ćwiczeń. Bariery uczestników Strach przed publicznym występowaniem, przed ośmieszeniem. Brak pewności siebie. Duma, wyobrażenie o sobie. Przeszkody wynikające z postawy prowadzącego Brak zainteresowania. Brak motywacji. Błędy w planowaniu, ustalenie zbyt krótkiego czasu w stosunku do oczekiwanych osiągnięć, zbyt szczegółowe trzymanie się planu, mała elastyczność. Niechęć do dodatkowego wysiłku, starannego planowania i przygotowywania zajęć. Brak czasu. Niewiara w możliwości uczniów, wtrącanie się w ich pracę, narzucanie gotowych rozwiązań. Źródło: I. Dzierzgowska, Jak uczyć metodami aktywnymi, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2007 Przeszkód jest wiele. Jednak nie są to bariery trudne do przekroczenia. Każdą z nich można pokonać. Należy sobie ciągle uświadamiać, że na każdym etapie procesu dydaktycznego w kształceniu modułowym: 1) obowiązuje zasada ścisłego łączenia teorii z praktyką, 2) proces uczenia się powinien dominować nad procesem nauczania, 3) preferowane powinno być uczenie poprzez działanie. 8. OCENIANIE I CE R TYFIK OWANIE OSI ĄGNIĘĆ W Z AWO D OW Y M K S Z T A Ł CENIU MODUŁ OWYM O-ceń mnie nauczycielu. W ocenianiu także winna obowiązywać zasada priorytetu umiejętności praktycznych kształcąc uczniów z wykorzystaniem programów modułowych, należy szczególnie o tym pamiętać. Analizując wybrany do realizacji program modułowy, zespół nauczycieli powinien zapoznać się z zaleceniami dotyczącymi oceniania. 85

100 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Przykładowe typowe zalecenia dotyczące oceniania zawarte w wielu programach modułowych: Z procesem dydaktycznym nierozerwalnie związany jest proces sprawdzania i oceniania osiągnięć edukacyjnych uczniów. Proponuje się prowadzenie w każdej jednostce modułowej badań diagnostycznych na wejściu, badań kształtujących przeprowadzanych w trakcie jej realizacji i badań sumatywnych na zakończenie. Badania diagnostyczne mają dostarczyć informacji, w jakim stopniu uczniowie są przygotowani do osiągania celów danej jednostki modułowej. Wyniki badań powinny być wykorzystane do właściwego zaplanowania procesu nauczania. Badania kształtujące należy przeprowadzać systematycznie. Ocenie powinny podlegać zarówno wiadomości i umiejętności, jak i postawy. Należy oceniać: wypowiedzi ustne, pisemne oraz ćwiczenia praktyczne, a także projekty realizowane grupowo i indywidualnie. Badania sumatywne powinny dostarczać informacji zwrotnej o osiągnięciach uczniów w zakresie realizacji celów jednostki modułowej. Zaleca się stosowanie testów praktycznych z zadaniami typu próba pracy oraz zadaniami nisko symulowanymi 33. Każda jednostka modułowa również zawiera charakterystyczne dla niej zalecenia dotyczące oceniania. Przykładowe propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia w jednostce modułowej Przygotowanie do bezpiecznej pracy: Do sprawdzania osiągnięć uczniów w zakresie postaw i nawyków należy stosować przede wszystkim obserwację zachowań podczas wykonywania ćwiczeń i zadań sprawdzających, w trakcie których uczniowie powinni wykazać się dużą sprawnością działania, trafnością w ocenie ryzyka wystąpienia zagrożeń oraz racjonalnym podejmowaniem decyzji. Wiadomości i umiejętności mogą być również sprawdzane za pomocą testów pisemnych i zadań symulacyjnych 34. PRZYKŁ AD OWE ZAD ANIE: Jeżeli porażony prądem jest nieprzytomny, nie oddycha, ale krążenie krwi trwa, to oprócz wezwania pomocy lekarskiej należy wykonać następujące czynności: a) ułożyć porażonego na wznak, przeprowadzić sztuczne oddychanie, uwolnić porażonego spod działania prądu, b) uwolnić porażonego spod działania prądu, przeprowadzić sztuczne oddychanie, ułożyć porażonego na wznak, c) ułożyć porażonego na wznak, uwolnić porażonego spod działania prądu, przeprowadzić sztuczne oddychanie, d) uwolnić porażonego spod działania prądu, ułożyć porażonego na wznak, przeprowadzić sztuczne oddychanie. 33 Program nauczania dla zawodu technik telekomunikacji symbol cyfrowy 311[37]; Nr programu 311[37] /T-4, SP/ MENiS/ M. 34 Jednostka modułowa wspólna dla wielu zawodów, np. 421[01].O1.01 Przestrzeganie przepisów 86

101 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej. 87

102 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Pakiety edukacyjne opracowane do każdej jednostki modułowej zawierają pytania sprawdzające służące do samooceny przez ucznia i sprawdziany postępów do każdego tematu wyodrębnionego w danej jednostce. Na końcu pakietu zarówno uczeń, jak i nauczyciel, ma do dyspozycji sprawdziany osiągnięć (uczeń jeden przykład, a nauczyciel dwa przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego często jest to jeden test pisemny i jedno zadanie praktyczne). W wyniku działań podjętych przez MEN dotyczących zmian w kształceniu zawodowym, egzaminy zawodowe będą potwierdzały poszczególne kwalifikacje wyodrębnione w poszczególnych zawodach 35. Podstawa programowa także będzie odzwierciedlać podział zawodu na kwalifikacje zawodowe. Zadaniem doradcy i konsultanta jest wspierać szkoły szczególnie intensywnie w okresie transformacji. Pracując w określonym stanie prawnym, należy dążyć do wypracowania rozwiązań, które będą mogły być zastosowane również po wprowadzeniu zmian w zakresie oceniania w kształceniu zawodowym. Już obecnie nic nie stoi na przeszkodzie, aby szkoły certyfikowały poszczególne kwalifikacje. Szkoła może też wspierać uczniów w zdobywaniu certyfikatów wydawanych przez instytucje zewnętrzne, np. uprawnienia dla elektroników do 1 KV wydawane przez SEP (Stowarzyszenie Elektryków Polskich), ECDL (Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych) itp. Prowadzone są także prace nad wdrożeniem w Polsce systemu punktowego zaliczania osiągnięć w kształceniu i szkoleniu zawodowym opartego na europejskim systemie ECVET European Credit (Transfer) System for Vocational Education and Training 36. Na poziomie wyższych szkół zawodowych system już funkcjonuje i sprawdza się od kilku lat. Zespół nauczycieli prowadzących zajęcia w ramach jednostek modułowych wchodzących w skład jednego modułu powinien wypracować zasady ustalania oceny za dany moduł. Dokument ten można nazwać Modułowym systemem oceniania. Zasady ustalania oceny za każdy moduł, nawet dla tego samego zawodu, mogą się różnić. Udzielane nauczycielom wsparcie w tym zakresie ma bardzo istotne znaczenie w postrzeganiu idei kształcenia modułowego zarówno przez uczniów, jak i rodziców. Zasady powinny być jasne i zrozumiałe. Propozycja zawartości przykładowego MSO Modułowy system oceniania dla modułu np. 725[01].O1 (moduł pierwszy ogólnozawodowy dla zawodu monter elektronik) 1) Spis jednostek modułowych wchodzących w skład modułu z wagą, jaką ma dana jednostka w ustalaniu oceny za moduł, np.: O1.01 waga 1 O1.02 waga 3 35 Kształcenie zawodowe i ustawiczne Informator, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa System ECVET ma ułatwiać gromadzenie, przenoszenie i uznawanie kwalifikacji rozumianych jako potwierdzone w danym państwie wyniki uczenia się (niezależnie od okoliczności, w jakich przebiegał proces uczenia się). Nadrzędnym celem ECVET jest wspieranie realizacji idei uczenia się przez całe życie, zwiększanie przejrzystości i porównywalności kwalifikacji, wspieranie mobilności w wymiarze geograficznym, edukacyjnym i zawodowym oraz pogłębienie wzajemnego zaufania i współpracy między państwami UE. System ECVET ma być całkowicie dobrowolny państwa decydujące się na wdrożenie systemu będą same określać sposób i zakres tego wdrożenia zgodnie ze swoimi regulacjami wewnętrznymi. 88

103 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA wzór do ustalenia oceny końcoworocznej za moduł O1, np.: ocena O1.01 x 1 + ocena O1.02 x 3 + suma wag za poszczególne jednostki tego modułu 2) Sposoby sprawdzania osiągnięć uczniów: np. O1.01 sprawdzian końcowy składający się z części pisemnej zawierającej pytania testowe oraz części praktycznej polegającej na wykonaniu zadania... oraz oceny bieżące za wykonane ćwiczenia... O ) Wymagania edukacyjne dla modułu np. 725[01].O1. Wymagania ogólne (jednolite dla wszystkich jednostek modułowych), np.: uczeń, który nie wykonał zaplanowanych ćwiczeń, może je wykonać w innym terminie uzgodnionym z nauczycielem prowadzącym, ocena dopuszczająca jest informacją dla ucznia, że sukces na dalszym etapie kształcenia jest możliwy pod warunkiem uzupełnienia braków,... Wymagania szczegółowe (specyficzne dla poszczególnych jednostek) JM/Ocena Dopuszczający Dostateczny Dobry Bardzo dobry Celujący Wymagania z poziomu wyższego zawierają wymagania z poziomu niższego JM O1.01 np. wykonał zaplanowane ćwiczenia, JM O1.02 4) Zasady poprawiania ocen: a) zasady poprawiania ocen bieżących..., b) zasady poprawiania ocen za JM, c) zasady poprawiania oceny końcoworocznej/za moduł warunki i tryb uzyskania oceny wyższej niż przewidywana roczna ocena klasyfikacyjna (jeśli moduł trwa dłużej niż rok). 89

104 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 9. E WA L U A C J A P R O C E S U W D R A Ż ANIA MODUŁ O WEGO P R OGR AMU N AUCZANIA DL A Z AW ODU Postęp jest dziełem niezadowolonych. Jean-Paul Sartre Istotą podejścia systemowego jest poszukiwanie najkorzystniejszych rozwiązań, a nie trwanie przy tych, które na etapie planowania wydawały się słuszne. Ewaluacja jest niezbędnym ogniwem doskonalenia procesu wdrażania. Nauczyciele powinni być świadomi, że z taką samą starannością jak inne aspekty organizacyjne należy potraktować przygotowanie planu ewaluacji. Doradca, wspierając proces wdrażania, winien zasygnalizować ten problem i służyć pomocą w poszukiwaniu szczegółowych rozwiązań i opracowaniu planu ewaluacji na cały cykl nauki obejmującego następujące obszary: 1) organizacja procesu kształcenia zawodowego z zastosowaniem programu nauczania o strukturze modułowej; 2) metodyka i planowanie pracy dydaktycznej nauczyciela; 3) ocenianie osiągnięć uczniów/słuchaczy. Proponowana jest następująca lista pytań kontrolnych, na które zespół wdrażający powinien szukać odpowiedzi, opracowując plan monitoringu przebiegu wdrożenia: 1) Które elementy procesu wdrażania w pierwszej kolejności powinny być poddane ewaluacji, kiedy, w jaki sposób i przez kogo? 2) Jakie informacje chcemy pozyskać? 3) W jaki sposób uzyskane informacje zostaną wykorzystane do wprowadzenia działań korygujących? 4) Jakie elementy procesu edukacyjnego będą ewaluowane w poszczególnych latach cyklu nauczania? Aby ewaluacja dostarczyła informacji potwierdzających, że wdrożenie modułowych programów kształcenia zawodowego przebiega poprawnie lub konieczne jest wprowadzenie określonej korekty, należy: 1) ustalić, jakie informacje o realizacji programu modułowego będą zbierane, np. wyniki klasyfikacji, oceny z bieżących kontroli, wyniki egzaminów zewnętrznych, osiągnięcia w turniejach, olimpiadach, zawodach, inne sukcesy uczniów, sukcesy uczniów przy ubieganiu się o przyjęcie do szkół wyższych, pozytywne zmiany wychowawcze, opinie uczniów, rodziców i innych osób, opinie pracodawców przyjmujących uczniów na praktyki zawodowe; 2) określić źródła informacji na temat procesu wdrażania modułowego programu nauczania i jego skutków, np. opinie uczniów, rodziców i innych nauczycieli, dokumentacja przebiegu nauczania i wychowania, wywiad, obserwacja, inne źródła; 3) określić, jakie narzędzia i procedury zostaną wykorzystane do zbierania informacji, np. ankiety, testy, sprawdziany, arkusze diagnostyczne, obserwacja, hospitacja; 90

105 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 4) określić, kto, kiedy i w jaki sposób będzie gromadził informacje; 5) określić, kto, kiedy i w jakiej formie opracuje wyniki ewaluacji oraz jak zostaną one wykorzystane i komu będą udostępnione. Doradca, współpracując ze szkołą, powinien dążyć do równomiernego rozkładania obowiązków pomiędzy wszystkich członków zespołu nauczycieli uczestniczących we wdrożeniu. Należy pamiętać, że to proces dydaktyczny powinien skupiać uwagę nauczycieli, a nie działania dodatkowe, jakkolwiek ważne. Ewaluacja może też dotyczyć efektywności procesu nauczania. Celem tego rodzaju ewaluacji jest zarówno określenie efektów dydaktycznych, które osiągają uczący się z wykorzystaniem określonego programu nauczania, jak i ustalenie stopnia realizacji poszczególnych celów programowych. Zadaniem osoby prowadzącej badanie ewaluacyjne jest: 1) określenie, które cele zostały osiągnięte w pełni, 2) wskazanie celów, które w ogóle nie zostały osiągnięte, 3) oszacowanie procentowej realizacji celów częściowo osiągniętych. Proces ewaluacji może wreszcie zostać ukierunkowany na ewaluację sprawności kształcenia. Dotyczy wówczas oceny, czy ten sam efekt można uzyskać: 1) szybciej, 2) mniejszym nakładem pracy nauczyciela, 3) mniejszym nakładem pracy ucznia, 4) taniej itd. Ewaluacja końcowa pakietów edukacyjnych przeprowadzana powinna być pod względem: 1) przydatności, 2) doboru treści nauczania, 3) trafności pytań sprawdzających, 4) doboru ćwiczeń, 5) przydatności sprawdzianu umiejętności. Efektem umiejętnego spożytkowania informacji w procesie ewaluacji może być między innymi: 1) zweryfikowanie wcześniejszych założeń i celów programu, 2) umiejętne angażowanie całej społeczności szkoły w realizację wspólnych celów działania, 3) uaktualnienie oferty szkoły i dostosowanie jej do zmieniającej się rzeczywistości, 4) udoskonalenie działania wewnątrz samej szkoły, 5) doskonalenie nauczycieli skorelowane z pedagogicznymi i organizacyjnymi potrzebami szkoły, 6) poprawienie efektywności pracy szkoły, a zwłaszcza poziomu kwalifikacji zawodowych absolwentów. Szkoły często pilotażowo wdrażają programy nauczania o strukturze modułowej w jednym zawodzie, aby później, korzystając z pierwszych doświadczeń, doskonalić proces wdrażania programów modułowych dla kolejnych zawodów. Przystępując do przeprowadzenia badań pilotażowych, należy pamiętać o tym, że zaprojektowane, nawet pod bacznym okiem doradcy metodycznego, kwestionariusze i ankiety mogą posiadać błędy. Trzeba je więc ulepszać w wyniku kolejnych próbnych zastosowań. Oznacza to, że kwestionariusze wymagają sprawdzania, korekt i znów sprawdzania, czasem wielokrotnego, aż uzyskamy pewność, 91

106 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA że sprostają wyznaczonym im zadaniom. Procedurę planowania i wypróbowania pytań nazywamy po prostu badaniem pilotażowym 37. Przykładowe narzędzia do ewaluacji znajdują się w publikacji pt. Modułowe programy nauczania w kształceniu zawodowym. Eksperyment pedagogiczny. Model ujednoliconego egzaminu zawodowego pod redakcją J. Figurskiego i K. Symeli, wydanej przez MEN. 10. UP O WSZECHNIANIE IDEI Z AW OD O WEGO K S Z T A Ł CENIA MODUŁ O W E G O W Ś R OD O WISKU SZK OLNYM Wszystko jest lekcją. Eugène Ionesco Pomimo że programy modułowe kształcenia zawodowego są w wielu krajach codziennością, to idea kształcenia modułowego wymaga upowszechnienia w następujących środowiskach: 1) Uczniowie i ich rodzice to oni podejmują decyzję o wyborze zawodu i szkoły, w której będą ten zawód zdobywać, powinni dokonywać wyboru świadomie i rozumieć różnice pomiędzy dotychczasowym doświadczeniem dotyczącym kształcenia z wykorzystaniem programów nauczania o strukturze przedmiotowej a kształceniem zawodowym z wykorzystaniem programów modułowych. Wszyscy uczestnicy procesu dydaktycznego winni rozumieć przyjęte w szkole rozwiązania organizacyjne zarówno dotyczące nauczania, jak i oceniania. Szkolna mapa dydaktyczna programu modułowego powinna być prezentowana na wszystkich platformach publikacyjnych szkoły (gablota, strona WWW, dziennik elektroniczny, dziennik papierowy) tak, aby każdy w każdej chwili mógł odszukać, na jakim etapie kształcenia się znajduje. 2) Nauczyciele kształcenia zawodowego dokonują wyboru programu nauczania i realizują go. Dokonując wyboru programu modułowego, świadomie podejmują się realizacji wszystkich zadań procesu wdrożenia, świadomi są wysiłku z tym związanego i doceniają wynikające z tego korzyści. 3) Przedstawiciele organu prowadzącego szkołę ostatecznie zatwierdzają arkusz organizacyjny szkoły. Powinni być świadomi skutków podejmowanych decyzji, dotyczących np. podziału na grupy i innych rozwiązań organizacyjnych, ale także korzyści dla lokalnego rynku pracy. 4) Przedstawiciele nadzoru dokonują oceny stanu i warunków działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkół, placówek i nauczycieli, analizują i oceniają efekty działalności dydaktycznej i wychowawczej oraz udzielają pomocy i inspirują nauczycieli do innowacji pedagogicznych, metodycznych i organizacyjnych (art. 33 ust. 1 ustawy 38 ). 37 Por. A. N. Oppenheim, Kwestionariusze, wywiady, pomiar postaw, Zysk i S-ka, Poznań Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Tekst jednolity, Dz. U. z 2004 r. Nr 257, poz z późniejszymi zmianami. 92

107 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 5) Przedstawiciele mediów są pośrednikami pomiędzy szkołą a środowiskiem lokalnym. Programy modułowe pozwalają z łatwością tworzyć kursową ofertę doskonalenia zawodowego. Prezentacja przykładów dobrych praktyk ma sprzyjać popularyzacji kształcenia zawodowego. Doradca, współpracując z nauczycielami, powinien uświadamiać, jak ważne jest, aby idea kształcenia modułowego i jego rozwiązania organizacyjne były zrozumiałe dla szeroko pojmowanego środowiska lokalnego szkoły. Bardzo często przyczyną odrzucenia i złych ocen jest brak zrozumienia przemian, które się wokół nas dzieją. Sam doradca ma w tym zakresie znaczące obowiązki, gdyż to właśnie on ma kontakt z przedstawicielami organu prowadzącego czy też nadzoru, jest również na pierwszej linii kontaktów z mediami. 11. O F E R T A P R O G R A M O WA S Z K O ŁY W ZAKRESIE Ś WIADCZENIA USŁUG EDUK A CYJNYCH KSZ T AŁ CENIA/ SZK OLENIA Z AW OD O WEGO Człowiek lubiący się kształcić nigdy nie jest bezczynny. Monteskiusz Oferta programowa placówki oświatowej określa wszystkie dostępne formy szkolenia ukierunkowane na uzyskanie wybranej kwalifikacji lub zbioru kwalifikacji umożliwiających podjęcie pracy, a także przystąpienie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe. Prawidłowo skonstruowana oferta programowa powinna zapewniać: 1) elastyczność ścieżek szkoleniowych, 2) otwartość na mobilność osób uczących się, 3) zaufanie do jakości oferowanych usług, 4) autonomię decyzji uczącego się odnośnie wyboru instytucji szkoleniowej przy realizacji danego etapu zaplanowanej ścieżki kształcenia, 5) powtarzalność funkcjonowania, organizacji i procesów edukacyjnych w czasie i dla różnych instytucji szkoleniowych, 6) osiąganie celu, jakim jest wprowadzenie lub utrzymanie ludzi na rynku pracy, doskonalenie ich wiedzy, ułatwianie zatrudnienia oraz podnoszenie kompetencji umożliwiających dostosowanie się do zmian. Program modułowy, którego strukturę tworzą moduły i jednostki modułowe będące zbiorem umiejętności zawodowych, pozwala bardzo łatwo je wydzielić i realizować w formie kursów umożliwiających wykonywanie jednego zadania zawodowego, zachowując jednocześnie przejrzystość drogi dochodzenia do pełnych kwalifikacji w danym zawodzie. 93

108 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA Placówki edukacyjne mogą proponować swoim absolwentom drogi dojścia do uzyskania kwalifikacji w zawodzie zbliżonym (pokrewnym), zwiększając tym samym ich mobilność zawodową na rynku pracy (rozwiązania takie są bardzo powszechne na uczelniach wyższych, gdzie student, realizując różnice programowe, zdobywa dodatkowe kwalifikacje zawodowe). 12. O F E R T A S Z K O L E N I O WA O D N WSPOM A GAJ Ą C A P R O C E S W D R A Ż ANIA MODUŁ O WYCH P R OGR AM Ó W N AUCZANIA DL A Z AW ODU Ucząc innych, sami się uczymy. Seneka Oferta ośrodka doskonalenia nauczycieli ukierunkowana na wspomaganie wdrażania kształcenia według modułowych programów nauczania powinna uwzględniać następujące elementy procesu kształcenia: 1) organizację procesu kształcenia z zastosowaniem modułowego programu nauczania, 2) modyfikowanie lub tworzenie programów modułowych i pakietów edukacyjnych, 3) planowanie pracy dydaktycznej nauczyciela, 4) metodykę kształcenia, 5) ocenianie osiągnięć uczniów, 6) ewaluację procesu nauczania według programu nauczania o strukturze modułowej. Propozycja ośrodka doskonalenia nauczycieli ma zostać tak skonstruowana, aby wszyscy potrzebujący mogli znaleźli w ofercie taką formę, która spełni ich oczekiwania. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli wskazuje następujące formy doskonalenia nauczycieli: 1) prowadzenie form doskonalenia, w tym seminariów, konferencji, wykładów, warsztatów i szkoleń, 2) prowadzenie zajęć edukacyjnych, w tym zajęć otwartych, oraz organizowanie innych form doskonalenia wspomagających pracę nauczycieli, 3) udzielanie konsultacji indywidualnych i zbiorowych. Przykładowa oferta szkoleniowa znajduje się w załączniku nr 3. 94

109 CZĘŚĆ III. WSPOMA GANIE SZKO ŁY W REALIZA CJI KSZTAŁCENIA 95

110 ZAŁĄCZNIKI

111 ZAŁĄCZNIK NR 1 WYKAZ AKTÓ W PR

112

113 ZAŁĄCZNIK NR 1 WYKAZ AKTÓ W PR Załącznik nr 1 WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH Ustawy 1. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity, Dz. U. z 2004 roku Nr 257, poz z późniejszymi zmianami) 2. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, Nr 170, poz. 1218, Nr 220, poz. 1600, z 2007 r. Nr 17, poz. 95, Nr 80, poz. 542, Nr 102, poz. 689 i Nr 158, poz. 1103, Nr 176, poz. 1238, Nr 191, poz i Nr 247, poz. 1821, z 2008 r. Nr 145, poz. 917 i Nr 227, poz oraz z 2009 r. Nr 1, poz. 1, Nr 67, poz. 572 (Wyrok TK z dnia 23 kwietnia 2009 r. sygn. akt K 65/07), Nr 97, poz. 800 (ustawa kompensacyjna), Nr 213, poz i Nr 219, poz (o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją wydatków budżetowych) Klasyfikacja zawodów i podstawy programowe oraz programy nauczania 3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 czerwca 2007 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz. U. z 2007 r. Nr 124, poz. 860, Dz. U. z 2008 r. Nr 144, poz. 903, Dz. U. z 2010 r. Nr 60, poz. 374) 4. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. z 2010 r. Nr 82, poz. 537) 5. Rozporządzenia w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach. Wykaz znajduje się na stronie Krajowego Ośrodka Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej w edukacyjnej przestrzeni wirtualnej Nauka zawodu oraz w platformie edukacyjnej KOWEZiU 6. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17) 7. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 137, poz. 1155, Dz. U. z 2003 r. Nr 39, poz. 337 i Nr 116, poz. 1093, Dz. U. z 2004 r. Nr 43, poz. 393, Dz. U. z 2005 r. Nr 30, poz. 252, Dz. U. z 2008 r. Nr 72, poz. 420 oraz Dz. U. z 2009 r. Nr 54, poz. 442) 8. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz. U. z 2009 r. Nr 89, poz. 730) Ocenianie, klasyfikowanie, promowanie i egzaminowanie 9. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 83, poz. 562 oraz Nr 130, poz. 906, Dz. U. z 2008 r. Nr 3, poz. 9, Nr 178, poz. 1097, Dz. U. z 2009 r. Nr 58, poz. 475, Nr 83, poz. 694, Nr 141, poz. 1150, Dz. U. z 2010 r. Nr 156, poz.1046 oraz Nr 228, poz. 1491, Dz. U. z 2011 r. Nr 35, poz. 178) 10. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe (Dz. U. z 2010 r. Nr 103 poz. 652) Organizacja 11. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 czerwca 2009 r. w sprawie publicznych placówek kształcenia ustawicznego i publicznych placówek kształcenia praktycznego oraz publicznych ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego (Dz. U. z 2009 r. Nr 99, poz. 828) 12. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2001 r. Nr 61, poz. 624, Dz. U. z 2002 r. Nr 10, poz. 96, Dz. U. z 2003 r. Nr 146, poz. 1416, Dz. U. z 2004 r. Nr 66, poz. 606, Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 75, Dz. U. z 2007 r. Nr 35, poz. 222) 89

114 ZAŁĄCZNIK NR 1 WYKAZ AKTÓ W PR 13. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie ramowych statutów: publicznego centrum kształcenia ustawicznego, publicznego ośrodka dokształcania i doskonalenia zawodowego oraz publicznego centrum kształcenia praktycznego (Dz. U. z 2003 r. Nr 132, poz. 1226, Dz. U. z 2005 r. Nr 52, poz. 466) 14. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r. w sprawie organizacji roku szkolnego (Dz. U. z 2002 r. Nr 46, poz. 432, Dz. U. z 2003 r. Nr 104, poz. 965 i Nr 141, poz. 1362, Dz. U. z 2004 r. Nr 164, poz. 1716, Dz. U. z 2005 r. Nr 142, poz. 1191, Dz. U. z 2006 r. Nr 36, poz. 250, Nr 86, poz. 595, Nr 141, poz. 999, Dz. U. z 2010 r. Nr 2, poz. 4 oraz Nr 186, poz. 1245) 15. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji (Dz. U. z 2002 r. Nr 23, poz. 225, Dz. U. z 2003 r. Nr 107, poz. 1003, Dz. U. z 2009 r. Nr 116, poz. 977, Dz. U. z 2010 r. Nr 156, poz. 1047) 16. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2010 r. w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 97, poz. 624) 17. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji (Dz. U. z 2002 r. Nr 23, poz. 225, Dz. U. z 2003 r. Nr 107, poz. 1003, Dz. U. z 2009 r. Nr 116 poz. 977, Dz. U. z 2010 r. Nr 156, poz. 1047) Nadzór pedagogiczny i kwalifikacje nauczycieli 18. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz U z 2009 r Nr 168 poz 1324) 19. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 grudnia 1998 r. w sprawie organizacji kuratoriów oświaty oraz zasad tworzenia ich delegatur (Dz. U. z 1998 r. Nr 164, poz. 1169, Dz. U. z 2009 r. Nr 168, poz. 1325) 20. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. z 2009 r. Nr 50, poz. 400) Kształcenie zawodowe i ustawiczne oraz bhp 21. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 grudnia 2010 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz U z 2010 r Nr 244 poz 1626) 22. Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 31, poz. 216) 23. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. z 2003 r. Nr 6, poz. 69, Dz. U. z 2009 r. Nr 139, poz. 1130) 24. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. z 2004 r. Nr 200, poz. 2047, Dz. U. z 2005 r. Nr 136, poz. 1145, Dz. U. z 2006 r. Nr 107, poz. 724) 25. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum 26. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 grudnia 2010 r. w sprawie podstawowych warunków niezbędnych do realizacji przez szkoły i nauczycieli zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych oraz programów nauczania (Dz. U. z 2011 r. Nr 6, poz. 23) Stan prawny na dzień 7 marca 2011 r. 90

115 ZAŁĄCZNIK NR 2 KWESTIONARIUSZ SAMOOCENY Załącznik nr 2 KWESTIONARIUSZ SAMOOCENY INSTYTUCJI Zakres oceny Przedmiot oceny TAK Ocena NIE 1. ZWIĄZEK INSTYTUCJI ŚWIADCZĄCEJ USŁUGI EDUKACYJNE ZE ŚRODOWISKIEM Czy instytucja posiada narzędzia pozwalające badać potrzeby w zakresie edukacji dla rynku pracy? 1.1. Potrzeby rynku pracy Czy wyniki badań potrzeb edukacyjnych rynku pracy są uwzględniane przy sporządzaniu oferty szkoleniowej? Czy istnieje dokumentacja potwierdzająca przeprowadzanie okresowych badań potrzeb edukacyjnych rynku pracy? Czy istnieje dokumentacja potwierdzająca wykorzystanie wyników okresowych badań potrzeb edukacyjnych rynku pracy w ofercie usług edukacyjnych? 1.2. Współpraca z pracodawcami 1.3. Klienci usług edukacyjnych Czy instytucja posiada opinię pracodawców o swojej ofercie usług kształcenia i/lub szkolenia zawodowego? Czy instytucja współpracuje z pracodawcami w zakresie realizacji i doskonalenia treści kształcenia? Czy instytucja określiła wymagania wstępne dla kandydatów korzystających z oferty usług kształcenia i/lub szkolenia a odo ego? Czy oferta usług kształcenia/szkolenia modułowego uwzględnia potrzeby i oczekiwania klientów? 2. KADRA DYDAKTYCZNA INSTYTUCJI 2.1. Kwalifikacje kadry dydaktycznej Czy kadra dydaktyczna spełnia wymagania formalne do prowadzenia oferowanych usług kształcenia i/lub szkolenia zawodowego? Czy kadra dydaktyczna instytucji posiada niezbędne kwalifikacje merytoryczne do prowadzenia oferowanych usług ed kac jn ch? Czy kadra dydaktyczna posiada przygotowanie metodyczne do prowadzenia kształcenia i/lub szkolenia zawodowego w systemie modułowym? Czy instytucja posiada sformalizowane kryteria oceny kadry dydaktycznej? 2.2. Ocena pracy kadry dydaktycznej Czy instytucja posiada wdrożone procedury oceny kadry dydaktycznej? Czy ocena kadry jest realizowana w sposób planowy? Czy instytucja posiada dokumentację potwierdzającą prowadzenie oceny kadry dydaktycznej? 2.3. Wspomaganie rozwoju kadry dydaktycznej Czy instytucja ewidencjonuje dokumenty i gromadzi dowody potwierdzające kwalifikacje kadry dydaktycznej? Czy w instytucji funkcjonuje system doskonalenia kompetencji kadry dydaktycznej? Czy w instytucji są prowadzone systematyczne analizy potrzeb w zakresie rozwoju zawodowego pracowników? 91

116 ZAŁĄCZNIK NR 2 KWESTIONARIUSZ SAMOOCENY Czy instytucja/kierownictwo udziela wsparcia pracownikom w zakresie dokształcania i doskonalenia zawodowego? Czy kadra dydaktyczna wymienia doświadczenia i korzysta z przykładów dobrych praktyk kształcenia i/lub szkolenia d ł? 3. INFRASTRUKTURA TECHNODYDAKTYCZNA Czy baza lokalowa instytucji zapewnia realizację programów modułowych objętych ofertą edukacyjną? 3.1. Baza lokalowa i wyposażenie technodydaktyczne Czy wyposażenie technodydaktyczne umożliwia realizację zintegrowanych (łączenie teorii z praktyką) zajęć edukacyjnych w konwencji modułowej? Czy pomieszczenia i środki dydaktyczne umożliwiają prowadzenie zajęć w warunkach zbliżonych do wymagań stanowisk pracy w przedsiębiorstwach? Czy baza technodydaktyczna jest systematycznie rozwijana i unowocześniana? 3.2. Technologie informacyjne i komunikacyjne 3.3. Materiały dydaktyczne dla uczących się Czy klienci usług edukacyjnych mają możliwość korzystania z sieci Internet w instytucji? Czy technologie informacyjne są stosowane do wspomagania organizacji i realizacji kształcenia/szkolenia modułowego? Czy do modułowych programów kształcenia/szkolenia są przygotowane materiały dydaktyczne dla uczących się? Czy uczący się otrzymują materiały dydaktyczne w formie drukowanej lub innej, np. zapis elektroniczny? Czy materiały dydaktyczne są w miarę potrzeby aktualizowane? Czy uczestnicy kształcenia/szkolenia mają możliwość korzystania z zasobów bibliotecznych instytucji? Czy uczestnicy kształcenia/szkolenia mają możliwość korzystania z innych źródeł wiedzy istniejących na terenie instytucji? 3.4. Udogodnienia dla klientów Czy uczestnicy kształcenia/szkolenia mają możliwość korzystania z kserografu i innych urządzeń technicznych? Czy warunki socjalne w instytucji odpowiadają ogólnie przyjętym standardom? Czy instytucja zbiera opinie o jakości oferowanych udogodnień dla klientów? 4. PROJEKTOWANIE I REALIZACJA MODUŁOWYCH PROGRAMÓW KSZTAŁCENIA/SZKOLENIA Czy oferta usług jest tworzona w oparciu o modułowe programy kształcenia/szkolenia zawodowego zgodnie z obowiązującymi w kraju metodologiami? 4.1. Oferta modułowego kształcenia i/lub szkolenia zawodowego Czy w instytucji jest przyjęty sposób (procedury) opracowania, modyfikacji i aktualizacji zmodularyzowanych treści k t ł i? Czy oferta usług kształcenia/szkolenia modułowego jest sporządzana w oparciu o analizę zasobów (kadrowych, technodydaktycznych i lokalowych) instytucji? Czy proces tworzenia oferty kształcenia/szkolenia modułowego jest nadzorowany i monitorowany w instytucji? Czy oferta usług kształcenia/szkolenia modułowego jest promowana w środowisku? Czy oferta kształcenia/szkolenia modułowego uzyskała pozytywną opinię (merytoryczną i metodyczną) specjalistów t h? 92

117 ZAŁĄCZNIK NR 2 KWESTIONARIUSZ SAMOOCENY Czy w ofercie usług kształcenia/szkolenia modułowego uwzględnia się indywidualne potrzeby klientów? 4.2. Indywidualne potrzeby klientów 4.3. Dostępność dokumentacji programowej 4.4. Monitoring i ewaluacja modułowych programów Czy instytucja posiada organizacyjne możliwości realizacji indywidualnych programów kształcenia/szkolenia modułowego? Czy realizacja oferty usług kształcenia/szkolenia modułowego uwzględnia oczekiwania zleceniodawców (osób indywidualnych, pracodawców, urzędów pracy i innych)? Czy informacje o modułowych programach kształcenia/szkolenia (objętych ofertą usług) są ogólnodostępne dla potencjalnych klientów? Czy kadra dydaktyczna instytucji posiada swobodny dostęp do dokumentacji programowej w wersji drukowanej i elektronicznej? Czy w instytucji jest wdrożony system monitorowania realizacji i ewaluacji modułowych programów kształcenia/szkolenia zawodowego? Czy rezultaty monitoringu i ewaluacji modułowych programów są wykorzystywane do doskonalenia treści kształcenia? Czy realizacja modułowego programu kształcenia/szkolenia jest dokumentowana zgodnie z przyjętym w instytucji systemem? 4.5. Dokumentowanie usług edukacyjnych Czy instytucja ewidencjonuje wydawane uczestnikom dyplomy, świadectwa i zaświadczenia? Czy instytucja korzysta z informatycznych narzędzi dokumentowania usług edukacyjnych? 93

118 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A Załącznik nr 3 Scenariusz szkolenia na temat: ROZWIĄZANIA ORGANIZACYJNE (SZKOLNY PLAN NAUCZANIA, ARKUSZ ORGANIZACYJNY PRACY SZKOŁY) JST Uczestnicy szkolenia: Członkowie szkolnego zespołu przygotowującego wdrożenie kształcenia modułowego w szkole oraz przedstawiciele organu prowadzącego szkołę (JST). Uzasadnienie potrzeby realizacji tematu: Modułowe programy nauczania pozwalają szkołom na przygotowanie atrakcyjnej oferty edukacyjnej oraz podnoszą rangę i uatrakcyjniają kształcenie zawodowe. Oferta dotyczyć może również kształcenia kursowego. W szkołach, w których wdrożono kształcenie według modułowych programów nauczania, odnotowano podniesienie jakości kształcenia zawodowego, w tym zwiększenie zdawalności egzaminów zawodowych. Aby szkoła mogła wprowadzić kształcenie modułowe, musi uzyskać akceptację arkusza organizacyjnego pracy szkoły przez organ prowadzący. Podstawą do przygotowania arkusza organizacyjnego są wcześniej zatwierdzone przez JST zadania rzeczowe (naborowe) szkoły. Cele zajęć: 1) określić kompetencje organu prowadzącego w kontekście organizacji kształcenia zawodowego; 2) opracować szkolny plan nauczania na podstawie mapy dydaktycznej programu modułowego dla wybranego zawodu obejmujący cały cykl kształcenia; 3) porównać szkolny plan nauczania według modułowego programu nauczania z planem przedmiotowym dla wybranego zawodu, w tym liczbę godzin zajęć edukacyjnych; 4) przedstawić argumenty, które przekonają organ prowadzący do wyrażenia zgody na kształcenie według programów o strukturze modułowej w określonej szkole. Pojęcia kluczowe: 1) ramowe plany nauczania, 2) moduł a jednostka modułowa, 3) dydaktyczna mapa programu modułowego, 4) zalecenia dotyczące organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego w kształceniu modułowym, 5) zadania rzeczowe szkoły, 6) szkolne plany nauczania według programu nauczania o strukturze modułowej oraz przedmiotowej, 7) arkusz organizacyjny pracy szkoły. Czas trwania: 2 x 45 minut. Metody i formy pracy: 1) zadanie na dobry początek (układanka), 2) miniwykład, 3) ćwiczenia, 4) dyskusja dydaktyczna (technika tzw. śnieżna kula), 5) praca w grupach. 94

119 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A Do przeprowadzenia zajęć niezbędne będą: 1) prezentacja PowerPoint pt. Współpraca szkoły z organem prowadzącym w kontekście organizacji kształcenia zawodowego, 2) komputer i rzutnik multimedialny, 3) rzutnik pisma, 4) ekran, 5) cienkie markery do pisania na folii, 6) folia do ćwiczeń (foliogramy efekt pracy poszczególnych grup), 7) odbitki kserograficzne załączników dla każdej grupy. W celu przygotowania się do poprowadzenia zajęć należy: 1) przeanalizować dokumentację programową kształcenia w wybranym zawodzie (z uwzględnieniem kształcenia przedmiotowego i modułowego). Ten przykład dotyczy zawodu kucharz małej gastronomii; 2) uporządkować swoją wiedzę w zakresie dokumentacji dotyczącej organizacji kształcenia w szkole (placówce oświatowej); 3) przeprowadzić konsultacje z osobą przygotowującą arkusze organizacyjne pracy szkoły. Przygotowanie arkusza organizacyjnego szkoły to wcale nie jest prosta sprawa, dlatego też w przypadku, kiedy nie czujemy się na siłach, lepiej poprosić o to osobę, aby na przygotowywanym przez nas szkoleniu/konsultacji zaprezentowała arkusz pracy szkoły na określony rok szkolny, uwzględniający organizację kształcenia według modułowego programu nauczania przynajmniej dla jednego oddziału (klasy); 4) przygotować się do miniwykładu (około 10 minut) na temat współpracy szkoły z organem prowadzącym w kontekście organizacji kształcenia/szkolenia zawodowego (załącznik nr 3.2). Wskazane przygotowanie prezentacji lub innej formy wizualizacji omawianego materiału; 5) Przygotować materiały potrzebne do zadań (ćwiczeń) dla poszczególnych grup. Przebieg zajęć: 1) Rozpoczęcie (5 minut) Zapoznanie grupy z celami zajęć i organizacją pracy podczas zajęć. 2) Zadanie na dobry początek (układanka) Przypomnienie podstawowych pojęć z zakresu kształcenia modułowego i organizacji pracy szkoły (10 minut). Zadanie polega na przyporządkowaniu definicji do określonych pojęć (załącznik nr 3.1). 3) Współpraca szkoły z organem prowadzącym (JST) w kontekście organizacji kształcenia/szkolenia zawodowego (około 10 minut) miniwykład (materiał pomocniczy załącznik nr 3.2) wspomagany prezentacją w programie PowerPoint. 4) Zadania dla uczestników (4 ćwiczenia) (około 60 minut) Uczestników dzielimy na 3 5-osobowe grupy, liczba osób w grupie zależy od liczby uczestników konsultacji/szkolenia. Pracą grup kierują ich liderzy. Wszystkie ćwiczenia kończą się prezentacją wyników pracy poszczególnych grup. Prezentacji wyników dokonuje lider lub osoby przez niego wskazane. Szczegóły zapisano w poleceniach do poszczególnych zadań (ćwiczeń). 5) Prezentacja arkusza organizacyjnego pracy szkoły, tej jego części, która obejmuje kształcenie według modułowego programu nauczania dla zawodu kucharz małej gastronomii (lub innego zawodu, dla którego był opracowywany szkolny plan nauczania), korzystając z oprogramowania producenta, np. Vulcan sp. z o.o. 6) Podsumowanie (5 minut) 95

120 96 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A Prowadzący zajęcia dokonuje podsumowania zajęć, odnosząc się do wykonanych ćwiczeń przez uczestników i prezentacji arkusza organizacyjnego szkoły, wskazując zadania, jakie

121 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A trzeba będzie wykonać w najbliższym czasie, aby proces przygotowania się do wdrożenia kształcenia według modułowych programów nauczania dla wybranych zawodów mógł być kontynuowany. 7) Ewaluacja (5 minut) ZAŁ Ą CZNIKI DO SCEN ARIUSZA Załącznik do scenariusza nr 3.1 PRZYPOMNIENIE PODSTAWOWYCH POJĘĆ Z ZAKRESU KSZTAŁCENIA MODUŁOWEGO I ORGANIZACJI PRACY SZKOŁY Definiowane pojęcia Moduł Definicje pojęć Wyodrębniony element programu nauczania, odnoszący się do określonej grupy treści programowych ponadzawodowych, ogólnozawodowych, podstawowych dla zawodu, specjalizacyjnych realizowanych w procesie kształcenia zawodowego w formie jednostek modułowych. Jednostka modułowa Dydaktyczna mapa programu Szkolny plan nauczania Ramowy plan nauczania Program nauczania dla zawodu Część modułu kształcenia w zawodzie, obejmująca logiczny i możliwy do wykonania wycinek pracy, o wyraźnie określonym początku i zakończeniu, który nie podlega zwykle dalszym podziałom, a jego rezultatem jest produkt, usługa lub istotna decyzja. Graficzny obraz korelacji między modułami i jednostkami modułowymi wyodrębnionymi w programie nauczania dla zawodu. Ustala dyrektor szkoły na podstawie ramowego planu nauczania dla danego etapu edukacyjnego z wyodrębnieniem każdego roku szkolnego. W szkołach zawodowych szkolne plany nauczania uwzględniają plany nauczania, zawarte w dopuszczonych do użytku szkolnego programach nauczania dla zawodów. Określa tygodniowy wymiar godzin zajęć edukacyjnych dla odpowiednich okresów nauczania (etapów edukacyjnych). Określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw oświaty i wychowania. Zbiór usystematyzowanych, celowych układów umiejętności i treści nauczania wraz ze wskazówkami dotyczącymi realizacji procesu kształcenia i oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia. Zawiera propozycje planu lub planów nauczania dla zawodu oraz programy nauczania poszczególnych przedmiotów zawodowych, bloków tematycznych, modułów lub innych układów treści. Modułowy program nauczania dla zawodu Zestaw modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych, wyodrębnionych na podstawie określonych kryteriów, umożliwiających zdobywanie wiedzy oraz kształtowanie umiejętności i postaw właściwych dla zawodu Źródło: K. Symela, Słownik pojęć, [w:] Część I, rozdział 3 tego opracowania 97

122 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A Załącznik do scenariusza nr 3.2 Miniwykład na temat: WSPÓŁPRACY SZKOŁY Z ORGANEM PROWADZĄCYM (JST) W KONTEKŚCIE ORGANIZACJI KSZTAŁCENIA/SZKOLENIA ZAWODOWEGO 39 W lutym dyrektor szkoły występuje do organu prowadzącego z prośbą o zatwierdzenie zadań rzeczowych (naborowych). Na podstawie zatwierdzonych przez organ prowadzący zadań rzeczowych przygotowywany jest arkusz organizacyjny szkoły na nowy rok szkolny. Arkusze organizacyjne opiniuje organ prowadzący w zakresie zgodności arkuszy z przepisami prawa. Podstawa prawna: Art. 31 pkt 1 Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz z późniejszymi zmianami oraz Dz. U. z 19 marca 2009 r. Nr 56, poz. 458) oraz art. 268a Kodeksu postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późniejszymi zmianami). Opiniowaniu podlega odpowiednio do typu i rodzaju szkoły/placówki: 1) realizacja ramowych planów nauczania w zakresie obowiązkowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych dla odpowiednich etapów kształcenia: a) obowiązkowych zajęć edukacyjnych o charakterze edukacyjnowychowawczym (przedmiotów, bloków przedmiotowych, kształcenia zintegrowanego, ścieżek edukacyjnych realizowanych w formie wyodrębnionych zajęć edukacyjnych, zajęć w profilu, zawodzie, modułów, zajęć wychowania do życia w rodzinie); b) godzin do dyspozycji dyrektora; 2) liczba godzin zajęć edukacyjnych finansowanych przez organ prowadzący; 3) przestrzeganie tygodniowego wymiaru godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz zajęć z religii/etyki; 4) w szkołach zawodowych zgodność kierunków kształcenia zawodowego z obowiązującą klasyfikacją zawodów i numerami programów nauczania oraz zgodność zaplanowanej praktycznej nauki zawodu z wymogami rozporządzenia w sprawie praktycznej nauki zawodu; 5) zgodność przydziału zadań edukacyjnych, w tym prowadzonych zajęć z posiadanymi przez nauczycieli kwalifikacjami; 6) zgodność z prawem oświatowym: podziału na grupy na zajęciach, ustalenia wymiaru godzin języka obcego w szkołach (oddziałach) dwujęzycznych. Wymagane dokumenty Dyrektor szkoły przedkłada organowi prowadzącemu arkusze w dwóch egzemplarzach wraz z następującymi załącznikami: 1) szkolnymi planami nauczania dla poszczególnych oddziałów klas obejmującymi dany etap lub cykl kształcenia zawierającymi informacje określone w 2 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania (Dz. U. Nr 15, poz. 142 z późniejszymi zmianami) stan obowiązujący na dzień 1 września 2009 r.; 39 Materiał z modułu 8 Organizacja kształcenia zawodowego z wykorzystaniem programów modułowych, opracowany przez Gabrielę Poloczek i Hannę Grządziel, Materiały dla trenerów kształcenia modułowego, KOWEZiU 98

123 2009. ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A 99

124 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A 2) planami nauczania indywidualnego, planami zajęć rewalidacyjnych jeżeli takie są realizowane w szkole, informacja sporządzana jest dla każdego ucznia objętego tymi zajęciami; 3) wykazem zatrudnionych nauczycieli z informacją o posiadanych przez nich kwalifikacjach; 4) informacją dyrektora szkoły dotyczącą obniżenia tygodniowego wymiaru zajęć zgodnie z art. 42a ustawy Karta Nauczyciela; 5) skróconym projektem arkusza organizacyjnego na nowy rok szkolny. Termin i sposób załatwienia Dyrektor szkoły/placówki edukacyjnej sporządza dokumenty wymienione w terminie do 30 kwietnia danego roku i przekazuje je organowi prowadzącemu szkołę/placówkę. Sposób przekazania informacji o załatwieniu sprawy Jeden egzemplarz zatwierdzonego arkusza organizacyjnego wraz z załącznikami organ prowadzący przekazuje do szkoły/placówki w terminie do 1 czerwca danego roku. Dokumentacja pracy szkoły/placówki edukacyjnej dotycząca organizacji kształcenia w nowym roku szkolnym obejmuje: 1) projekt arkusza organizacyjnego szkoły/placówki edukacyjnej; 2) szkolny zestaw programów nauczania i podręczników szkolnych oraz pakietów edukacyjnych; 3) szkolne plany nauczania w zawodzie dla oddziałów klasowych, w których wprowadzono kształcenie modułowe zgodnie z mapą dydaktyczną programu; 4) kwalifikacje nauczycieli wdrażających modułowe programy kształcenia/szkolenia; 5) wewnątrzszkolny system oceniania; 6) dziennik lekcyjny. Załącznik do scenariusza nr 3.3 ZALECENIA DOTYCZĄCE ORGANIZACJI PROCESU DYDAKTYCZNO- WYCHOWAWCZEGO W KSZTAŁCENIU MODUŁOWYM DLA ZAWODU KUCHARZ MAŁEJ GASTRONOMII Program nauczania dla zawodu kucharz małej gastronomii symbol cyfrowy 512[05]; Nr programu 512[05] /ZSZ-2/ MEN / M Proces kształcenia według modułowego programu nauczania dla zawodu kucharz małej gastronomii może być realizowany w dwuletniej szkole zawodowej dla młodzieży i dla dorosłych, w formie stacjonarnej i zaocznej. Program obejmuje kształcenie ogólnozawodowe i zawodowe. Kształcenie ogólnozawodowe umożliwia zdobycie podstawowych umiejętności z zakresu podstaw zawodu, zapewnia również orientację w zawodzie i ułatwia ewentualną zmianę zawodu. Kształcenie zawodowe ma na celu przygotowanie absolwenta szkoły do realizacji zadań na typowych dla zawodu stanowiskach pracy. Ogólne i szczegółowe cele kształcenia wynikają z podstawy programowej kształcenia w zawodzie kucharz małej gastronomii. 100

125 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A Moduły są podzielone na jednostki modułowe. Każda jednostka modułowa zawiera treści stanowiące pewną całość. Realizacja celów kształcenia modułów i jednostek modułowych umożliwia opanowanie umiejętności pozwalających na wykonywanie określonego zakresu pracy. Czynnikiem sprzyjającym nabywaniu umiejętności zawodowych jest wykonywanie ćwiczeń zaproponowanych w programach jednostek modułowych. Program składa się z jednego modułu ogólnozawodowego i dwóch modułów zawodowych: 1) Moduł 512[05].O1 Podstawy zawodu składa się z trzech jednostek modułowych i obejmuje treści kształcenia dotyczące przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska, wykorzystania żywności jako źródła składników pokarmowych, prowadzenia gospodarki produktami spożywczymi. Moduł ten powinien być realizowany w pierwszej kolejności. 2) Moduł 512[05].Z1 Technologia sporządzania potraw składa się z dziewięciu jednostek modułowych i obejmuje treści dotyczące stosowania zasad higieny podczas produkcji i sprzedaży wyrobów kulinarnych oraz sporządzania i ekspedycji potraw, napojów. 3) Moduł 512[05].Z2 Usługi gastronomiczne składa się z trzech jednostek modułowych i obejmuje treści dotyczące komunikacji międzyludzkiej, sprzedaży wyrobów kulinarnych w punktach małej gastronomii oraz prowadzenia działalności gospodarczej. Związki oraz zależności między modułami i jednostkami modułowymi przedstawiono w wykazie modułów i jednostek modułowych oraz dydaktycznej mapie programu. 101

126 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A Wykaz modułów i jednostek modułowych dla zawodu kucharz małej gastronomii 512[05] Symbol jednostki modułowej Zestawienie modułów i jednostek modułowych Orientacyjna liczba godzin na realizację 512[05].O1 Podstawy zawodu [05].O [05].O1.02 Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska Wykorzystanie produktów spożywczych jako źródła składników pokarmowych [05].O1.03 Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymi [05].Z1 Technologia sporządzania potraw [05].Z1.01 Stosowanie zasad higieny podczas produkcji i sprzedaży wyrobów kulinarnych [05].Z1.02 Przygotowanie surowców do sporządzania potraw [05].Z [05].Z [05].Z [05].Z [05].Z [05].Z1.08 Sporządzanie półproduktów i podstawowego asortymentu potraw z owoców, warzyw, ziemniaków i grzybów Sporządzanie półproduktów i podstawowego asortymentu potraw z mąki i kasz Sporządzanie podstawowego asortymentu potraw z jaj, mleka i przetworów mlecznych Sporządzanie podstawowego asortymentu napojów oraz wyrobów ciastkarskich i kulinarnych z ciast Sporządzanie podstawowego asortymentu potraw i półproduktów z mięsa zwierząt rzeźnych Sporządzanie podstawowego asortymentu potraw i półproduktów z drobiu i ryb [05].Z1.09 Stosowanie żywności wygodnej w produkcji kulinarnej [05].Z2 Usługi gastronomiczne [05].Z2.01 Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich [05].Z2.02 Sprzedaż wyrobów kulinarnych w punktach małej gastronomii [05].Z2.03 Prowadzenie działalności gospodarczej 72 Razem 1224 Orientacyjna liczba godzin na realizację programu dotyczy procesu kształcenia w dwuletniej szkole zawodowej dla młodzieży. Na podstawie wykazu modułów i jednostek modułowych oraz schematów układów jednostek modułowych sporządzono dydaktyczną mapę programu. 102

127 ZAŁĄCZNIK NR 3 ROZWIĄZANIA ORGANIZA CYJNE (SZKOLNY PL AN N A Dydaktyczna mapa programu dla zawodu kucharz małej gastronomii 512[05] Dydaktyczna mapa modułowego programu nauczania stanowi schemat powiązań między modułami oraz jednostkami modułowymi i określa kolejność ich realizacji. Stanowi podstawę do planowania procesu dydaktycznego. Ewentualna zmiana kolejności realizacji programu modułów lub jednostek modułowych powinna być poprzedzona szczegółową analizą dydaktycznej mapy programu nauczania, przy zachowaniu korelacji treści kształcenia. Podana w tabeli wykazu modułów i jednostek modułowych orientacyjna liczba godzin na realizację może ulegać zmianie w zależności od stosowanych przez nauczyciela metod nauczania i środków dydaktycznych. Nauczyciel realizujący modułowy program nauczania powinien być przygotowany do zintegrowanego nauczania teorii i praktyki. Niezbędne jest przygotowanie nauczyciela w zakresie metodologii 103