Recenzja ankiety Niekonwencjonalne paliwa kopalne (np. gaz łupkowy) w Europie

Transkrypt

1 Dr hab. Paweł B. Sztabiński Profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN Warszawa psztabin@ifispan.waw.pl Recenzja ankiety Niekonwencjonalne paliwa kopalne (np. gaz łupkowy) w Europie Przedmiotem recenzji jest ankieta internetowa Unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) in Europe i jej polska wersja Niekonwencjonalne paliwa kopalne (np. gaz łupkowy) w Europie, zamieszczona na stronie Komisji Europejskiej ( Wedle informacji zawartych we wprowadzeniu do ankiety, przeprowadzane z jej wykorzystaniem konsultacje służą zasięgnięciu przez Komisję opinii zainteresowanych stron i obywateli w zakresie uwidocznionej w tytule problematyki. Zakładam, że zgodnie z tytułem ankiety, jej celem są konsultacje w zakresie eksploatacji niekonwencjonalnych paliw kopalnych w Europie, nie zaś konsultacje w sprawie eksploatacji gazu łupkowego. Recenzja niniejsza została przygotowana na zlecenie Instytutu badawczego PBS. Dotyczy ona jedynie kształtu ankiety, tzn. nie obejmuje zagadnień związanych z jej upowszechnieniem. Ponieważ polska wersja ankiety miejscami nie stanowi dokładnego odpowiednika wersji oryginalnej, co może wpływać na niepełną porównywalność ich wyników, specyficzne uwagi do wersji polskiej poprzedzone są symbolem POL. Ze względu na wysoce specjalistyczną problematykę ankiety, niezbędne było zasięgnięcie opinii eksperta w zakresie zagadnień merytorycznych. Była nim prof. dr hab. Maria Ciechanowska z Instytutu Nafty i Gazu w Krakowie. Konsultantami lingwistycznymi byli: dr John Fells, p.o. dyrektora Szkoły Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN oraz Danuta Przepiórkowska, wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego, tłumaczka przysięgła j. angielskiego, tłumaczka zewnętrzna Komisji Europejskiej, specjalizująca się w tłumaczeniu tekstów socjologicznych. Tytuł badania Uwagi ogólne W tytule badania, a także w dalszej części ankiety, użyte jest określenie unconventional fossil fuels (e.g. shale gas), oddane w polskim tłumaczeniu jako niekonwencjonalne paliwa kopalne (np. gaz łupkowy). W związku z tym należy uczynić dwie uwagi. Po pierwsze, użyte określenie może wprowadzać w błąd, sugerując, że gaz pozyskiwany z formacji łupkowych, ropa z formacji łupkowych itd. są paliwami niekonwencjonalnymi. Tymczasem niekonwencjonalne są jedynie złoża, w których gaz ziemny czy ropa naftowa występują. Jest to sprawa istotna, gdyż użyte sformułowanie może rodzić podejrzliwość oraz obawy niektórych, mniej zorientowanych w zagadnieniu respondentów przed niesprawdzonymi, nowymi paliwami i tym samym wpływać na ich odpowiedzi, w szczególności na pytania

2 dotyczące ocen generalnych. Poprawnym i nie budzącym tego rodzaju skojarzeń jest określenie paliwa kopalne ze złóż niekonwencjonalnych. Po drugie, w tytule, jak również w całej ankiecie, podaje się jeden przykład niekonwencjonalnych paliw kopalnych, a mianowicie gaz łupkowy. Podawanie przykładów (jednego lub więcej) jest sprzeczne z podstawowymi zasadami tworzenia ankiet. Udzielając odpowiedzi na pytania ankiety, znaczna część respondentów ograniczy się zapewne do podanego przykładu, a więc wypowiadać się będzie nie o niekonwencjonalnych paliwach kopalnych, lecz o gazie łupkowym, co jak rozumiem jest niezgodne z założonym przedmiotem badania. Ograniczenie się do przykładu jest tym bardziej prawdopodobne, że wiedza społeczeństwa o niekonwencjonalnych paliwach kopalnych jest, jak można założyć, bardzo słaba, natomiast w mediach pojawiają się artykuły i audycje o gazie łupkowym, a więc określenie to budzi konkretne skojarzenia. Jednak część respondentów przeczyta zapewne wyjaśnienia zawarte we wprowadzeniu do ankiety, gdzie wymienione są różne niekonwencjonalne paliwa kopalne, i będzie wypowiadać się generalnie o tych właśnie paliwach. W rezultacie każda z tych grup respondentów (tzn. osoby, które przeczytały wyjaśnienia oraz które ograniczyły się do podanego przykładu) będzie rozumieć pytania ankiety w różny sposób (jako odnoszące się do gazu łupkowego lub niekonwencjonalnych paliw kopalnych ) i wyniki całego badania będą niehomogeniczne (niejednorodne). Biorąc pod uwagę, że określenie niekonwencjonalne paliwa kopalne może być dla części respondentów niezrozumiałe, należałoby wskazać w tytule wszystkie rodzaje paliw, o które chodzi w ankiecie. Są one wprawdzie wymienione we wprowadzeniu do ankiety, ale wyniki wielu badań z zakresu metodologii socjologii wskazują, że respondenci wprowadzeń nie czytają lub przynajmniej czytają je nieuważnie. W dalszej części ankiety można natomiast posługiwać się określeniem ogólnym, tzn. bez każdorazowego wskazywania listy paliw. Jest to sprawa bardzo ważna ze względu na rozpoczęcie zasadniczej części ankiety od pytania ogólnego o opinię na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych (sekcja 2), o czym bardziej szczegółowo piszę w dalszej części recenzji. Problem kompetencji respondentów Ankieta, jak pisze się we wprowadzeniu, służy zasięgnięciu opinii zainteresowanych stron (relevant stakeholders) i obywateli (the public). Wobec bardzo specjalistycznego charakteru niektórych pytań zawartych w sekcji 3, a zwłaszcza w sekcji 4, pojawia się następujący problem: na ile osoby prywatne, a także być może niektórzy przedstawiciele zainteresowanych stron, są w stanie w sposób kompetentny na nie odpowiedzieć. Otóż zapewne zdecydowana większość osób prywatnych nie ma do tego odpowiednich kompetencji i po obejrzeniu zawartości ankiety (taka możliwość istnieje), część z nich zrezygnuje z udziału w badaniu. Może to ograniczyć zakres prowadzonych konsultacji do kręgu specjalistów. Wprawdzie w ankiecie, w związku z każdym pytaniem o opinie w sprawie niekonwencjonalnych paliw kopalnych, istnieje przedstawiona explicite możliwość wskazania nie wiem jako jednej z równoprawnych odpowiedzi, ale trudno sobie wyobrazić, aby poza wyjątkami, respondenci w kilkunastu kolejnych stwierdzeniach zaznaczali tę odpowiedź. Do sprawy tej wracam w części Strona techniczna ankiety.

3 Struktura ankiety Biorąc pod uwagę, że ankieta służy konsultacjom społecznym, jej struktura jest zasadniczo poprawna choć z pewnymi zastrzeżeniami. Ankieta rozpoczyna się od profilu respondenta, co jest uzasadnione w przypadku, gdy respondentami są reprezentanci różnych firm, organizacji i instytucji, gdyż m.in. mocno im uświadamia, że wypowiadają się jako przedstawiciele określonego rodzaju firmy czy instytucji, nie zaś osoby prywatne. Jeśli jednak respondent wskaże, że jest osobą prywatną (na pytanie Kogo Pan/Pani reprezentuje? Whom do you represent?), jego profil powinien, zgodnie ze standardami badań ankietowych, znaleźć się na końcu ankiety. Następna część ankiety zawiera pytanie o opinię ogólną na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych, a dalsze części pytania szczegółowe o korzyści z ich eksploatacji, wyzwania związane z ich eksploatacją i możliwości sprostania tym wyzwaniom, zalecenia dotyczące działań UE w tym zakresie oraz pytania o informacje, które w związku z eksploatacją powinny być udostępniane obywatelom. Jak wspomniałem, rozpoczęcie zasadniczej części ankiety od pytania ogólnego o opinię na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych (sekcja 2), a następnie przejście do pytań szczegółowych dotyczących korzyści, wyzwań itd. (sekcja 3 i 4) uważam w tym przypadku za rozwiązanie właściwe. Gdyby najpierw zadać pytania szczegółowe, opinia ogólna respondenta mogłaby uwzględniać sprawy, których wcześniej (przed przystąpieniem do wypełniania ankiety) nie brał pod uwagę, a które zostały niejako podpowiedziane w pytaniach szczegółowych. Strona formalna ankiety Ankieta jest nużąca dla respondentów, co zniechęca do jej wypełnienia i skłania do udzielania przypadkowych odpowiedzi. Większość pytań (chodzi o sekcje 3 i 4) jest do siebie bardzo podobna od strony formalnej: polegają na ocenie przedstawionych stwierdzeń. Znużenie potęguje duża liczba stwierdzeń do oceny w jednym z pytań jest ich 18. Znużenie respondentów może być potęgowane także przez mało przyjazny układ graficzny ankiety. Strona techniczna ankiety Ankieta została przygotowana w taki sposób, że nie można jej przewijać (scrollować), tzn. do pytań zawartych na kolejnym ekranie można przejść tylko wówczas, gdy odpowie się na wszystkie pytania zawarte na ekranie aktualnie wyświetlanym. Stwarza to ryzyko, że jeśli ktoś nie będzie chciał odpowiedzieć na któreś z pytań, to nie odpowie w rezultacie na całą ankietę. Tymczasem specjaliści w zakresie przygotowania ankiet internetowych rekomendują ankiety umożliwiające przewijanie ( scrollowane ). Lepiej jest, jeśli będzie brakować odpowiedzi na któreś z pytań, niż gdy nie stworzy się możliwości wzięcia udziału w badaniu osobom zainteresowanym. Możliwość scrollowania tej ankiety jest ważna także ze względu na wspomniany bardzo specjalistyczny charakter znacznej części pytań, na które być może część respondentów będących osobami prywatnymi nie będzie chciała odpowiadać. Nie mogąc przejść do następnych pytań, mogą oni zrezygnować z wypełnienia ankiety, co może dalej

4 (oprócz racji wspomnianych wcześniej) ograniczyć zakres prowadzonych konsultacji do specjalistów. Wprowadzenie do ankiety Por. uwagi terminologiczne dotyczące tytułu badania POL. W wersji polskiej wprowadzenie do ankiety jest napisane tekstem ciągłym, nie zaś, jak w oryginale, w czterech akapitach oddzielonych pustym wierszem. Jak wiadomo, długi tekst ciągły zniechęca do czytania, a ponadto jego przeczytanie wymaga większego wysiłku. Tymczasem generalną zasadą w badaniach ankietowych jest minimalizacja szeroko rozumianych nakładów respondenta, a więc w tym przypadku wysiłku związanego z przeczytaniem wprowadzenia. Jest to tym ważniejsze, że jak wspomniałem respondenci generalnie tego rodzaju wprowadzeń nie czytają lub też czytają nieuważnie. Respondenci, którzy nie przeczytają uważnie wstępu do tej ankiety będą zapewne jak już wspomniałem wypowiadać się o gazie łupkowym, nie zaś o niekonwencjonalnych paliwach kopalnych. Uwagi szczegółowe Sekcja 1 POL. Nie wiadomo, dlaczego w tłumaczeniu polskim użyto określenia Profil respondenta zamiast użytego w oryginale, mniej formalnego Pani/Pana profil (Your profile), a także dlaczego pominięto wprowadzenie do tej sekcji (Please answer the following questions about your profile). Zgodnie z zasadami metodologii, ankieta powinna być przyjazna dla respondentów, co osiąga się m.in. stosując takie wprowadzenia. Należy dodać, że w polskiej wersji ankiety pominięte zostało także wprowadzenie przed sekcją 3. Proszę podać imię i nazwisko (Please enter your name). Nie wyjaśnia się uczestnikom badania, dlaczego mają podawać swoje dane osobowe: imię i nazwisko, a także adres . Co więcej, są to informacje obowiązkowe, bez podania których nie można wypełnić pozostałej części ankiety (por. uwagi w części Strona techniczna ankiety ). Jeśli zbieranie danych osobowych ma służyć np. późniejszemu nawiązaniu kontaktu z respondentem, to należałoby zamieścić stosowne wyjaśnienie i uzyskać na to zgodę. Choć respondent ma możliwość zaznaczenia, że jego odpowiedzi na ankietę mają pozostać anonimowe (w rzeczywistości chodzi o poufność, gdyż nie można być anonimowym, podając imię i nazwisko), to jednak konieczność podania danych osobowych zapewne zniechęci część potencjalnych uczestników badania do udziału w nim i tym samym zawęzi zakres prowadzonych konsultacji. Na marginesie można zauważyć, że w tekście ankiety kilkanaście razy występuje niepoprawne gramatycznie sformułowania instrukcje dla respondenta w nawiasie: między 1 oraz 50 liczba znaków, między 1 oraz 500 liczba znaków czy między 1 oraz 1500 liczba znaków. Może to powodować wrażenie niedopracowania formalnojęzykowego ankiety. Czy odpowiada Pan/Pani w imieniu organizacji ogólnounijnej (Are you answering on behalf of an EU-wide organisation?) sformułowanie organizacja ogólnounijna jest niejasne i może powodować pewną dezorientację respondentów na samym początku wypełniania ankiety. Czy chodzi o podmioty obejmujące zasięgiem swojego działania cały

5 obszar UE, mające oddziały we wszystkich państwach członkowskich UE, czy też sens tego określenia jest jeszcze inny?. Sekcja 2 PYTANIE: Które z poniższych stwierdzeń najlepiej odzwierciedla Pana/Pani ogólną opinię na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego)? (Which of the following statements reflects your overall opinion about unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) best?) Uważam, że niekonwencjonalne paliwa kopalne (np. gaz łupkowy) powinny być mimo wszystko eksploatowane w Europie (I believe unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) should be developed in Europe anyway). Uważam, że niekonwencjonalne paliwa kopalne (np. gaz łupkowy) powinny być eksploatowane w Europie wyłącznie pod warunkiem istnienia właściwych zabezpieczeń w odniesieniu do zdrowia i środowiska (I believe unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) should be developed in Europe only if proper health and environmental safeguards are in place). Uważam, że w Europie wcale nie należy wydobywać niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego) (I believe unconventional fossil fuels extraction (e.g. shale gas) should not be developed in Europe at all). Jak dotąd nie mam zdania (I am without an opinion so far). Pytanie to, jak słusznie zwróciła uwagę prof. L. Kolarska-Bobińska, sformułowane jest w sposób tendencyjny. Po pierwsze, brak jest możliwości bezwarunkowego poparcia dla eksploatacji niekonwencjonalnych paliw kopalnych. Pierwszy punkt przedstawionej jako możliwe odpowiedzi skali sugeruje, poprzez użycie określenia mimo wszystko (ang. anyway), że respondent ma wobec eksploatacji tych paliw jakieś zastrzeżenia i w ten sposób będą interpretowane wyniki badania. Jest to tym bardziej rażący błąd, że ostatni punkt skali, który w tym przypadku powinien stanowić opozycję do pierwszego, wyraża bezwarunkowe odrzucenie eksploatacji tego gazu. A zatem, zgodnie z tym pytaniem, można być bezwarunkowym przeciwnikiem ich eksploatacji, ale nie można być bezwarunkowym zwolennikiem. Jeśli chodzi o drugi punkt skali, to nie bardzo ma on sens, gdyż europejskie prawo górnicze i geologiczne w całości odrzuca możliwość prowadzenia jakichkolwiek wierceń i eksploatacji bez istnienia właściwych zabezpieczeń w odniesieniu do zdrowia i środowiska. Niezależnie od tego zastrzeżenia, punkt ten jest sformułowany niepoprawnie. Wprowadza się w nim warunek istnienia właściwych zabezpieczeń w odniesieniu do zdrowia i środowiska. Jest to typowy błąd tzw. multiplikacji, czyli uwzględnienia więcej niż jednej rzeczy w tym samym punkcie. Jeśli więc respondent widzi zagrożenia jedynie w odniesieniu do środowiska (lub jedynie w odniesieniu do zdrowia), to prawdopodobnie wskaże ten właśnie punkt. W rezultacie jego opinia będzie nadinterpretowana, jako wskazująca na zagrożenia zarówno dla zdrowia, jak i dla środowiska. Biorąc pod uwagę powyższe zastrzeżenia, poprawne zbadanie ogólnej opinii na dany temat wymagałoby zastosowania standardowej skali, np. skali typu Likerta, czyli: jestem zdecydowanym zwolennikiem eksploatacji paliw kopalnych ze złóż niekonwencjonalnych, jestem raczej zwolennikiem, jestem raczej przeciwnikiem, jestem zdecydowanym

6 przeciwnikiem. Można ewentualnie dodać punkt środkowy: nie jestem ani zwolennikiem, ani przeciwnikiem Alternatywnym rozwiązaniem byłoby zastosowanie skali liczbowej 11- punktowej, z oznaczeniami słownymi wyłącznie jej krańców, tzn. jestem zdecydowanym zwolennikiem i jestem zdecydowanym przeciwnikiem. Pozwoliłoby to w sposób bardziej precyzyjny zmierzyć stosunek respondentów do tych paliw, a ponadto po odpowiednim przeformułowaniu pytania z sekcji 4, dotyczącego zmiany opinii w rezultacie wdrożenia zaleceń służących uniknięciu zagrożeń (propozycję przedstawiam dalej) sprawdzić ewentualną rolę tych zaleceń dla ogólnej opinii o eksploatacji paliw ze złóż niekonwencjonalnych. Pytanie o ogólną opinię na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych ma istotne znaczenie dla odpowiedzi na dalsze pytania ankiety. Jak wiadomo, respondenci starają się być w swoich odpowiedziach konsystentni, tzn. udzielać na dalsze pytania szczegółowe takich odpowiedzi, aby ich ogólny wydźwięk był zgodny z zadeklarowaną wcześniej opinią ogólną. Dlatego też pytanie ogólne powinno być sformułowane w sposób całkowicie neutralny. Sekcja 3 POL. Jak wspomniałem, w polskiej wersji ankiety brak jest wprowadzenia do tej sekcji precyzującego, że dalsze pytania stanowią uszczegółowienie wyrażonej opinii ogólnej na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych (We have taken note of your overall perception of unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) developments in Europe. Please find below a series of questions going more into the details of these activities). Wprowadzenie to ukierunkowuje myślenie respondentów w dalszej części ankiety i może wpływać na udzielane tam odpowiedzi. Jego pominięcie stanowi zagrożenie dla porównywalności wyników badania w Polsce i w innych krajach. PYTANIE: W przypadku każdego obszaru proszę określić poziom korzyści, jakich oczekuje Pan/Pani w związku z eksploatacją niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego) w Europie. (Please indicate for each area what level of benefits you expect from the development of unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) in Europe). a: Duże korzyści (Major benefit) b: Znaczące korzyści (Significant benefit) c: Umiarkowane korzyści (Modest benefit) d: Brak korzyści (No benefit) e: Nie wiem (I don't know) Pytanie to jest sugerujące, gdyż zakłada, że respondent oczekuje korzyści w związku z eksploatacją niekonwencjonalnych paliw kopalnych. Należałoby więc je przeformułować, dodając jeśli jakichkolwiek (if any) lub jeśli w ogóle (if at all) dla wskazania, że można korzyści nie dostrzegać. Jest to ważne ze względu na występującą w takich pytaniach skłonność respondentów do zgadzania się z przedstawionymi w pytaniach stwierdzeniami (w metodologii badań ankietowych zjawisko to jest znane jako acquiescence). W tym przypadku chodziłoby o skłonność do wybierania odpowiedzi wskazujących na istnienie korzyści. Zastosowana w tym pytaniu skala jest nieprawidłowa. Po pierwsze, punkt skali angielskiej Major benefit (Duże korzyści) jest bardzo bliski kolejnemu punktowi Significant benefit (Znaczące korzyści), gdyż słowa major i significant są wyrazami bliskoznacznymi i

7 jeden jest definiowany przez drugi (por. np. Oxford Thesaurus, wyd. papierowe 1991). Po drugie, brak jest na skali punktu wskazującego na bardzo duże korzyści (np. great). W rezultacie pytanie uniemożliwia wyrażenie takiej opinii. Stwierdzenie drugie w tym pytaniu: Mogłoby to zapobiec zwiększeniu uzależnienia UE od przywozu energii (np. przywozu ropy naftowej i gazu ziemnego spoza Europy) (It could avoid increasing the EU's energy import dependency (e.g. imports of oil and gas from outside Europe)). Podany w drugiej części stwierdzenia przykład, gdzie pisze się o Europie, nie do końca koresponduje z jego pierwszą częścią, gdzie pisze się o uzależnieniu UE. W przykładzie powinno być napisane, że chodzi import spoza UE i ewentualnie krajów EFTA (jeśli ma być uwzględniona np. Norwegia). PYTANIE: W przypadku każdego obszaru proszę określić poziom wyzwań, jakich spodziewa się Pan/Pani w związku z eksploatacją niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego) w Europie (Please indicate for each area what level of challenges you expect from the development of unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) projects in Europe). a: Duże wyzwanie (Major challenge) b: Znaczące wyzwanie (Significant challenge) c: Umiarkowane wyzwanie (Modest challenge) d: Brak wyzwania (Not a challenge) e: Nie wiem (I don't know) Pytanie jest sugerujące, gdyż zakłada, że respondent spodziewa się wyzwań. Uwagi analogiczne lub identyczne, jak przedstawione w związku z pytaniem W przypadku każdego obszaru proszę określić poziom korzyści, jakich oczekuje Pan/Pani w związku z eksploatacją niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego) w Europie (Please indicate for each area what level of benefits you expect from the development of unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) in Europe). (patrz powyżej). W przypadku tego pytania chodzi o skłonność do wybierania odpowiedzi, wskazujących na istnienie wyzwań. Zastrzeżenia dotyczące zastosowanej w pytaniu skali są identyczne, jak w pytaniu omawianym wcześniej. Uwagi do stwierdzeń w tym pytaniu POL. Stwierdzenia od 1 do 8 oraz 12. Użyte w oryginale określenie lead to zostało przetłumaczone jako spowodować (w stwierdzeniach 1 do 8) lub stwarzać [zagrożenia] (w stwierdzeniu 12). Tymczasem właściwszym polskim odpowiednikiem jest wskazujące na mniejsze ryzyko określenie prowadzić do. W rezultacie wyniki polskiej ankiety mogą być nieporównywalne z wynikami w innych krajach. POL. Stwierdzenie 1: It could lead to new problems related to the quantity of used water zostało na język polski przetłumaczone jako Mogłoby to spowodować nowe problemy związane z ilością wody. Pominięto więc informację, że chodzi o problemy związane z ilością zużywanej [w procesie eksploatacji] wody. Pominięcie to zmienia sens pytania i może spowodować, ze wyniki badania w Polsce nie będą w pełni porównywalne z wynikami w innych krajach. POL. Stwierdzenie 7: Mogłoby to spowodować nowe problemy związane z zakłóceniami w funkcjonowaniu społeczeństwa (np. hałas, większy ruch) (It could lead to new problems related to community disruption (e.g. noise, increased traffic)). Termin community został

8 przetłumaczony jako społeczeństwo, podczas gdy podane przykłady wskazują, że chodzi o społeczność lokalną. DWA PYTANIA: W przypadku każdego obszaru proszę określić poziom korzyści, jakich oczekuje Pan/Pani w związku z eksploatacją niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego) w Europie (Please indicate for each area what level of benefits you expect from the development of unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) in Europe)) oraz W przypadku każdego obszaru proszę określić poziom wyzwań, jakich spodziewa się Pan/Pani w związku z eksploatacją niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego) w Europie (Please indicate for each area what level of challenges you expect from the development of unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) projects in Europe ). Jak słusznie zwróciła uwagę prof. L. Kolarska-Bobińska, istnieje między tymi pytaniami brak równowagi, gdyż w pierwszym z nich wymienia się 11 potencjalnych korzyści, natomiast w drugim aż 18 potencjalnych zagrożeń. Oczywiście, trudno jest w sposób sztuczny, bez uzasadnienia merytorycznego, zwiększać liczbę stwierdzeń pokazujących ew. korzyści lub zmniejszać liczbę stwierdzeń pokazujących wyzwania. Jednak w raporcie prezentującym wyniki badania należy podkreślić tę nierównowagę liczby stwierdzeń. W przeciwnym przypadku jego odbiorca może odnosić wrażenie, że respondenci widzą więcej wyzwań związanych z niekonwencjonalnymi paliwami kopalnymi niż korzyści. Sekcja 4 PYTANIE: Jak ważne według Pana/Pani są poniższe zalecenia służące uniknięciu lub zminimalizowaniu zagrożeń dla środowiska, klimatu i zdrowia związanych z niekonwencjonalnymi paliwami kopalnymi (np. gazem łupkowym)? (How important do you consider that the below recommendations are to avoid or minimise environmental, climate and health risks of unconventional fossil fuels (e.g. shale gas)?) a: Bardzo ważne (Very important) b: Ważne (Important) c: Stosunkowo ważne (Somewhat important) d: Wcale nieważne (Not important at all) e: Nie wiem (I don't know) Użycie w pytaniu określenia jak ważne (How important) powoduje, że pytanie staje się sugerujące. Zakłada ono, że wskazane w pytaniu zalecenia są ważne pomimo zamieszczenia w skali punktu wcale nieważne (Not important at all). Jak pisałem w związku z wcześniejszymi pytaniami, ze względu na skłonność respondentów do zgadzania się z przedstawionymi stwierdzeniami (acquiescence), respondenci mogą częściej wybierać odpowiedzi wskazujące na ważność, a więc odpowiedzi a, b, c. Pytanie należałoby więc przeformułować, dodając jeśli w ogóle (if at all) dla wskazania, że takie zalecenia mogą być w ogóle nieważne. POL. Polskie tłumaczenie punktu c skali (Somewhat important Stosunkowo ważne) budzi wątpliwości. Być może lepszym odpowiednikiem byłoby do pewnego stopnia ważne, jako wyrażające ograniczoną ważność. Na skali zastosowanej w polskim tłumaczeniu nie ma możliwości wyrażenia takiej opinii i w rezultacie respondenci ją reprezentujący wybierać będą zapewne punkt Stosunkowo ważne zwłaszcza, że ostatnim punktem skali jest zupełnie nieważne. W rezultacie trzy punkty skali (a, b oraz c) wskazują na dużą bądź

9 znaczącą ważność zaleceń, co może prowadzić do błędnego wniosku z badania, wskazującego na ważność przedstawionych w pytaniu zaleceń. Dodatkowo trzy punkty wskazujące na ważność respondenci mogą interpretować jako wskazówkę, że takie właśnie odpowiedzi są oczekiwane przez autorów badania (chodzi o ryzyko uzyskania społecznie akceptowanych odpowiedzi ze względu na sponsora badania, czyli o ryzyko wystąpienia zjawiska specyficznego rodzaju tzw. social desirability). Wszystko to może powodować niepełną porównywalność polskich wyników badania z wynikami z innych krajów. POL. Wszystkie stwierdzenia zawarte w polskiej wersji pytania zawierają słowo należy, którego nie ma w wersji angielskiej. Przykładowo, stwierdzenie: Plan ahead of developments (e.g. expected number of wells; space between wells; distance to residential areas, aquifers, protected areas) zostało przetłumaczone jako Należy sporządzić plan przed eksploatacją (np. dotyczący spodziewanej liczby szybów, odległości między szybami, odległości od obszarów mieszkalnych, warstw wodonośnych, obszarów chronionych). Ta różnica w sposobie sformułowania stwierdzeń może wpływać na udzielane odpowiedzi, choć kierunek tego wpływu jest trudny do przewidzenia. POL. W stwierdzeniu Disclose operational data (e.g. volumes of water used; chemical additives used; waste characteristics; incidents) słowo incidents zostało przetłumaczone jako zdarzenia (Należy ujawnić dane operacyjne (np. ilości wykorzystanej wody, zastosowane dodatki chemiczne, charakterystykę odpadów, zdarzenia)). W konsekwencji stwierdzenie to staje się częściowo niejasne, gdyż nie bardzo wiadomo, o jakie zdarzenia chodzi. Lepszym odpowiednikiem, wyrażającym nacechowanie ujemne obecne w tekście angielskim, byłoby słowo incydenty. PYTANIE: Gdyby powyższe środki zostały wdrożone zgodnie z przypisanym im przez Pana/Panią stopniem ważności, czy zmieniłoby to Pana/Pani ogólną opinię na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego)? (Jak wskazano w części 2.) (If the above measures were implemented according to your ranking, would this change your overall opinion about unconventional fossil fuels (e.g. shale gas)? (as indicated in section 2)) Tak (Yes) Może (Maybe) Nie (No) Nie wiem (I don't know). Przy obecnym sformułowaniu możliwych odpowiedzi (tak, może, nie) jest prawdopodobne, że w przypadku niewielkiej zmiany opinii na bardziej pozytywną część respondentów zaznaczy odpowiedź tak, a inni odpowiedź może lub nie. Ponadto odpowiedź może ma niejasny sens i jest bliska odpowiedzi nie wiem. Cel jej zamieszczenia jest niejasny. Z tego punktu widzenia, a także dla bardziej precyzyjnego zbadania sumarycznego znaczenia zaleceń z poprzedniego pytania dla ogólnej opinii o niekonwencjonalnych paliwach kopalnych, lepiej byłoby zastosować w tym pytaniu skalę 11-punktową (od 0 do 10). Krańce skali byłyby opisane: zdecydowanie tak (definitely would) i zdecydowanie nie (definitely would not). Alternatywnym wyjściem jest zadanie pytania o to, jaka byłaby opinia respondenta na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych, gdyby wskazane środki zostały wdrożone. Przy zastosowaniu znowu skali 11-punktowej można byłoby porównać wyrażoną opinię z odpowiedzią na pytanie ogólne w sekcji 2 oczywiście przy zastosowaniu tam również analogicznej skali (11-puntowej). Por. także komentarz do sekcji 2.

10 PYTANIE: Jakie działania zalecałby/-aby Pan/Pani na szczeblu UE w celu sprostania określonym wyzwaniom i zagrożeniom? (What would you recommend to be done at EU level to address the identified challenges and risks?) Tak (Yes) Może (Maybe) Nie (No) Nie wiem (I don't know). POL. Polskie tłumaczenie pytania jest niejasne ze względu na wieloznaczność przymiotnika określone. Nie wiadomo, o jakie określone wyzwania i zagrożenia chodzi. Stwarza to ryzyko odpowiedzi przypadkowych (tzw. artefaktów). W angielskim tekście chodzi o wyzwania i zagrożenia rozpoznane lub wskazane (w tekście ankiety). Uwaga do odpowiedzi może jak powyżej (niejasny sens, jest to odpowiedź bliska nie wiem ). POL. Stwierdzenie 2. Rozwój wymiany informacji, wskazówek dotyczących sprawdzonych rozwiązań i zachęcenie do przyjmowania dobrowolnych sposobów podejścia przez sektor (Develop information exchange, guidance on best practices and encourage voluntary approaches by the industry) Polskie tłumaczenie ostatniej części stwierdzenia ( zachęcenie do przyjmowania dobrowolnych sposobów podejścia przez sektor ) jest niejasne respondenci mogą nie wiedzieć, o co chodzi. PYTANIE: Jakie informacje dotyczące działań związanych z niekonwencjonalnymi paliwami kopalnymi (np. gazem łupkowym) powinny być według Pana/Pani przede wszystkim udostępniane obywatelom? (What information on unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) activities in Europe do you consider most important to be made available to citizens?) a: Bardzo ważne (Very important) b: Ważne (Important) c: Stosunkowo ważne (Somewhat important) d: Wcale nieważne (Not important at all) e: Nie wiem (I don't know) Sformułowanie pytania w jęz. angielskim nie koresponduje z zastosowaną w nim skalą. Z treści pytania wynika, że spośród wymienionych dalej informacji respondent ma wskazać tylko najważniejsze, natomiast zamieszczenie skali sygnalizuje, że jednak należy ocenić ważność każdej z tych informacji. Jest to sprzeczność, która może zdezorientować respondentów. Ponadto respondenci mogą się czuć zlekceważeni niestarannym przygotowaniem ankiety. Pytanie należy zatem przeformułować w taki sposób, aby uniknąć wspomnianej sprzeczności. POL. W tłumaczeniu polskim pominięta została informacja, że chodzi o działania w Europie (in Europe), co zmienia sens pytania. W rezultacie wyniki mogą być nie w pełni porównywalne z danymi z innych krajów. POL. Wątpliwości dotyczące polskiego tłumaczenia punktu c skali (Somewhat important Stosunkowo ważne) jak powyżej. Być może lepszym odpowiednikiem byłoby do pewnego stopnia ważne. POL. W polskiej wersji ankiety wskazana powyżej sprzeczność treści pytania i skali jest jeszcze bardziej wyraźna. Pytanie dotyczy informacji, które powinny być przede wszystkim udostępniane, a skala dotyczy stopnia ważności można się tylko domyślać, że chodzi o

11 ważność ich udostępniania. W rezultacie ankieta sprawia wrażenie, że została przygotowana niestarannie. POL. Stwierdzenie 5. Informacje dotyczące zdarzeń związanych z poszukiwaniem i wydobyciem niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego) (Information on incidents associated with unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) exploration and extraction). Słowo incidents przetłumaczono na polski jako zdarzenia. W rezultacie pytanie w wersji polskiej jest niejasne. Lepszym odpowiednikiem, wyrażającym nacechowanie ujemne obecne w tekście angielskim byłoby słowo incydenty PYTANIE: Czy uważa Pan/Pani, że w perspektywie następnych 40 lat eksploatacja niekonwencjonalnych paliw kopalnych (np. gazu łupkowego) wpisuje się w cele UE dotyczące gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów i niskoemisyjnej? (Thinking about the next 40 years, do you consider that the development of unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) fits within the EU objectives towards a resource-efficient and low carbon economy?) Tak, niezależnie od warunków eksploatacji (Yes, whatever the conditions of development) Tak, lecz tylko pod warunkiem istnienia właściwych zabezpieczeń w odniesieniu do zdrowia i środowiska (Yes, only if there are proper health and environmental safeguards in place) Tak, lecz tylko pod warunkiem istnienia właściwych zabezpieczeń w odniesieniu do zdrowia i środowiska oraz polityki dotyczącej ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, poprawy efektywności energetycznej i zwiększenia wykorzystania niskoemisyjnych źródeł energii i technologii (zwłaszcza odnawialnych źródeł energii) (Yes, only if there are proper health and environmental safeguards as well as policies for reducing greenhouse gas emissions, improving energy efficiency and increasing the use of low-carbon energy sources and technologies (especially renewable energy sources) in place). Nie (No). Nie wiem (I don't know) Druga i trzecia z możliwych odpowiedzi zawierają wspomniany już błąd tzw. multiplikacji. Jeśli respondent widzi potrzebę zabezpieczeń tylko w odniesieniu do niektórych wskazanych obszarów, np. w punkcie drugim tylko w odniesieniu do środowiska (lub zdrowia), to prawdopodobnie wskaże ten właśnie punkt. W rezultacie jego opinia będzie nadinterpretowana, jako dotycząca postrzegania zagrożeń zarówno dla zdrowia, jak i dla środowiska. W jeszcze większym stopniu uwaga ta dotyczy punktu trzeciego, gdzie wskazana jest większa liczba obszarów wymagających zabezpieczeń. PYTANIE: Czy jest Pan/Pani zadowolony/-a z tego kwestionariusza? (Are you satisfied with this survey?) Jestem zadowolony/-a. (I am satisfied) Jestem stosunkowo zadowolony/-a. (I am somewhat satisfied)

12 Nie jestem ani zadowolony/-a, ani niezadowolony/-a. (I am neither satisfied nor dissatisfied) Nie jestem zadowolony/-a. (I am not satisfied) Nie wiem. (I don't know) Pytanie w wersji angielskiej jest niejasne. Nie bardzo wiadomo, co oznacza deklaracja zadowolenia/braku zadowolenia z sondażu. Czy chodzi o to, że konsultacje na temat niekonwencjonalnych paliw kopalnych są w ogóle prowadzone, czy też o zadowolenie/brak zadowolenia z zawartości ankiety, sposobu jej przygotowania, czy też z czegoś jeszcze innego? Respondenci będą to pytanie interpretować na różne sposoby, co oznacza, ze faktycznie będą odpowiadać na różne pytania. Zastosowana w pytaniu angielskim skala jest niepoprawna. Respondent nie ma możliwości wyrażenia niezadowolenia z sondażu (survey), gdyż określenie Nie jestem zadowolony/-a (I am not satisfied) nie jest równoznaczne z Jestem niezadowolony (I am dissatisfied). POL. Pytanie angielskie dotyczy całego sondażu (survey), nie zaś samego kwestionariusza, co sugeruje polskie tłumaczenie. Podsumowanie 1. Ankieta zawiera bardzo szczegółowe pytania, na które są w stanie odpowiedzieć wyłącznie specjaliści w zakresie poruszanej problematyki. W połączeniu z przyjętymi rozwiązaniami technicznymi (chodzi o możliwość jej przewijania ) oraz z nużącą formą pytań (seria pytań z oceną przedstawionych stwierdzeń), może to znacznie ograniczyć zakres prowadzonej konsultacji, eliminując z niej w znacznej mierze osoby niebędące specjalistami w zakresie poruszanej tematyki, a więc przede wszystkim osoby prywatne. Jest to sprzeczne z deklarowanym we wstępie do ankiety kręgiem jej odbiorców. 2. Struktura ankiety jest poprawna. 3. W tytule badania i pytaniach konsekwentnie używane jest nieprawidłowe określenie niekonwencjonalne paliwa kopalne, które może budzić niepożądane skojarzenia, wpływające na negatywną ocenę tych paliw. Sugeruje ono, że chodzi o jakiś specjalny, nowy rodzaj paliw, nie zaś o gaz ziemny, ropę naftową itp. paliwa kopalne tyle, że pozyskiwane z niekonwencjonalnych złóż. 4. W tytule i w całej ankiecie używane jest określenie niekonwencjonalne paliwa kopalne (np. gaz łupkowy), co może prowadzić do niehomogeniczności wyników badania. Część uczestników może wypowiadać się generalnie o niekonwencjonalnych paliwach kopalnych, a inni o gazie łupkowym 5. Pytania zawierają błędy, które mogą wpłynąć na uzyskane wyniki konsultacji dotyczących paliw kopalnych ze złóż niekonwencjonalnych, w większości w kierunku negatywnej oceny tych paliw choć w przypadku jednego pytania (o korzyści z ich eksploatacji) mogą wpłynąć w kierunku przeciwnym. Podstawowym błędem pytań jest zawarta w nich sugestia. Wynika ona, po pierwsze, z sugerującego sformułowania niektórych pytań (np. w treści pytania sugeruje się, że istnieją korzyści, wyzwania itp.),

13 po drugie, z zastosowania niepoprawnych skal, np. uniemożliwiających wyrażenie pewnych opinii). 5. Polska wersja ankiety zawiera błędy i pominięcia, które mogą spowodować niepełną porównywalność wyników badania zrealizowanego w Polsce z wynikami badań w innych krajach.