przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu Program dopuszczony do u ytku szkolnego i mgr Joanny Szymaƒskiej dr. Mariana Biczyckiego,

Transkrypt

1 Andrzej Joachimiak, Ma gorzata K yê, Andrzej KornaÊ biologii dla liceum ogólnokszta càcego, liceum profilowanego i technikum Kszta cenie ogólne w zakresie podstawowym Program dopuszczony do u ytku szkolnego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu na podstawie recenzji dr. Mariana Biczyckiego, mgr Ewy K os i mgr Joanny Szymaƒskiej Numer w zestawie: DKOS /02 Wydawnictwo

2 Autorki planu wynikowego: Wanda Chrzanowska-Szwarc, Bo ena Cier Projekt ok adki i strony tytu owej: Konrad Klee Opracowanie graficzne: Adam Poczciwek Redakcja merytoryczna i opracowanie redakcyjne: Barbara Butwi owska Konsultacja dydaktyczna programu: Wanda Chrzanowska-Szwarc ISBN X Copyright by NOWA ERA Warszawa 2002 Wydanie pierwsze Sk ad i monta elektroniczny: Wydawnictwo Nowa Era, Aleje Jerozolimskie 146 D, Warszawa tel.: (0-22) , fax , nowaera@nowaera.com.pl Druk i oprawa: Przedsi biorstwo Poligraficzne GRYFIS, omianki k. Warszawy, ul. Kolejowa 121

3 SPIS TREÂCI Od wydawcy... 5 Wst p... 7 I. Uwagi o realizacji programu... 8 II. Szczegó owe cele edukacyjne, zakres treêci programowych, procedury osiàgania celów oraz oczekiwane osiàgni cia ucznia III. Propozycje metod oceny osiàgni ç ucznia Plan wynikowy Wyciàg z podstawy programowej kszta cenia ogólnego dla liceów ogólnokszta càcych, liceów profilowanych i techników. Kszta cenie ogólne w zakresie podstawowym... 78

4

5 OD WYDAWCY Przedstawiamy Paƒstwu Program nauczania biologii dla liceum ogólnokszta càcego, liceum profilowanego i technikum. Kszta cenie ogólne w zakresie podstawowym, zawierajàcy szczegó owe cele edukacyjne, treêci programowe, procedury osiàgania celów oraz oczekiwane osiàgni cia ucznia i propozycje metod ich oceniania. Na poczàtku znajdà Paƒstwo szczegó owe informacje dotyczàce warunków koniecznych do zrealizowania programu. Aby u atwiç realizacj programu nauczania, opracowano do niego plan wynikowy uwzgl dniajàcy nauczanie biologii przez trzy lata, po jednej godzinie tygodniowo w ka dym roku nauki. Mogà go Paƒstwo dostosowaç do przyj tej w danej szkole siatki godzin. Oprócz propozycji tematów jednostek lekcyjnych w planie znajdujà si odpowiadajàce im: zakres treêci, cele kszta cenia i wychowania, procedury osiàgania celów oraz wymagania podstawowe i ponadpodstawowe. Przy niektórych lekcjach zaznaczono równie mo liwoêç realizacji treêci ze Êcie ek edukacyjnych, umieszczajàc nast pujàce symbole: EEk edukacja ekologiczna, EZ edukacja prozdrowotna. Dodatkowà obudow dydaktycznà programu nauczania stanowià: podr czniki, poradniki dla nauczyciela, scenariusze zaj ç edukacyjnych, sprawdziany. Mamy nadziej, e nasza propozycja u atwi Paƒstwu prac w zreformowanej szkole.

6

7 WST P Ten program jest zgodny z podstawà programowà kszta cenia ogólnego dla liceów ogólnokszta càcych, liceów profilowanych i techników, zawartà w rozporzàdzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 19 czerwca 2001 r. Sk ada si z dzia ów programowych, szczegó owych celów edukacyjnych do ka dego dzia u, treêci nauczania zwiàzanych z tymi celami, procedur osiàgania celów, oczekiwanych osiàgni ç ucznia oraz metod oceny osiàgni ç ucznia. Prezentowany program zak ada realizacj ogólnych celów edukacyjnych wyznaczonych przez podstaw programowà, takich jak: pog bianie rozumienia podstaw dzia ania w asnego organizmu w stosunku do poziomu gimnazjalnego; kszta towanie postawy odpowiedzialnoêci za zdrowie swoje i innych; rozumienie zale noêci istniejàcych w Êrodowisku przyrodniczym; rozumienie zale noêci cz owieka od Êrodowiska i wp ywu cz owieka na Êrodowisko; rozumienie potrzeby zachowania bioró norodnoêci. W przedstawionym programie zwrócono szczególnà uwag na zachowanie ciàg o- Êci i spójnoêci z zagadnieniami realizowanymi w szkole podstawowej i gimnazjum. TreÊci z biologii w liceum ogólnokszta càcym, liceum profilowanym i technikum w ramach kszta cenia ogólnego w zakresie podstawowym sà poszerzone w stosunku do poziomu gimnazjalnego, narastajàc spiralnie. Tworzà logicznà ca oêç w po àczeniu z treêciami realizowanymi na wczeêniejszych etapach edukacji biologicznej. Ramowy plan nauczania dla liceum ogólnokszta càcego, liceum profilowanego i technikum w kszta ceniu ogólnym w zakresie podstawowym przewiduje àcznie 3 godziny biologii tygodniowo w ca ym cyklu kszta cenia. Prezentowany tu program mo na realizowaç w zale noêci od przyj tej w danej szkole siatki godzin. Przydzia godzin mo e wyglàdaç nast pujàco: 2 godziny tygodniowo w klasie 1. i 1 godzina w klasie 2. lub odwrotnie albo te po 1 godzinie tygodniowo w ka dym roku nauki w wymienionych typach szkó.

8 I. UWAGI O REALIZACJI PROGRAMU Uczniowie po ukoƒczeniu gimnazjum powinni posiadaç elementarne wiadomoêci dotyczàce anatomii cz owieka oraz rozumieç podstawowe zasady funkcjonowania w asnego organizmu, a tak e dostrzegaç znaczenie prowadzenia higienicznego trybu ycia. Zak ada si równie, e poznali w gimnazjum podstawy genetyki. W liceum ogólnokszta càcym, liceum profilowanym i technikum k adzie si nacisk na pog bienie rozumienia funkcjonowania w asnego organizmu oraz na pojmowanie zale noêci cz owieka od Êrodowiska i jego wp ywu na Êrodowisko. Znaczàcà cz Êç programu nauczania zajmujà treêci z genetyki, ukierunkowane przede wszystkim na poznanie i zrozumienie przez uczniów mechanizmów ekspresji informacji genetycznej oraz zwiàzków mi dzy genotypem a fenotypem. Zrozumienie roli i podstawowych cech takich procesów, jak replikacja i transkrypcja, b dzie atwiejsze, gdy b dà analizowane przy omawianiu procesów bardziej ogólnych, którym s u à (realizacja informacji genetycznej w komórce, rozmna anie). Wed ug autorów niewskazane jest omawianie tych zagadnieƒ podczas ralizacji tematu dotyczàcego budowy chemicznej kwasów nukleinowych, w oderwaniu od ich istotnej funkcji biologicznej, jak to si przyj o w dotychczasowej praktyce szkolnej. Uk ad treêci w niniejszym programie jest przyjazny uczniowi. Sk ada si na to wiele czynników, m.in.: cz owieka przedstawiono g ównie w aspekcie funkcjonalnym, aby uczeƒ móg zrozumieç podstawowe zasady dzia ania w asnego organizmu; wykazano wspó dzia anie uk adów i tworzonà przez nie homeostaz wewnàtrzustrojowà oraz przedstawiono mechanizmy jej kontroli; szczególnà uwag zwrócono na psychiczne uwarunkowania funkcjonowania cz owieka, np. stres i sposoby radzenia sobie z nim, emocje i zaburzenia emocjonalne, rol osobowoêci w funkcjonowaniu cz owieka; etapy rozwoju fizycznego cz owieka przedstawiono w powiàzaniu z rozwojem uk adu nerwowego i wynikajàcymi z nich zmianami w zachowaniu; wydzielono dzia programowy Choroby cywilizacyjne, w którym skupiono si na omówieniu chorób nowotworowych. Natomiast charakterystyk przyk adów innych schorzeƒ po àczono z przedstawieniem odpowiednich podstawowych czynnoêci organizmu cz owieka, co u atwi uczniom zrozumienie tych problemów. Dodatkowà korzyêcià takiego uk adu treêci dotyczàcych chorób jest rozbicie obszernych, doêç monotonnych zagadnieƒ; w dziale omawiajàcym problematyk genetycznà zwrócono uwag g ównie na zrozumienie mechanizmów realizacji informacji genetycznej i zwiàzków mi dzy genotypem a fenotypem na ró nych poziomach (molekularnym, komórkowym i na poziomie organizmu). Wsz dzie tam, gdzie by o to mo liwe, odnoszono si do przyk adów dotyczàcych bezpoêrednio cz owieka, k adàc nacisk na zagadnienia z zakresu genetyki medycznej; wprowadzono poj cie procesu ewolucji jako g ównej przyczyny bioró norodnoêci; zwrócono te uwag na znaczenie bioró norodnoêci i koniecznoêç jej zachowania. 8

9 W dziale tym zawarto tak e treêci dotyczàce wp ywu dzia alnoêci cz owieka na aktualny stan i funkcjonowanie Êrodowiska przyrodniczego w skali lokalnej, krajowej i Êwiatowej oraz sposoby przeciwdzia ania niekorzystnym zmianom; uwzgl dniono tak e treêci ze Êcie ek edukacyjnych dotyczàce edukacji prozdrowotnej i ekologicznej; rozszerzeniem w stosunku do podstawy programowej jest zamieszczenie treêci dotyczàcych wydalania i krà enia, procesów zasadniczych w utrzymaniu homeostazy, bez których znajomoêci trudno wyjaêniç wzajemne oddzia ywanie uk adów. Podczas realizacji programu zaleca si stosowanie ró norodnych Êrodków dydaktycznych (np. preparatów mikroskopowych, schematów, wykresów, tablic biologicznych, foliogramów, filmów, programów komputerowych), które nale y dobraç do opracowywanych treêci nauczania i planowanych metod nauczania. Nale y wziàç pod uwag przydatnoêç danych Êrodków dydaktycznych w procesie uczenia si i ich wp yw na rozwijanie logicznego myêlenia oraz mo liwoêci percepcyjne uczniów. Zastosowanie w aêciwie dobranych Êrodków dydaktycznych, wykonywanie çwiczeƒ i prowadzenie doêwiadczeƒ, jak i stosowanie ró norodnych aktywizujàcych metod nauczania i wychowania umo liwi uzyskanie zamierzonych osiàgni ç uczniów zawartych w podstawie programowej, takich jak: znajomoêç funkcji fizjologicznych ró nych uk adów organizmu ludzkiego; rozpoznawanie zagro eƒ dla zdrowia cz owieka i znajomoêç zasad dzia ania na rzecz w asnego zdrowia; rozumienie zasad dziedziczenia; dostrzeganie korzyêci i zagro eƒ wynikajàcych z post pów w genetyce; znajomoêç przyczyn aktualnego stanu Êrodowiska w skali lokalnej, krajowej, Êwiatowej oraz sposobów przeciwdzia ania niekorzystnym zmianom; ÊwiadomoÊç ró norodnoêci biologicznej. W celu u atwienia uczniom nabywania ró norodnych umiej tnoêci podczas realizacji niniejszego programu proponuje si zastosowanie takich procedur, jak: obserwacje makroskopowe i mikroskopowe; doêwiadczenia laboratoryjne; analiza schematów, diagramów, ilustracji, modeli i animacji komputerowych; praca z materia ami êród owymi; dyskusja; wyk ad; metody i techniki aktywizujàce ucznia, np. metaplan, mapa mentalna, drzewo decyzyjne; analiza procesów na podstawie filmów, foliogramów i programów komputerowych. Zamieszczone po ka dym dziale programowym propozycje çwiczeƒ powinny u atwiç uczniom nabycie umiej tnoêci pozwalajàcych na aktywne zdobywanie wiedzy. 9

10 II. SZCZEGÓ OWE CELE EDUKACYJNE, ZAKRES TREÂCI PROGRAMOWYCH, PROCEDURY OSIÑGANIA CELÓW ORAZ OCZEKIWANE OSIÑGNI CIA UCZNIA Dzia programowy: PRAWID OWE FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZ OWIEKA JAKO ZINTEGROWANEJ CA OÂCI HOMEOSTAZA Szczegó owe cele edukacyjne: zrozumienie i interpretacja poj cia homeostaza; wykazanie roli czynników i uk adów narzàdów uczestniczàcych w utrzymaniu homeostazy; charakterystyka mechanizmów kontroli homeostazy podstawowych parametrów ustrojowych. Zakres treêci programowych: Koncepcja sta oêci Êrodowiska wewn trznego organizmu. Czynniki i uk ady narzàdów zwiàzane z homeostazà oraz ich rola. Mechanizmy kontroli homeostazy parametrów ustrojowych. Procedury osiàgania celów: analiza udzia u poszczególnych uk adów narzàdów w utrzymaniu homeostazy; analiza schematu ilustrujàcego wybrany mechanizm kontroli homeostazy; wskazanie czynników zak ócajàcych homeostaz parametrów ustrojowych. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ interpretuje poj cie homeostaza; wskazuje czynniki homeostazy i ich rol ; wymienia uk ady narzàdów uczestniczàce w utrzymaniu homeostazy; omawia podstawowe parametry ustrojowe organizmu i mechanizmy ich kontroli. KRÑ ENIE I ODPORNOÂå Szczegó owe cele edukacyjne: utrwalenie podstawowych wiadomoêci dotyczàcych uk adu krà enia cz owieka; poznanie budowy i funkcjonowania serca cz owieka; charakterystyka najcz stszych chorób uk adu krwionoênego i podanie sposobów zapobiegania ich powstaniu; poznanie podstawowych mo liwoêci obronnych organizmu cz owieka; 10

11 zrozumienie kluczowej roli uk adu odpornoêciowego w utrzymaniu zdrowia; poznanie g ównych przyczyn zaka eƒ; poznanie budowy i roli g ównych elementów uk adu odpornoêciowego cz owieka; charakterystyka naturalnych i sztucznych mechanizmów obrony przed zaka eniem; zrozumienie praktycznego znaczenia wiedzy o mechanizmach odpornoêciowych, wskazanie przyk adów jej zastosowania; zrozumienie zwiàzku pomi dzy w aêciwym trybem ycia a prawid owym funkcjonowaniem uk adu odpornoêciowego; wskazanie podstawowych czynników, które mogà zaburzaç dzia anie systemu odpornoêciowego cz owieka. Zakres treêci programowych: Budowa uk adu krà enia cz owieka. Obiegi krwi cz owieka, praca serca i jej zaburzenia. Rola krwi w ustroju cz owieka. Najcz stsze choroby uk adu krwionoênego mia d yca, choroba nadciênieniowa, zawa mi Ênia sercowego, choroba wieƒcowa profilaktyka i leczenie. Typy odpornoêci. Budowa i rola uk adu odpornoêciowego cz owieka. Wirusy i bakterie jako g ówne przyczyny zaka eƒ. Mechanizmy obrony nieswoistej i swoistej. Odpowiedê komórkowa i humoralna, rola bia ych cia ek krwi. Rola cytokin. Antygeny i przeciwcia a. OdpornoÊç naturalna i sztuczna. Immunoprofilaktyka szczepienia ochronne i seroterapia. Uk ad zgodnoêci tkankowej cz owieka a problem odrzucania przeszczepów, leczenie immunosupresyjne. Konflikt serologiczny (przetaczanie krwi, czynnik Rh). Zaburzenia odpornoêci (autoagresja, alergie); alergie a zanieczyszczenie Êrodowiska. Choroby uk adu odpornoêciowego, AIDS. Procedury osiàgania celów: analiza schematu przedstawiajàcego obiegi krwi w ustroju cz owieka; analiza sk adu krwi cz owieka, poznanie podstawowych badaƒ i norm; obserwacja mikroskopowa krwi; interpretacja wyników badania morfologii krwi; analiza wykresu pracy serca (EKG); analiza wykresu obrazujàcego ciênienie t tnicze krwi; pomiar ciênienia krwi; analiza schematu przebiegu stanu zapalnego; zrozumienie mechanizmu powodujàcego typowe objawy zapalne (obrz k, ból, zaczerwienienie, miejscowy i ogólny wzrost temperatury); analiza wykresu przebiegu pierwotnej i wtórnej odpowiedzi immunologicznej; analiza schematów przedstawiajàcych budow przeciwcia i ich reakcje z antygenami; wskazanie podstawowych zasad unikania konfliktu serologicznego przy przetaczaniu krwi. 11

12 Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ opisuje elementy uk adu krwionoênego (serce, naczynia) i ich rol ; wykazuje rol du ego i ma ego obiegu krwi; wskazuje prawid owe parametry ciênienia t tniczego krwi; objaênia na modelu lub schemacie elementy budowy serca; omawia fazy cyklu pracy serca; wymienia sk adniki krwi i omawia ich rol ; charakteryzuje podstawowe parametry krwi; wymienia czynniki powodujàce powstawanie chorób uk adu krà enia; podaje sposoby zapobiegania chorobom uk adu krà enia; definiuje poj cia: odpornoêç, antygen i przeciwcia o; wymienia g ówne elementy uk adu odpornoêciowego i okreêla ich rol ; wymienia typy odpornoêci i wskazuje ich funkcj ; wskazuje drogi wnikania wirusów i bakterii do organizmu oraz skutki zaka eƒ; podaje przyk ady sposobów zapobiegania chorobom zakaênym; wyjaênia poj cia: immunoprofilaktyka, cytokiny, szczepionka, surowica i seroterapia; wyjaênia rol szczepionek i surowic w immunoprofilaktyce; wymienia grupy krwi; podaje swojà grup krwi; wyjaênia, na czym polegajà konflikt serologiczny oraz zgodnoêç tkankowa; definiuje poj cie immunopatologia i omawia jego istot ; wyjaênia mechanizm zaburzeƒ odpornoêci i podaje przyk ady; opisuje przyczyny zaka eƒ wirusem HIV i zasady profilaktyki AIDS; podaje przyk ady pozytywnych i negatywnych zachowaƒ w kontaktach z chorymi na AIDS. ODDYCHANIE èród O ENERGII DLA PROCESÓW YCIOWYCH Szczegó owe cele edukacyjne: dostrzeganie zwiàzku mi dzy budowà a funkcjonowaniem uk adu oddechowego; poznanie g ównych etapów oddychania komórkowego; zrozumienie istoty oddychania i celowoêci procesu wytwarzania energii; uêwiadomienie szkodliwoêci nikotynizmu i narkomanii oraz poznanie sposobów zapobiegania tym na ogom. Zakres treêci programowych: Budowa i rola uk adu oddechowego w prawid owym funkcjonowaniu organizmu cz owieka. Mechanizm wymiany gazowej. Oddychanie jako proces kataboliczny. Choroby uk adu oddechowego. Szkodliwe substancje wprowadzane do organizmu za poêrednictwem uk adu oddechowego. Wspó dzia anie uk adów krwionoênego i oddechowego w adaptacji do wysi ku. 12

13 Procedury osiàgania celów: analiza budowy mitochondrium w zwiàzku z jego funkcjà; badanie pojemnoêci p uc; analiza schematu budowy uk adu oddechowego; wykrywanie dwutlenku w gla w wydychanym powietrzu; wykazanie negatywnego wp ywu palenia papierosów na zdrowie cz owieka (na podstawie analizy materia ów êród owych). Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ charakteryzuje budow odcinków uk adu oddechowego w powiàzaniu z ich funkcjami; przedstawia mechnizm wdechu i wydechu; opisuje budow mitochondrium w powiàzaniu z jego funkcjà; omawia g ówne etapy oddychania komórkowego; podaje przyk ady wydatkowania przez organizm energii; omawia najcz stsze choroby uk adu oddechowego oraz wywo ujàce je czynniki; podaje przyk ady profilaktyki chorób uk adu oddechowego; wskazuje êród a zanieczyszczeƒ powietrza i podaje przyk ady; podaje przyk ady negatywnego wp ywu zanieczyszczeƒ na organizm; omawia skutki palenia papierosów; wyjaênia zale noêci mi dzy ciênieniem krwi, t tnem a intensywnoêcià i obj toêcià oddechu; podaje przyk ady wspó dzia ania uk adów krwionoênego i oddechowego w aktywnoêci ruchowej. OD YWIANIE SI CZ OWIEKA Szczegó owe cele edukacyjne: wskazanie lokalizacji poszczególnych odcinków i gruczo ów uk adu pokarmowego; charakterystyka sk adników pokarmowych i êróde ich wyst powania; poznanie etapów trawienia i wch aniania sk adników pokarmowych; charakterystyka biochemicznych czynnoêci wàtroby; dostrzeganie zwiàzków pomi dzy budowà a funkcjà poszczególnych elementów uk adu pokarmowego; okreêlenie podstawowych zasad ywienia cz owieka; poznanie wartoêci energetycznej wybranych potraw i produktów ywnoêciowych; charakterystyka ró norodnych diet dostosowanych do potrzeb organizmu cz owieka; poznanie skutków niedoboru witamin i niektórych pierwiastków; poznanie roli aminokwasów egzogennych; uzasadnianie doboru diety w zale noêci od potrzeb organizmu; 13

14 ugruntowanie przekonania o wp ywie sposobu od ywiania na funkcjonowanie organizmu; wykazanie konsekwencji niedo ywienia; poznanie zasad uk adania jad ospisów; racjonalne planowanie diety wegetariaƒskiej; zwrócenie uwagi na zwiàzek sposobu ywienia z powstawaniem chorób uwarunkowanych niew aêciwym od ywianiem oraz znaczenie znajomoêci tych zale noêci dla leczenia powy szych chorób oraz zapobiegania im; poznanie przyczyn zaburzeƒ wagi cia a, ich skutków oraz mo liwoêci leczenia; radzenie sobie z zaburzeniami wagi cia a; poznanie wybranych paso ytów przewodu pokarmowego; charakterystyka najpospolitszych chorób uk adu pokarmowego wywo ywanych przez paso yty, podanie przyczyn ich powstawania oraz sposobów zapobiegania im; dostrzeganie zale noêci pomi dzy nieprzestrzeganiem zasad higieny a wyst powaniem chorób paso ytniczych. Zakres treêci programowych: Budowa i funkcje uk adu pokarmowego cz owieka. Sk adniki pokarmowe (bia ka, w glowodany, t uszczowce, woda, sk adniki mineralne, witaminy), ich êród a i rola w organizmie cz owieka. Zapotrzebowanie energetyczne organizmu cz owieka. Klasyfikacja i charakterystyka diet. Aminokwasy egzogenne. Oty oêç, bulimia, anoreksja (etiologia, skutki, leczenie). Choroby paso ytnicze uk adu pokarmowego. Procedury osiàgania celów: analiza schematu budowy uk adu pokarmowego cz owieka i wskazanie funkcji poszczególnych elementów tego uk adu; graficzne przedstawienie drogi, którà przebywa w uk adzie pokarmowym czàstka pobranego pokarmu; analiza schematów obrazujàcych klasyfikacj sk adników pokarmowych; analiza budowy chemicznej bia ek, w glowodanów i t uszczowców; analiza zawartoêci g ównych sk adników pokarmowych w wybranych grupach produktów spo ywczych; analiza etapów trawienia oraz wch aniania bia ek, w glowodanów i t uszczowców; analiza schematu ilustrujàcego szlak przemian w glowodanów w organizmie cz owieka; wykazanie ró norodnoêci funkcji wàtroby; przedstawienie zasad racjonalnego ywienia; u o enie i analiza prostego równania opisujàcego bilans energetyczny; zestawienie diet i próba ich klasyfikacji; analiza skutków niedoboru witamin i niektórych wa nych pierwiastków; wykazanie koniecznoêci dostarczania cz owiekowi z po ywieniem aminokwasów egzogennych; 14

15 uzasadnienie niezb dnoêci okreêlonych sk adników pokarmowych w diecie; uk adanie jad ospisów z uwzgl dnieniem dobowego zapotrzebowania na poszczególne sk adniki od ywcze w zale noêci od wieku, p ci, wykonywanej pracy, warunków klimatycznych i stanu fizjologicznego; opracowanie diety wegetariaƒskiej uwzgl dniajàcej zapotrzebowanie organizmu na podstawowe sk adniki od ywcze; przygotowanie prezentacji nawyków ywieniowych spo eczeƒstwa polskiego (np. w postaci plansz); analiza schematu przedstawiajàcego mechanizm kontroli g odu i sytoêci; analiza etiologii bulimii i anoreksji; wskazanie mo liwoêci zapobiegania zaburzeniom prawid owej wagi cia a; zaplanowanie dwutygodniowej diety oraz odpowiedniego zestawu çwiczeƒ fizycznych s u àcych obni eniu wagi cia a; analiza cyklów yciowych wybranych paso ytów; analiza danych statystycznych dotyczàcych cz stotliwoêci wyst powania chorób paso ytniczych. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ przedstawia budow przewodu pokarmowego cz owieka i jego funkcje; wskazuje na schemacie rozmieszczenie gruczo ów zwiàzanych z uk adem pokarmowym i okreêla ich funkcj w procesie trawienia; omawia sk adniki pokarmowe, ich rol oraz êród a w produktach spo ywczych; opisuje budow chemicznà bia ek, w glowodanów i t uszczowców; omawia etapy trawienia oraz wch aniania w glowodanów, bia ek i t uszczowców; wykazuje wp yw ró nych stanów emocjonalnych na trawienie; opisuje topografi wàtroby; omawia funkcje wàtroby; wskazuje czynniki zak ócajàce funkcje wàtroby; omawia zasady racjonalnego od ywiania; podaje norm dziennego zapotrzebowania na energi dla swojego wieku i p ci; okreêla wartoêç energetycznà opisanego posi ku; wyjaênia poj cie dieta i podaje klasyfikacj diet; omawia skutki niedoboru witamin i wybranych pierwiastków; omawia rol aminokwasów egzogennych w prawid owym funkcjonowaniu organizmu; omawia zasady uk adania jad ospisów odpowiednich dla danego wieku, wagi, p ci, stanu zdrowia i wykonywanej pracy; uk ada jad ospis dla siebie, bioràc pod uwag powy sze czynniki; charakteryzuje oty oêç, bulimi i anoreksj, podaje mo liwoêci zapobiegania im oraz skutecznego leczenia; opisuje sposoby post powania w przypadku pojawienia si zaburzeƒ wagi cia a; 15

16 wyjaênia poj cia: paso ytnictwo, paso yt, ywiciel poêredni i ywiciel ostateczny; charakteryzuje wybrane paso yty przewodu pokarmowego oraz cykle i warunki ich rozwoju; omawia podstawowe zasady higieny osobistej oraz higieny przygotowywania i spo ywania posi ków; omawia przyczyny i objawy chorób paso ytniczych uk adu pokarmowego oraz sposoby zapobiegania im; wykazuje przyk ady zale noêci pomi dzy brakiem higieny a zachorowalnoêcià. WYDALANIE A UTRZYMANIE HOMEOSTAZY W ORGANIZMIE Szczegó owe cele edukacyjne: wykazanie roli uk adu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy parametrów ustrojowych; wyró nienie elementów uk adu wydalniczego; poznanie sk adu moczu i jego znaczenia w diagnostyce. Zakres treêci programowych: Istota procesu wydalania. Budowa uk adu wydalniczego. Powstawanie moczu, jego sk ad i mechanizm wydalania. Rola uk adu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy wewnàtrzustrojowej. Choroby uk adu wydalniczego. Procedury osiàgania celów: analiza schematu budowy uk adu wydalniczego cz owieka; obserwacja modelu przekroju nerki; opracowanie schematu przebiegu procesu dializy; interpretacja wyników analizy moczu. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ omawia topografi i elementy sk adowe uk adu wydalniczego cz owieka; opisuje budow makroskopowà i mikroskopowà nerki; wskazuje przystosowania budowy uk adu wydalniczego do pe nionych funkcji; omawia etapy powstawania moczu; charakteryzuje sk ad moczu ostatecznego; interpretuje przyk adowy wynik analizy moczu; podaje czynniki zmieniajàce prawid owe parametry moczu; charakteryzuje schorzenia uk adu wydalniczego; wskazuje objawy i skutki chorób uk adu wydalniczego; omawia zasady higieny uk adu wydalniczego. 16

17 AKTYWNOÂå RUCHOWA I JEJ ZNACZENIE DLA PRAWID OWEGO FUNKCJONOWANIA ORGANIZMU Szczegó owe cele edukacyjne: pog bienie wiedzy na temat tkanek budujàcych szkielet i mi Ênie; wyró nienie elementów sk adowych szkieletu; podanie przyk adów po àczeƒ koêci oraz wykazanie celowoêci wyst powania takich po àczeƒ w okreêlonych miejscach szkieletu; wykazanie roli elementów budowy stawu; poznanie ró nych typów mi Êni i ich funkcji; opisanie etapów skurczu mi Ênia; wykazanie roli mi Êni w wykonywaniu ruchów; uêwiadomienie korzyêci wynikajàcych z wykonywania odpowiednich çwiczeƒ fizycznych; doskonalenie umiej tnoêci mikroskopowania; dostrzeganie zwiàzków przyczynowo-skutkowych mi dzy uk adem mi Êniowym i szkieletowym a uk adem nerwowym i hormonalnym. Zakres treêci programowych: Budowa tkanek wchodzàcych w sk ad szkieletu. Ogólna budowa szkieletu i jego funkcje. Rodzaje po àczeƒ koêci. Budowa i rodzaje tkanki mi Êniowej. Budowa, rodzaje i funkcje mi Êni. Prawid owy rozwój umi Ênienia. Praca mi Êni. AktywnoÊç ruchowa, predyspozycje do çwiczeƒ fizycznych. SzkodliwoÊç dopingu. SprawnoÊç fizyczna a zdrowie cz owieka. Procedury osiàgania celów: obserwacje mikroskopowe tkanek budujàcych szkielet i mi Ênie; analiza budowy i funkcjonowania szkieletu oraz rozmieszczenia mi Êni cz owieka na podstawie modelu, atlasu anatomicznego lub tablic graficznych, schematów i ilustracji; analiza modelu budowy i dzia ania stawu; rozpoznawanie typów po àczeƒ koêci; rozpoznawanie rodzajów mi Êni; omówienie mechanizmu zm czenia mi Ênia; interpretacja schematu przedstawiajàcego przemiany chemiczne zachodzàce w czasie pracy mi Êni. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ omawia w aêciwoêci tkanki chrz stnej i kostnej; rozpoznaje na preparacie mikroskopowym tkank kostnà i chrz stnà; opisuje budow i rol elementów sk adowych koêci d ugiej; 17

18 wskazuje na modelu elementy sk adowe szkieletu cz owieka; omawia rodzaje po àczeƒ koêci; opisuje budow i dzia anie stawu na wybranym przyk adzie; omawia rodzaje tkanki mi Êniowej i ich w aêciwoêci; opisuje rozmieszczenie w organizmie typów tkanki mi Êniowej; omawia budow zewn trznà mi Ênia szkieletowego; wskazuje po o enie g ównych mi Êni szkieletowych; podaje przyk ady zachowaƒ majàcych na celu rozwój mi Êni; wyjaênia przemiany chemiczne zachodzàce podczas skurczu mi Ênia; opisuje przyczyny zm czenia mi Ênia; uzasadnia koniecznoêç odpoczynku mi Êni; wskazuje negatywne oraz pozytywne skutki nieuprawiania i uprawiania sportu; uzasadnia decyzj o uprawianiu sportu; wykazuje korzyêci p ynàce z umiej tnego doboru çwiczeƒ fizycznych. WYDZIELANIE WEWN TRZNE Szczegó owe cele edukacyjne: wskazanie lokalizacji g ównych gruczo ów wydzielania wewn trznego i podanie nazw produkowanych przez nie hormonów; poznanie klasyfikacji hormonów (opartych na kryterium budowy chemicznej, miejsca ich syntezy i sposobu oddzia ywania); poznanie charakterystycznych cech hormonów; wskazanie g ównych funkcji hormonów; poznanie roli przysadki mózgowej; dostrzeganie roli podwzgórza w integracji czynnoêci uk adów nerwowego i wydzielania wewn trznego; poznanie ogólnego mechanizmu dzia ania hormonów; ugruntowanie przekonania o znaczeniu uk adu dokrewnego w kierowaniu procesami wzrostu i reprodukcji, utrzymaniu równowagi p ynów ustrojowych oraz regulacji wielu procesów metabolicznych; rozpoznawanie niektórych zaburzeƒ hormonalnych; poznanie skutków zaburzeƒ hormonalnych cz owieka; poznanie roli adrenaliny jako hormonu stresu i walki. Zakres treêci programowych: èród a i klasyfikacje hormonów. Regulacja wydzielania hormonów. Mechanizm dzia ania hormonów. Rola hormonów w regulacji procesów yciowych. Konsekwencje zaburzeƒ hormonalnych cz owieka. Hormony wydzielane w sytuacjach stresowych. 18

19 Procedury osiàgania celów: analiza schematu przedstawiajàcego rozmieszczenie gruczo ów wydzielania wewn trznego w ciele cz owieka; analiza roli przysadki mózgowej na podstawie schematów mechanizmu sprz enia zwrotnego; analiza schematu przeciwstawnego dzia ania pary hormonów (np. insuliny i glukagonu); analiza schematów ilustrujàcych mechanizm dzia ania hormonów; analiza zestawieƒ zawierajàcych wa niejsze hormony cz owieka oraz informacje o miejscu ich wydzielania i aktywnoêci fizjologicznej; analiza objawów niektórych zaburzeƒ hormonalnych cz owieka. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ definiuje poj cia: endokrynologia, gruczo dokrewny i hormon; wskazuje lokalizacj gruczo ów dokrewnych; omawia cechy charakterystyczne hormonów; opisuje mechanizm sprz enia zwrotnego pomi dzy przysadkà mózgowà a gruczo em podleg ym; wyjaênia mechanizm samoregulacji wydzielania insuliny i glukagonu; opisuje mechanizm dzia ania hormonów sterydowych i bia kowych; wymienia hormony i sposób ich dzia ania; wykazuje na przyk adzie rol hormonów w regulacji procesów yciowych; podaje przyk ady zaburzeƒ hormonalnych cz owieka; opisuje dzia anie adrenaliny jako hormonu pomocnego w sytuacjach stresowych. ROZMNA ANIE I ROZWÓJ Szczegó owe cele edukacyjne: w aêciwe interpretowanie zale noêci mi dzy budowà a funkcjà uk adu rozrodczego; poznanie g ównych procesów zachodzàcych w trakcie rozwoju zarodkowego i p odowego; charakterystyka etapów rozwoju cz owieka i poznanie ich psychicznych uwarunkowaƒ; rozpoznawanie, analiza oraz wyra anie w asnych uczuç; charakterystyka etapów rozwoju uk adu nerwowego i wynikajàcych z nich zmian w zachowaniu cz owieka; rozumienie i akceptacja podwójnego celu ludzkiej seksualnoêci, jakim jest wyra anie mi oêci i rodzicielstwo; dostrzeganie ujemnych skutków zbyt wczesnej inicjacji seksualnej; uêwiadomienie konsekwencji przedwczesnego macierzyƒstwa; 19

20 ugruntowanie przekonania o koniecznoêci przestrzegania zasad higieny osobistej; uêwiadomienie negatywnych skutków przerwania cià y. Zakres treêci programowych: Budowa oraz funkcje eƒskiego i m skiego uk adu rozrodczego. Oogeneza i spermatogeneza. Determinacja p ci. Przebieg procesów: zap odnienia, rozwoju zarodkowego i p odowego. Rozwój uk adu nerwowego w ontogenezie. Higiena cià y. Poród. Przyczyny uszkodzeƒ p odu. Sposoby zapobiegania cià y. Skutki przerwania cià y. Okresy rozwojowe cz owieka. Dojrzewanie p ciowe. Higiena osobista. AktywnoÊç seksualna a mi oêç i odpowiedzialnoêç. Mi oêç i rodzicielstwo jako g ówne funkcje p ciowoêci. Choroby przenoszone drogà p ciowà. Procedury osiàgania celów: analiza budowy i funkcji komórek rozrodczych; analiza filmu, przezroczy przedstawiajàcych rozwój zarodkowy i p odowy cz owieka; analiza schematów przedstawiajàcych przebieg oogenezy i spermatogenezy; analiza cyklu miesiàczkowego; charakterystyka g ównych etapów ontogenezy. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ opisuje narzàdy uk adu rozrodczego eƒskiego, ich topografi i funkcje; przedstawia symptomy dojrza oêci biologicznej kobiety; opisuje narzàdy m skiego uk adu rozrodczego, ich topografi i funkcje; przedstawia symptomy dojrza oêci biologicznej m czyzny; wskazuje ró nice mi dzy mitozà i mejozà; opisuje etapy oogenezy i spermatogenezy; uzasadnia rol gametogenezy w zachowaniu gatunku; wyjaênia istot determinacji p ci; definiuje poj cia: b ony p odowe, o ysko, zap odnienie, rozwój zarodkowy i p odowy; charakteryzuje g ówne fazy rozwoju zarodkowego i p odowego cz owieka; opisuje warunki konieczne do prawid owego rozwoju p odu; omawia zasady higieny cià y; opisuje warunki niezb dne do prawid owego przebiegu porodu i po ogu; opisuje zmiany fizjologiczne okresu miesiàczkowego; definiuje poj cie antykoncepcja; omawia dzia anie Êrodków antykoncepcyjnych; podaje przyk ady nast pstw przerywania cià y; charakteryzuje okresy rozwojowe cz owieka; wyjaênia znaczenie poj ç: dojrza oêç biologiczna, psychiczna i spo eczna; charakteryzuje okresy rozwojowe cz owieka; 20

21 omawia zasady higieny w okresie dojrzewania; opisuje objawy i sposoby profilaktyki chorób przenoszonych drogà p ciowà. KONTROLNO-INTEGRACYJNA FUNKCJA UK ADU NERWOWEGO. NARZÑDY ZMYS ÓW Szczegó owe cele edukacyjne: pog bienie wiedzy na temat budowy i w aêciwoêci komórki nerwowej; przedstawienie dzia ania neuroprzekaêników i ich receptorów jako g ównego sposobu komunikowania si w uk adzie nerwowym; poznanie kryteriów podzia u uk adu nerwowego; wskazanie zasadniczych funkcji mózgowia i rdzenia kr gowego; poznanie lokalizacji i roli wybranych oêrodków kory mózgowej; wskazanie zale noêci struktury i funkcji mózgowia; charakterystyka mózgu jako g ównego oêrodka kontrolno-integracyjnego organizmu; przedstawienie roli autonomicznego uk adu nerwowego w utrzymywaniu homeostazy w odpowiedzi na zmiany Êrodowiska wewn trznego; poznanie kryteriów podzia u receptorów; charakterystyka budowy i funkcjonowania narzàdów zmys ów; poznanie wad wzroku i przyczyn uszkodzeƒ s uchu oraz mo liwoêci ich korekty; wykazanie roli narzàdów zmys ów w kontakcie ze Êrodowiskiem; ugruntowanie przekonania o koniecznoêci przestrzegania zasad higieny narzàdów zmys ów; porównywania i wnioskowania na podstawie analizy schematów; poznanie mechanizmu s u àcego utrzymaniu sta ej temperatury cia a; poznanie rodzajów odruchów i ich funkcji; poznanie mechanizmów i rodzajów uczenia si ; rozumienie specyfiki uczenia si w ró nych okresach rozwojowych; charakterystyka wp ywu czynników emocjonalnych na efekty uczenia si ; charakterystyka typów pami ci oraz etapów procesów zapami tywania i odtwarzania informacji; poznanie technik usprawniajàcych proces zapami tywania; charakterystyka czynników wywo ujàcych stres; przedstawienie klasyfikacji emocji i zaburzeƒ emocjonalnych; poznanie sposobów radzenia sobie z zaburzeniami emocjonalnymi i ze stresem; zdefiniowanie poj cia osobowoêç; uêwiadomienie koniecznoêci pracy nad rozwojem w asnej osobowoêci; poznanie typów osobowoêci i ich charakterystyka; doskonalenie umiej tnoêci pracy nad rozwojem w asnej osobowoêci; 21

22 inspirowanie samodzielnych wypowiedzi uczniów opartych na w asnych obserwacjach i doêwiadczeniach. Zakres treêci programowych: Struktura oraz funkcje oêrodkowego i obwodowego uk adu nerwowego. Neuroprzekaêniki i ich receptory. Narzàdy zmys ów: wzroku, s uchu, równowagi, dotyku, smaku i powonienia. Wady wzroku oraz uszkodzenia s uchu. Termoregulacja. uk odruchowy i odruchy. Uczenie si i jego uwarunkowania. Pami ç. Stres. Emocje i ich zaburzenia. OsobowoÊç. Procedury osiàgania celów: analiza budowy (na podstawie preparatu mikroskopowego lub schematu) oraz w a- ÊciwoÊci komórki nerwowej; analiza schematów przedstawiajàcych etapy neurotransmisji; analiza ilustracji przedstawiajàcych organizacj uk adu nerwowego cz owieka; sporzàdzenie tabeli obejmujàcych zestawienie struktury i funkcji zasadniczych cz - Êci mózgowia; analiza mapy bocznej powierzchni kory mózgowej; analiza schematu przedstawiajàcego funkcje nerwów czaszkowych; porównanie uk adu wspó czulnego i przywspó czulnego; porównanie wp ywu uk adu wspó czulnego i przywspó czulnego na dzia anie wybranych efektorów; przedstawienie klasyfikacji narzàdów zmys ów uwzgl dniajàcej typ receptorów i charakter odbieranych bodêców; analiza schematów (lub modeli) budowy ga ki ocznej i ucha; analiza schematów ilustrujàcych sekwencje zdarzeƒ zwiàzanych z procesem widzenia i s yszenia; rozpoznawanie wad wzroku na podstawie ilustracji; analiza ilustracji przedstawiajàcych sposoby korekty wad wzroku; charakterystyka sposobu widzenia obrazu filmowego; analiza wybranych przyk adów z udzeƒ wzrokowych; analiza audiogramów; analiza zestawieƒ nat enia dêwi ków pochodzàcych z ró nych êróde ; analiza rozmieszczenia receptorów smaku, w chu, dotyku i zmys u termicznego oraz funkcji tych receptorów; analiza przyczyn nieprzyjemnych doznaƒ podczas ruchu w p aszczyênie pionowej (np. podczas jazdy windà lub podró y statkiem przy wysokich falach); analiza opisów reakcji organizmu w warunkach d ugotrwa ej niskiej Êredniej temperatury otoczenia; charakterystyka odruchów i ich funkcji; przedstawienie odruchowego charakteru uczenia si ; analiza wp ywu czynników emocjonalnych na efekty uczenia si ; 22

23 zestawienie i analiza doêwiadczeƒ uczniów zwiàzanych z procesem uczenia si ; analiza typów pami ci i etapów procesów zapami tywania i odtwarzania informacji; prezentacja i çwiczenie technik usprawniajàcych zapami tywanie; analiza schematu przedstawiajàcego klasyfikacj emocji oraz zaburzeƒ emocjonalnych; analiza schematu ilustrujàcego fizjologiczne skutki stresu; przedstawienie sposobów radzenia sobie z zaburzeniami emocjonalnymi i ze stresem; analiza typów osobowoêci i ich charakterystyka; przedstawienie mo liwoêci rozwoju w asnej osobowoêci; analiza zachowaƒ ludzi w okreêlonych sytuacjach. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ opisuje budow neuronu i jego w aêciwoêci; wyjaênia poj cia: wra liwoêç, bodziec i receptor; podaje kryteria podzia u uk adu nerwowego; omawia budow synapsy; wymienia funkcje oêrodkowego uk adu nerwowego; opisuje lokalizacj i rol oêrodków korowych; omawia podzia receptorów i wskazuje ich funkcje; opisuje wady wzroku i mo liwoêci ich korekty; omawia drog bodêca od momentu dotarcia fali akustycznej do ma owiny usznej a do wywo ania wra eƒ s uchowych w mózgu; opisuje zasady higieny narzàdów zmys ów; charakteryzuje uk odruchowy; wymienia rodzaje odruchów i ich funkcje; omawia mechanizmy uczenia si ; wymienia typy pami ci i etapy procesu zapami tywania; podaje klasyfikacj emocji i interpretuje poj cie stres; omawia przyk ady pozytywnego i negatywnego dzia ania stresu; podaje przyk ady sposobów radzenia sobie z negatywnymi emocjami; podaje typy osobowoêci i ich charakterystyk ; wymienia przyk ady wp ywu osobowoêci na zachowanie cz owieka. Dzia programowy: CHOROBY CYWILIZACYJNE Szczegó owe cele edukacyjne: charakterystyka g ównych chorób cywilizacyjnych, podanie przyczyn ich powstawania i sposobów zapobiegania; 23

24 zrozumienie istoty schorzeƒ nowotworowych i problemów zwiàzanych z ich leczeniem; wskazanie czynników wp ywajàcych na powstanie i rozwój choroby nowotworowej; uêwiadomienie znaczenia wczesnego wykrywania schorzeƒ nowotworowych; poznanie podstawowych badaƒ s u àcych wykrywaniu chorób nowotworowych na wczesnym etapie. Zakres treêci programowych: Choroby cywilizacyjne i spo eczne. Choroba nowotworowa wynikiem zmian programu genetycznego komórki podstawowa rola mutacji w onkogenezie. Rola onkogenów w transformacji nowotworowej. Przyczyny transformacji komórek nowotworowych czynniki dziedziczne i Êrodowiskowe. Mo liwoêci zapobiegania nowotworom, wczesnego wykrywania i leczenia chorób nowotworowych. Czynniki zwi kszajàce ryzyko chorób nowotworowych i sposoby ich unikania (onkoprofilaktyka). Procedury osiàgania celów: analiza wykresów przedstawiajàcych liczb zachorowaƒ na wybrane choroby cywilizacyjne; wskazanie przyczyn wzrostu zachorowaƒ na choroby cywilizacyjne; analiza danych statystycznych dotyczàcych wyst powania nowotworów i ich zwiàzku z takimi czynnikami, jak palenie tytoniu, promieniowanie i inne czynniki rakotwórcze; analiza danych Êwiadczàcych o wp ywie czynników dziedzicznych na sk onnoêç do zapadania na chorob nowotworowà; analiza przyczyn wyst powania zwi kszonego ryzyka choroby nowotworowej u osób z odziedziczonymi mutacjami w obr bie okreêlonych genów (na przyk adzie siatkówczaka lub raka piersi). Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ opisuje g ówne choroby cywilizacyjne, przyczyny ich powstania, objawy i sposoby zapobiegania; interpretuje dane statystyczne dotyczàce chorób cywilizacyjnych; definiuje poj cia: onkologia, onkogen i choroba nowotworowa; opisuje cechy komórek nowotworów; opisuje etapy procesu nowotworowego; wymienia onkogeny; wyjaênia, dlaczego choroby nowotworowe zalicza si do chorób spo ecznych; wymienia nowotwory najcz Êciej wyst pujàce u m czyzn i u kobiet; wymienia czynniki ryzyka zachorowalnoêci na choroby nowotworowe; uzasadnia stwierdzenie, e cz owiek ma wp yw na eliminowanie czynników ryzyka. 24

25 Dzia programowy: MATERIALNE PODSTAWY DZIEDZICZNOÂCI. NOWOCZESNE FORMY UPRAWY I HODOWLI Szczegó owe cele edukacyjne: pog bienie wiedzy na temat ogólnych zasad dziedziczenia; definiowanie podstawowych poj ç z zakresu genetyki; zrozumienie materialnych podstaw dziedziczenia: budowy i funkcji DNA, w aêciwoêci kodu genetycznego, sposobu realizacji informacji genetycznej w komórce i zwiàzków pomi dzy genotypem a fenotypem; zrozumienie funkcjonalnych i ewolucyjnych aspektów mutacji; charakterystyka wybranych chorób dziedzicznych i zrozumienie problemów zwiàzanych z przewidywaniem ich wystàpienia, wykrywaniem oraz leczeniem; zrozumienie praktycznych i poznawczych aspektów badaƒ nad genomem ludzkim; poznanie podstawowych celów i technik in ynierii genetycznej oraz jej praktycznych zastosowaƒ; zrozumienie ograniczeƒ tradycyjnych metod uprawy i hodowli; dostrzeganie istotnego zwiàzku post pu w nauce i technologii z rozwojem w rolnictwie i hodowli; poznanie nowoczesnych metod uprawy i hodowli s u àcych ochronie Êrodowiska, zdrowiu oraz otrzymywaniu odmian roêlin i ras zwierzàt o po àdanych cechach; dostrzeganie szans i zagro eƒ stwarzanych przez wspó czesnà genetyk. Zakres treêci programowych: DNA budulcem genów. Przep yw informacji w komórce. Biosynteza bia ka jako kluczowy proces umo liwiajàcy realizacj informacji genetycznej w komórce. W aêciwoêci kodu genetycznego. Przekazywanie informacji genetycznej. Funkcjonalne znaczenie zmian w budowie DNA. Przyczyny powstawania mutacji, przypadkowoêç mutacji, czynniki mutagenne. Polimorfizm genetyczny i jego znaczenie. Choroby dziedziczne cz owieka problem przewidywania ich wystàpienia i zapobiegania ich rozprzestrzenianiu si. Znaczenie metod molekularnych w poznawaniu, wykrywaniu i leczeniu chorób dziedzicznych cz owieka. Praktyczne i poznawcze znaczenie badaƒ nad genomem ludzkim. Metody genetyki molekularnej stosowane w dziedzinach pozamedycznych (kryminalistyka, uprawa roêlin i hodowla zwierzàt, systematyka). Podstawy in ynierii genetycznej i jej zastosowania. Nowoczesne formy uprawy ro- Êlin. Klonowanie roêlin i zwierzàt. RoÊliny genetycznie zmodyfikowane a ochrona Êrodowiska i ochrona zdrowia: wprowadzanie genów odpornoêci na choroby, szczepionki roêlinne, roêliny o zmodyfikowanym sk adzie oraz podwy szonej wartoêci od- ywczej. RoÊliny i zwierz ta transgeniczne. Etyczne problemy wspó czesnej genetyki. Przysz oêç biotechnologii nadzieje i obawy. 25

26 Procedury osiàgania celów: analiza skutków mutacji punktowej na poziomie molekularnym i na poziomie fenotypu (na wybranym przyk adzie, np. anemii sierpowatej); analiza prostych rodowodów obrazujàcych dziedziczenie wybranych, warunkowanych jednogenowo chorób cz owieka; analiza przyk adów ilustrujàcych wybrane profile DNA (genetyczne odciski palców, fragmenty restrykcyjne) i ich diagnostyczne znaczenie; analiza wybranych schematów przedstawiajàcych sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych; przygotowanie prezentacji metod stosowanych w klonowaniu roêlin i zwierzàt (na podstawie dost pnej literatury); analiza nowoczesnych metod doskonalenia odmian roêlin i ras zwierzàt oraz porównanie ich z metodami tradycyjnymi. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ poprawnie u ywa podstawowych poj ç genetycznych; omawia prawa Mendla i teori Morgana; rozwiàzuje i objaênia podanà krzy ówk genetycznà; omawia budow, lokalizacj i funkcje kwasów nukleinowych; opisuje lokalizacj oraz znaczenie procesów replikacji i transkrypcji; wyjaênia poj cia: kod genetyczny i kodon; wymienia w aêciwoêci kodu genetycznego; omawia czynniki translacji; podaje krótkà charakterystyk faz biosyntezy bia ka; omawia znaczenie procesu translacji; definiuje poj cie mutacja i opisuje jej cechy; wymienia czynniki mutagenne; opisuje podstawowe rodzaje mutacji; opisuje przyk ady chorób wynikajàcych z mutacji punktowych i ich skutki na poziomie fenotypu; opisuje przyk ady chorób, których êród em sà aberracje liczbowe chromosomów oraz ich skutki; rozpoznaje na przyk adzie nieprawid owy kariotyp cz owieka; wskazuje metody stosowane w badaniach nad genomem ludzkim; wykazuje na przyk adach praktyczne zastosowanie badaƒ nad genomem ludzkim; wyjaênia, na czym polega terapia genowa; wskazuje rol genetyki w ochronie zdrowia; omawia istot in ynierii genetycznej; wskazuje przyk ady metod (technik) stosowanych w in ynierii genetycznej; podaje przyk ady korzyêci i zagro eƒ wynikajàcych z post pu in ynierii genetycznej; omawia wybrane metody klonowania roêlin i zwierzàt; 26

27 wyjaênia poj cie organizm transgeniczny i podaje przyk ady takich organizmów; omawia rol selekcji w uzyskiwaniu korzystnych dla cz owieka cech uprawianych roêlin i hodowanych zwierzàt; wykazuje znaczenie osiàgni ç biotechnologii w yciu cz owieka. Dzia programowy: CZ OWIEK I ÂRODOWISKO Szczegó owe cele edukacyjne: rozumienie procesu ewolucji jako g ównej przyczyny zró nicowania organizmów; wskazywanie przyk adów niekorzystnych zmian zachodzàcych w Êrodowisku; charakterystyka przyczyn aktualnego stanu Êrodowiska w skali lokalnej, krajowej i Êwiatowej oraz poznanie sposobów przeciwdzia ania niekorzystnym zmianom; dostrzeganie znaczenia bioró norodnoêci i potrzeby jej zachowania; rozumienie zale noêci istniejàcych w Êrodowisku przyrodniczym; dostrzeganie zagro eƒ dla wspó czesnej cywilizacji wynikajàcych z nieracjonalnego korzystania z zasobów przyrody; rozumienie zale noêci cz owieka od Êrodowiska i wp ywu cz owieka na Êrodowisko; kszta towanie poczucia odpowiedzialnoêci za obecny i przysz y stan Êrodowiska oraz gotowoêci do dzia aƒ na rzecz zrównowa onego rozwoju; wskazanie pozytywnych przyk adów dzia ania w zakresie ochrony Êrodowiska; dostrzeganie zwiàzków przyczynowo-skutkowych, np. zanieczyszczenia wody i braku organizmów wra liwych; doskonalenie umiej tnoêci korzystania z ró nych êróde informacji; uêwiadomienie koniecznoêci przestrzegania zasad ochrony Êrodowiska i ochrony przyrody. Zakres treêci programowych: Ewolucja poj cie. Rola ewolucji w powstawaniu oraz ró nicowaniu si form ywych. Dobór naturalny i powstawanie gatunków. Pochodzenie cz owieka. Bioró norodnoêç ró norodnoêç genetyczna oraz gatunkowa roêlin i zwierzàt. Przyczyny zanikania gatunków. Sukcesja pierwotna i wtórna. Ró norodnoêç biologiczna ekosystemów. KoniecznoÊç zachowania bioró norodnoêci i sposoby jej ochrony. Czynniki ekologiczne kszta tujàce ró norodnoêç biologicznà i sprzyjajàce jej utrzymywaniu si. Odnawialne i nieodnawialne zasoby przyrody ich ograniczone iloêci oraz prognozy ich wyczerpania, degradacji w skali Êwiatowej mo liwoêci dzia aƒ ochronnych. Zagro enia dla cywilizacji zwiàzane z energetykà konwencjonalnà i jàdrowà. Odnawialne êród a energii. Racjonalne dzia ania cz owieka w Êrodowisku przyrodniczym zgodne z ideà zrównowa onego rozwoju. Strategia ekorozwoju Polski. Wspó praca mi dzynarodowa jako warunek osiàgni cia zrównowa onego rozwoju. 27

28 Procedury osiàgania celów: analiza wybranych przyk adów zmiennoêci organizmów; obserwacja cech przystosowawczych organizmów do warunków Êrodowiska; porównanie maksymalnych i rzeczywistych mo liwoêci rozrodczych organizmów; analiza podstawowych mechanizmów regulacji liczebnoêci w populacjach; obserwacja zespo ów roêlinnych i zwierz cych z uwzgl dnieniem bioró norodnoêci; badanie zanieczyszczenia py owego terenu (analiza iloêciowa opadu py u); okreêlanie stopnia zanieczyszczenia wody metodà fizyko-chemicznà i biologicznà; badanie zanieczyszczenia gleby; opracowanie rozwiàzaƒ zgodnych z ideà zrównowa onego rozwoju, majàcych na celu popraw aktualnego stanu Êrodowiska w skali lokalnej, krajowej i Êwiatowej; analiza danych dotyczàcych aktualnego stanu zasobów przyrody we w asnym regionie, w kraju i na Êwiecie. Oczekiwane osiàgni cia ucznia: Uczeƒ definiuje poj cia ewolucjonizm i ewolucja; podaje przyk ady teorii dotyczàcych powstania ycia na Ziemi; omawia za o enia teorii Darwina; wykazuje rol doboru naturalnego w ewolucji; definiuje poj cia: skamienia oêç, ywa skamienia oêç, narzàd homologiczny i narzàd analogiczny; podaje przyk ady poêrednich i bezpoêrednich dowodów ewolucji; definiuje poj cia: mikroewolucja i makroewolucja; omawia mechanizmy nap dowe ewolucji (zmiennoêç, dzia anie doboru naturalnego oraz zjawiska losowe); definiuje poj cie antropogeneza; wykazuje podobieƒstwa i ró nice pomi dzy cz owiekiem a zwierz tami; wykazuje na przyk adach zmiennoêç ekosystemów; charakteryzuje stadia sukcesji; wymienia g ówne cechy sukcesji wtórnej; omawia czynniki kszta tujàce bioró norodnoêç; wskazuje zasadnicze ró nice mi dzy wybranymi ekosystemami; wskazuje przyczyny zanikania gatunków; omawia odnawialne i nieodnawialne zasoby przyrody; wskazuje na przyk adach mo liwoêci wyczerpania zasobów przyrody i podaje propozycje dzia aƒ ochronnych; omawia podstawowe êród a energii; okreêla skutki uboczne uzyskiwania energii; podaje sposoby oszcz dzania energii; omawia zasady i warunki zrównowa onego rozwoju; 28

29 wskazuje przyk ady dzia aƒ cz owieka zgodnych z ekorozwojem; omawia najwa niejsze zagadnienia zawarte w dokumentach przyj tych na konferencji w Sztokholmie i Rio de Janeiro; charakteryzuje zasady polityki ekologicznej Polski wynikajàce z podpisanych dokumentów.

30 III. PROPOZYCJE METOD OCENY OSIÑGNI å UCZNIA Osiàgni cia ucznia mo emy oceniç, kontrolujàc jego wypowiedzi ustne i pisemne. Szczególnie odpowiedzi ustne stwarzajà mo liwoêç sprawdzenia okreêlonych umiej tnoêci, takich jak: planowanie i prowadzenie obserwacji oraz doêwiadczeƒ, przedstawienie ich wyników w postaci s ownej i graficznej (tabele, wykresy, rysunki, schematy), planowanie i prowadzenie hodowli szkolnych, pos ugiwanie si sprz tem optycznym itp. Osiàgni cia te mo na kontrolowaç w czasie lekcji, çwiczeƒ, a nie tylko podczas tzw. odpytywania ucznia. Kontrola pisemna mo e byç przeprowadzana za pomocà testów osiàgni ç szkolnych, zawierajàcych ró nego rodzaju zadania: otwarte, które wymagajà samodzielnego sformu owania odpowiedzi, i zamkni te, w których uczeƒ wybiera jednà z gotowych odpowiedzi. Do zadaƒ otwartych nale à: zadania polegajàce na krótkiej odpowiedzi; sprawdzajà wiadomoêci i umiej tnoêci, pozostawiajà uczniowi stosunkowo du e mo liwoêci samodzielnego konstruowania odpowiedzi; zadania z lukà; sprawdzajà g ównie wiadomoêci i zazwyczaj tylko fragmenty wiedzy, którà mo na ujàç skrótowo (za pomocà jednego, dwóch wyrazów); rozprawka; daje mo liwoêci szerszej odpowiedzi, pozwala uczniowi wyraziç w asne rozumienie danego zagadnienia, jego ocen, interpretacj, wykazaç si logicznym myêleniem, ponadto daje nauczycielowi mo liwoêç wieloaspektowego sprawdzenia pracy ucznia, jego wiadomoêci i umiej tnoêci. Zadania zamkni te to: zadania na dobieranie, które g ównie sprawdzajà rozumienie poj ç, umo liwiajà sprawdzenie poprawnego klasyfikowania wed ug okreêlonych zasad; zadania wielokrotnego wyboru, w których uczeƒ ma wybraç odpowiedê prawid owà, nadajà si do sprawdzania stopnia osiàgni cia wszystkich kategorii celów nauczania; zadania typu prawda fa sz mo na stosowaç w testach wykorzystywanych przez ucznia do samokontroli. Szczególnie polecane sà testy laboratoryjne sprawdzajàce opanowanie okreêlonych umiej tnoêci. Kontrola pisemna to tak e krótkie kartkówki (10-, 15-minutowe), a tak e d u sze wypracowania na podany temat oraz konkursy. Sprawdzanie i ocenianie osiàgni ç uczniów musi byç systematyczne. Nale y zwróciç bacznà uwag na sprawdzanie umiej tnoêci zastosowania zdobytej wiedzy w praktyce. 30