EKOLOGIA JUŻ W PRZEDSZKOLU.

Transkrypt

1 EKOLOGIA JUŻ W PRZEDSZKOLU. Kształtowanie postaw proekologicznych należy zacząć już w przedszkolu. Edukacja ekologiczna dzieci powinna być świadomą i zamierzoną działalnością nauczycieli i rodziców. Działania nauczycieli, już w przedszkolu są niepowtarzalną szansą kształtowania przyjaznych naturze postaw. Ważne jest aby w ten proces angażować także rodziców, którzy są niepodważalnym autorytetem dla dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnym wieku szkolnym. Przyroda ze względu na swoje bogactwo, różnorodność, zmienność jest niezmiernie interesującym obiektem poznania dla dzieci. Stanowi dla nich bogate źródło wrażeń, przeżyć i aktywnego działania. Dlatego też o ochronie środowiska można rozmawiać już z małymi dziećmi, przekazując im wiedzę na ten temat, rozwijać wrażliwość i chęć działania na rzecz ochrony przyrody a także kształtować umiejętności praktyczne z nią związane. Edukacja ekologiczna dzieci powinna być świadomą i zamierzoną działalnością nauczycieli i rodziców, zmierzającą do ukształtowania aktywnej postawy wobec środowiska przyrodniczego wyrażającą się : zdolnością percepcji i zjawisk przyrodniczych; ciekawością świata i praw nim rządzących; świadomością i zrozumieniem praw i zależności panujących w przyrodzie; odpowiedzialnością wobec wszystkich form życia poczuciem więzi z przyrodą i ludźmi szacunkiem dla różnorodności i odrębności biologicznej i kulturowej.

2 Pozytywne postawy wobec przyrody, ochrony środowiska mają szansę rozwoju w toku działalności dydaktyczno - wychowawczej opartej na: praktycznych działaniach na rzecz ochrony środowiska (prace społeczno - użyteczne, porządkowanie terenu, uprawa i pielęgnowanie roślin, hodowla zwierząt, budowanie karmników i budek lęgowych, opieka nad pomnikami przyrody, uczestnictwo w konkursach i akcjach ochrony środowiska, propagowanie idei ochrony środowiska przez afisze i plakaty, wystawki tematyczne, prowadzenie kącika ekologicznego, biblioteczki ekologicznej, wykonywanie albumów, zbieranie wierszy i zabaw o tematyce proekologicznej); obserwacjach świata roślin i zwierząt; eksperymentach obrazujących procesy przyrodnicze i skutki ludzkiej ingerencji, pokazach; opowiadaniach, opisach, pracy z tekstem literackim poruszający tematykę ochrony przyrody; grach i zabawach (terenowych, badawczych, gimnastycznych, loteryjkach obrazkowych, zabawach rytmiczno - muzycznych, dramowych) wycieczkach i spacerach kontakcie ze sztuka poświęconą przyrodzie (muzyka, obraz, zdjęcie) twórczości plastycznej dzieci np. tworzeniu kompozycji z zebranych darów natury itp. Ważny jest także dla kształtowania postaw proekologicznych bezpośredni i pośredni kontakt dzieci z zjawiskami i obiektami przyrodniczymi, przekazywanie wiadomości o ekosystemach występujących w ich najbliższym środowisku, uzmysłowienie związków przyczynowo -skutkowych procesów przyrodniczych. Istotne jest stwarzanie sytuacji sprzyjających rozwijaniu nawyków kultury ekologicznej i zdrowotnej, oszczędnego korzystania z zasobów naturalnych i maksymalnej ich ochrony a także umiejętności segregowania i wtórnego wykorzystania niektórych odpadów ( papieru, pojemników plastikowych itp.) znajdujących się w najbliższym środowisku. Duże znaczenie w procesie przekazywania treści dotyczących ochrony przyrody i kształtowaniu postaw proekologicznych ma wykorzystanie odpowiednich środków dydaktycznych: wizualno - manipulacyjnych (np. gry i domina, zbiory kart o tematyce przyrodniczej) oraz urządzeń i środków technicznych ( np. mikroskop, lupa, aparat fotograficzny, kamera wideo, diaskop, sprzęt laboratoryjny do doświadczeń, sprzęt ogrodniczy, sprzęt do dokonywania obserwacji zjawisk meteorologicznych itp.). Wszyscy powinni mieć świadomość, że ochrona i kształtowanie środowiska, w którym żyjemy, jest koniecznością a zatem podstawowym obowiązkiem każdego człowieka, gdyż każdy jest tylko chwilowym użytkownikiem tego środowiska i ma obowiązek przekazać je innym, następnym pokoleniom. Kształtowanie właściwej postawy wobec środowiska należy rozpocząć od najmłodszych lat, bowiem świadomość człowieka kształtuje się przez całe życie, jednak jej podstawy każdy zdobywa w dzieciństwie i młodości, kiedy jest wrażliwy na wszystko co go otacza.

3 Jednym ze skutecznych czynników aktywizujących dzieci jest kontakt z przyrodą, która jest bogatym źródłem przeżyć, wrażeń, doznań. Bezpośrednie zetknięcie dziecka z przyrodą wywołuje u niego chęć aktywnego działania w niej, a także budzi uczucia opiekuńczości i przyjaźni wobec świata roślin i zwierząt. Jednak w wielu wypadkach w niewystarczającym zakresie i stopniu wykorzystuje się najbliższe środowisko jako miejsce i środek edukacji ekologicznej, a tym samym obserwację i doświadczenie jako metody nauczania i uczenia się, poznawania i przeżywania jej bogactwa i piękna. W zbliżaniu dzieci przedszkolnych do przyrody i zaznajamianiu ich z zagrożeniami ekologicznymi szczególnie ważne jest uczenie się przez przeżywanie. Stwarza ono optymalne warunki do rozbudzania uczuć dzieci, a także sprawia, że wiedza o przyrodzie ożywionej i nieożywionej, i zasobach jej ochrony staje się wartością, której chcemy bronić i dla której chcemy pozyskać innych. Gwałtowne przyśpieszenie degradacji środowiska, jakie nastąpiło w naszym stuleciu i związane z nią alarmujące doniesienia ekspertów sprawiły, że problematyka ekologiczna znalazła się w centrum uwagi. Edukacja ekologiczna powinna dostarczać rzetelnej wiedzy o środowisku, przemawiać do naszej wyobraźni, rozbudzać w nas z jednej strony sumienie ekologiczne, z drugiej zaś wrażliwość na piękno i bogactwo natury, a także kształtować umiejętność i chęć działania na rzecz środowiska. Wyróżnia się w niej trzy zasadnicze elementy: edukacja w środowisku: środowisko jest wykorzystywane jako źródło wiedzy oraz rozwoju wszechstronnych umiejętności ucznia, edukacja o środowisku: nauka o lokalnym i globalnym środowisku, która ma na celu ułatwienie zrozumienia zasad współistnienia systemu przyrodniczego i świata człowieka, edukacja na rzecz środowiska: ukształtowanie pełnego troski podejścia do środowiska oraz wpojenie takich wartości, by każdy mógł poczuć się odpowiedzialnym za postępowanie wobec świata przyrody. Prowadząc edukację ekologiczną należy głównie pamiętać, że nie może ona obejmować tylko kształcenia, czyli przekazywania wiedzy, ale również wychowanie, czyli kształtowanie postawy proekologicznej. Najważniejszymi celami edukacji ekologicznej powinno być uświadomienie ludzkości, że: każdy człowiek ma wpływ na stan środowiska,

4 wszystko co otacza człowieka jest środowiskiem, każdy człowiek jest bezpośrednio lub pośrednio odpowiedzialny za aktualny i przyszły stan środowiska, zdrowie i poczucie każdego człowieka uzależnione jest od jakości środowiska, - poszczególne składniki naturalnego środowiska przyrodniczego oraz będące wytworem człowieka, są od siebie wzajemnie uzależnione, uświadomienie wszystkim ludziom pełniącym kierownicze funkcje na wszystkich szczeblach władzy, że ich decyzje wpływają na stan środowiska w jakim żyjemy, musi nastąpić realizacja zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju), postępowanie człowieka uzależnione jest od posiadanej świadomości i odpowiedzialności. Ponadto edukacja ekologiczna powinna rozwinąć następujące umiejętności: obserwację środowiska, gromadzenie danych, analizę materiału badawczego, porównywanie i odróżnianie, formowanie hipotez, wnioskowanie i prognozowanie, poszukiwanie możliwości rozwiązań konkretnych problemów i przewidywanie ich skutków. Edukacja ekologiczna powinna kształtować postawy, a między innymi: poczucie moralnej odpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego i społecznego, gotowość uczestniczenia w działaniach ochronnych i afirmację wartości sprzyjających przyrodzie. Mądra edukacja ekologiczna nie może więc ograniczać się do przekazywania porcji wiadomości niezbędnych do zrozumienia, jak funkcjonuje świat przyrody. Powinna pomóc w znalezieniu miejsca w świecie pojmowanym jako harmonijna całość ludzi z przyrodą. Powinna także służyć wykształceniu aktywności i odpowiedzialności za los Ziemi. Edukacja przedszkolna, właściwie zorganizowana i prowadzona przez odpowiednio przygotowanych nauczycieli, pełni bardzo ważną funkcję w rozwoju dziecka. Spełnia ona przede wszystkim funkcje opiekuńczo - wychowawcze, poznawcze i rozwojowe. Rodzice, za najważniejszą uważają funkcję opiekuńczo - wychowawczą, czyli zapewnienie dzieciom opieki. Podstawowym zadaniem edukacji przedszkolnej jest rozwijanie funkcji poznawczych i wspomaganie ogólnego rozwoju dziecka, czyli zaspokajanie, inicjowanie i wspieranie ich rozwoju.. W przedszkolu jest wiele okazji do kształtowania u dzieci wrażliwości ekologicznej. Obejmuje ona zaznajomienie dzieci ze światem roślin i zwierząt, z przyrodą nieożywioną, a także uczenie ich dostrzegania i przeżywania piękna oraz potrzeby obcowania z nim. Geniuszem piękna w sensie jego tworzenia jest przyroda. Dlatego przy różnych nadarzających się okazjach zwraca się uwagę dzieci na bogactwo barw łąk i pól, różne odcienie zieleni, majestat gór, bezkres morza, tajemniczość lasu, piękno liści pokrytych rosą. Wiele wzruszeń i niezapomnianych przeżyć dostarczają dzieciom ogrody pełne kolorowych kwiatów, wiewiórki przeskakujące z gałęzi na gałąź, małe żuczki wędrujące po trawie na zielonej łące. Uwrażliwienie dzieci na piękno i konieczność ochrony przyrody sprawia, że właściwie reagują na nieodpowiednie zachowanie się innych osób w stosunku do naturalnego środowiska.

5 Pozytywne postawy wobec naturalnego środowiska należy kształtować od najmłodszych lat. Muszą one wypływać ze świadomych życiowych przekonań, dotyczących tego, co w życiu cenne i godne wysiłku. Musimy nauczyć nasze dzieci myśleć o wszystkim dokoła z czcią. Wpajajmy im, iż nawet bezmyślne zerwanie kwiatka jest czymś złym, co nas bardzo zasmuca. Ukazujmy im piękno przyrody tkwiące w wielkiej różnorodności barw, kształtów, przystosowań, sposobów poruszania. Uczmy je, że w przyrodzie nie ma zwierząt i roślin brzydkich i ładnych, pożytecznych i szkodliwych. Myśleć ekologicznie to znaczy być skłonnym do współczucia, do odczuwania tak jak inni. Stawiajmy dzieci jak najczęściej po drugiej stronie, w roli drzew, krzewów czy zwierząt. Niech uczą się myśleć tak jak one, wyrażać ich myśli, pragnienia i obawy. Musimy też pamiętać, że żyjemy na planecie, która ma ograniczone zasoby i niemożliwe jest spełnienie wszystkich naszych zachcianek. Jeżeli ja biorę od przyrody więcej niż potrzebuję, to ucierpi na tym ktoś inny. Powinniśmy zachować umiar i czerpać z naszej planety tylko tyle, ile jest nam niezbędne do zaspokojenia potrzeb życiowych. Stopniowo dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę z tego, że człowiek niszczy przyrodę, chociaż jest ona niezbędna do życia. Zaczyna też rozumieć, że niektóre gatunki roślin i zwierząt są rzadkością i dlatego należy je chronić, a także czuje się odpowiedzialne za środowisko swego życia. Stąd też cele edukacji ekologicznej w przedszkolu są jednym z najważniejszych motywów aktywności dzieci w zakresie ochrony i kształtowania naturalnego środowiska człowieka. Regulują zachowanie dzieci, ułatwiają precyzyjne określanie własnych postanowień, pomagają w odkrywaniu nowych, własnych możliwości w zakresie ochrony i kształtowania naturalnego środowiska człowieka. Na podstawie wymienionych przesłanek cele edukacji obejmują: przekazywanie dzieciom podstawowych wiadomości o ekosystemach, obiektach i zjawiskach przyrodniczych znajdujących się w najbliższym środowisku, rozumienie znaczenia czystego powietrza dla zdrowia roślin, zwierząt i ludzi, kształtowanie poczucia odpowiedzialności za wszelkie lokalne zmiany w środowisku, których sprawcą jest człowiek, uświadomienie dzieciom problemu opakowań, świadomy ich wybór, zapoznanie dzieci z podstawowymi zadaniami ochrony zwierząt, także futerkowych i egzotycznych (np. słonie, nosorożce), rozumienie pojęć: zwierzę chronione, rezerwat, okres chroniony; rozumienie znaczenia leśnej szaty roślinnej dla zwierząt, rozwijanie zainteresowań dzieci źródłem pochodzenia żywności, wyrabianie przekonania, że żywność nie zawsze jest zdrowa, umiejętność wyboru (wspólnie z rodzicami) zdrowej żywności, rezygnowanie ze szkodliwych elementów,

6 przyzwyczajanie do oszczędzania bogactw ziemi, wyrabianie przekonania, że surowce naturalne trzeba oszczędzać, zbierać surowce wtórne, rozumienie znaczenia energii słonecznej i jej wpływu na rozwój roślin, energii elektrycznej w życiu człowieka, dostrzeganie sposobów jej oszczędzania w codziennym życiu, przyzwyczajanie dzieci do ładu i porządku w swoim najbliższym środowisku, rozwijanie zainteresowań dzieci ruchem ekologicznym na świecie, rozumienie, że podobne działania na rzecz ochrony środowiska podejmują dzieci i dorośli na całym świecie, przybliżenie dzieciom pojęcia: kula ziemska w aspekcie jest to nasz wspólny dom, o który trzeba dbać, rozumienie znaczenia zieleni dla zdrowia człowieka, zapoznanie dzieci z podstawowymi zasadami ochrony przyrody miejskiej (skwery, drzewa, parki, ptaki, owady), kształtowanie postawy współgospodarza obiektów przedszkolnych, rozwijanie wrażliwości estetycznej (ład, porządek w najbliższym otoczeniu), stworzenie sytuacji do bezpośredniego obcowania z przyrodą i dokonywania obserwacji zjawisk przyrodniczych występujących w różnych porach roku, kształtowanie postaw twórczych w kontaktach z przyrodą, rozwijanie wrażliwości na piękno przyrody.11 Stawianie właściwych celów edukacji ekologicznej w przedszkolu i konsekwentna ich realizacja ma doniosłe znaczenie. Słowem, chodzi o ukształtowanie w dziecku postawy ekologicznej, która charakteryzuje się szeroką zdolnością percepcji wobec zjawisk przyrodniczych i społecznych, ciekawością świata i praw nim rządzących, świadomością i zrozumieniem powiązań, zależności i praw panujących w przyrodzie, odpowiedzialnością wobec wszelkich form życia, aktywnością, poczuciem więzi z przyrodą i ludźmi jako częścią biocenozy, szacunkiem dla różnorodności, tolerancji, odrębności biologicznej i kulturowej.

7 Edukację ekologiczną należy rozpocząć w przedszkolu, ponieważ dziecko w tym okresie charakteryzuje się bardzo dużą aktywnością poznawczą, wrażliwością emocjonalną, posiada dużą zdolność przyswajania nowych umiejętności, jest podatne na wpływ otoczenia i nauczyciela. Rola nauczyciela w realizacji treści z zakresu edukacji ekologicznej jest bardzo szczególna i odpowiedzialna, ponieważ poprzez kształtowanie odpowiedzialnych postaw uczy on dzieci jak chronić przyrodę i ludzkie życie. Jednak zanim zacznie on wychowywać i uczyć dzieci życia zgodnie z prawami natury, zgodnie z wymaganiami właściwie pojętej ekologii, sam musi zgłębić sens i znaczenie głównych pojęć ekologii.. Dobre przygotowanie merytoryczne to podstawowy warunek podejmowania jakichkolwiek działań mających na celu kształtowanie właściwej postawy dziecka wobec świata przyrody. Teoretyczną wiedzę dotyczącą świata przyrody nauczyciel powinien wy-korzystać i postępować zgodnie z jej prawami w życiu codziennym. Dzieci są bardzo dobrymi obserwatorami i bardzo często powielają zachowanie dorosłych. Dlatego tak ważny jest osobisty przykład nauczyciela, jego zaangażowanie, pomysłowość w kształtowaniu postaw i pojęć z zakresu poznawania przyrody. Jeśli dzieci zauważą z jakim oddaniem nauczycielka dba o rośliny, zwierzęta, wygląd i wyposażenie kącika przyrody, ogrodu przedszkolnego, to po pewnym czasie stosunek dzieci do przyrody będzie taki sam jak ich pani. Nauczyciel powinien pamiętać, iż dzieci uczą się najlepiej: kiedy mogą samodzielnie odkrywać pojęcia, zależności, zjawiska; kiedy mogą głośno myśleć, czyli rozmawiać, porządkować swoje pomysłu w dyskusji i podawaniu argumentów; kiedy mogą pracować z humorem, przyjemnością i zgodnie z własnymi zainteresowaniami; kiedy mogą zadawać pytania, stawiać hipotezy, przewidywać i odkrywać; kiedy mogą wyrażać swoje idee i uczucia niewerbalnie, poprzez taniec, dramę, muzykę oraz twórczość plastyczną i teatralną;

8 kiedy szanuje się ich indywidualność, życiowe doświadczenia oraz wartości i poglądy wyniesione ze środowiska rodzinnego i lokalnego; kiedy mogą uczyć się poza budynkiem, w najbliższej okolicy, podczas spacerów i wycieczek; kiedy mogą spotykać i uczyć się od ludzi z bliższego i dalszego otoczenia; kiedy mogą uczyć się przez naturalny dla nich kontakt. Nauczyciel - wychowawca to mistrz - przyjaciel dzieci, który mniej naucza a więcej dzieli się swoimi odczuciami. Jest uważny, skierowany na wychowanków, skupia ich uwagę, patrzy, doświadcza z nimi, a dopiero na końcu mówi, raczej prowadzi i pociąga niż popycha.14 Do zadań nauczyciela powinno, więc należeć: projektowanie sytuacji edukacyjnych rozbudzających wewnętrzną motywację dziecka do twórczej aktywności, zaspokajających jego potrzeby, uczących odpowiedzialności za podjęte decyzje, włączanie rodziców w rytm życia klasy, przez zaproszenie ich do wspólnych zajęć, zabaw z dziećmi, doskonalenie warsztatu pracy przez uczestniczenie w kursach nowości pedagogicznych (np. drama, pedagogika zabawy, muzykoterapia), włączenie pracowników technicznych przedszkola do realizacji programu ekologicznego przez zainteresowanie ich tym zagadnieniem, kształtowanie współodpowiedzialności dzieci za stan kącika przyrody, ogrodu, angażowanie dzieci do prac na rzecz ochrony środowiska, w najbliższej okolicy lub choćby w ogrodzie przedszkolnym. O skuteczności pracy pedagogicznej nauczycieli w edukacji ekologicznej dzieci przedszkolnych w dużej mierze decydują formy organizacyjne. Przez formy edukacji ekologicznej rozumie się jednostki organizacyjne procesu wychowawczo - dydaktycznego w przedszkolu, na których zaznajamia się dzieci z treściami ekologicznymi, ochroną i kształtowaniem naturalnego środowiska. Do podstawowych form edukacji ekologicznej w przedszkolu można zaliczyć: wycieczki i spacery do różnych ekosystemów,

9 prace praktyczno - hodowlane, konkursy o tematyce ekologicznej, udział w akcjach ochrony naturalnego środowiska człowieka, wystawki, propagowanie idei ochrony i kształtowanie naturalnego środowiska. Wycieczki należą do bardzo lubianych przez dzieci form organizacyjnych procesu wychowawczo - dydaktycznego w przedszkolu. Jest to spowodowane tym, że wycieczki wyzwalają u dzieci tęsknotę do tych działań, które wychodzą poza ramy budynku i otoczenia przedszkola. Wycieczki do różnych ekosystemów dostarczają dzieciom wielu przeżyć i wzruszeń. Każda wycieczka jest podstawowym czynnikiem wielozmysłowego poznania przyrody. Zjawiska przyrody: światło i barwa, bogactwo kształtów kwiatów i rośli, śpiew ptaków itp. silnie oddziaływają na sferę przeżyć umysłowych i emocjonalnych dziecka, fascynują i pobudzają jego wyobraźnię i fantazję. Przeżycia te pogłębiają się i wzbogacają szczególnie wtedy, gdy dziecko odbiera je wszystkimi zmysłami: wzrokiem, dotykiem, słuchem, smakiem.bezpośredni kontakt z przyrodą w czasie wycieczek powoduje, że dzieci zadają pytania na temat poznawanych ekosystemów, zjawisk przyrodniczych, zwracają uwagę na przejawy dewastacji przyrody przez turystów, zbierają ciekawe obiekty przyrodnicze, które można wykorzystać jako środki dydaktyczne do zajęć i zabaw. Wiadomości zdobyte w ten sposób są bogatsze, żywsze i trwalsze w porównaniu do zdobytych w sali przedszkolnej. Wycieczki muszą być dobrze przygotowane, właściwie i racjonalnie przeprowadzone oraz odpowiednio zakończone. Przygotowanie wycieczki dotyczy nauczyciela i dzieci. Na przygotowanie nauczyciela składa się znajomość terenu z punktu widzenia celów wycieczki i bezpieczeństwa dzieci, określenie czasu i opracowanie jej planu. Dzieci przygotowane do wycieczki muszą wiedzieć, dokąd i po co idą, a wówczas ich obserwacja i działanie będą świadome. Czasem przed wyjściem na wycieczkę trzeba przekazać pewne wiadomości, które wprowadzą dzieci w zagadnienie, zebrać odpowiednie przybory. Ważne jest też zakończenie wycieczki i wyzyskanie wiadomości, przeżyć i doświadczeń dzieci do dalszej działalności. Spacer jest wartościowy wówczas, gdy oprócz walorów zdrowotnych posiada także walory poznawcze i wychowawcze. W czasie spacerów dzieci mogą zainteresować się jakimś obiektem czy zjawiskiem przyrodni-czym. Spacer stwarza okazję do rozbudzenia u dzieci emocjonalnego stosunku do przyrody poprzez ukazywanie znaczenia poznawanych obiektów i zjawisk oraz negatywnych skutków niewłaściwego obcowania ludzi z naturalnym środowiskiem.19 Bardzo ważne miejsce w edukacji ekologicznej dzieci zajmuje ogród przedszkolny. Praca w ogrodzie powinna być traktowana jako bardzo istotny element wychowania i kształcenia przyrodniczego. Dzięki pracy w ogrodzie przedszkolnym, dzieci w sposób bardzo przystępny poznają podstawowe prawa i prawidłowości przyrody a jednocześnie uczą się szacunku do pracy, zarówno własnej, jak i innych. Do podstawowych prac wykonywanych w ogrodzie przedszkolnym należą: uprawa gleby, siew nasion, pielęgnacja rośli. Rodzaj wykonywanych czynności zależy od wieku dziecka. Dzieci młodsze w wielu

10 przypadkach tylko obserwują czynności wykonywane przez dzieci starsze. Każda z grup starszych dostaje pod opiekę wyznaczoną część ogrodu, na której uprawia różnorodne rośliny ozdobne, warzywa. Takie postępowanie kształtuje u dzieci więź emocjonalną ze światem przyrody, opiekuńczy wobec niej stosunek, uczy współdziałania w zespole, wyzwala aktywność. Niezbędnym elementem wyposażenia każdej sali przedszkolnej jest kącik przyrody. W każdym kąciku bez względu na miejsce i wiek dzieci, aktualnie realizowaną tematykę, występują elementy stałe i zmienne. Elementy stałe występują w ciągu całego roku, natomiast elementy zmienne wiążą się z realizowanymi w danym czasie tematami kompleksowymi. Do botanicznych elementów stałych należą ozdobne rośliny pokojowe, rośliny zielone a nawet niektóre drzewa i krzewy, natomiast do stałych hodowli zwierzęcych można zaliczyć hodowlę ślimaków, żółwia, chomika, rybek, patyczaków, świnki morskiej. Praca w kąciku przyrody rozwija myślenie przyrodnicze dzieci. W tym zakresie należy wdrażać dzieci do: umiejętności aktywnego poznania przyrody, odkrywania zależności występujących w środowisku, różnicowania cech istotnych od mniej istotnych, przewidywanie skutków podejmowanych działań. Kącik przyrody powinien być laboratorium i ciągle zmieniającą się ekspozycją naturalnych okazów gromadzonych przez nauczycielkę, dzieci i rodziców. Każda działalność powinna być podsumowana i oceniana z punktu realizacji wytyczonych celów. Takie podsumowanie realizacji treści ekologicznych w przedszkolu stanowią konkursy wewnątrzgrupowe, przedszkolne, miejskie. Konkursy nie tylko utrwalają zdobyte przez dzieci w ciągu roku szkolnego wiadomości, lecz także uczą uczciwości, umiejętności współdziałania w zespole i godzenia się z przegraną. Każde dziecko, bez względu na zajęte miejsce w konkursie, powinno otrzymać pamiątkowy dyplom lub wyróżnienie, co pozwoli czuć się docenionym, dumnym, zadowolonym z udziału w konkursie. Podsumowanie wiedzy dzieci może też mieć inny charakter, na przykład przedstawienia o tematyce ekologicznej dla rodziców i dzieci z pozostałych grup. Udział dziecka w przedstawieniu pozwala mu stać się kimś innym, często atrakcyjniejszym. Przygody kwiatów, motyli, drzew, zwierząt, pozwalają dzieciom wczuć się w ich sytuację, przez co dzieci uczą się szacunku dla wszystkich żywych istot, a także stają się wrażliwsze na przejawy dewastacji przyrody przez człowieka, co prowadzi do rozumienia przez nie konieczności ochrony środowiska.

11 Udział dzieci w akcjach związanych z ochroną i kształtowaniem naturalnego środowiska jest kolejną formą edukacji ekologicznej w przedszkolu. Największym zagrożeniem dla naturalnego środowiska i dla nas samych są śmieci pozostawione w lasach, nad jeziorami, w górach, nad morzem i w innych miejscach. Dlatego też urządzane jest sprzątanie świata. W tej akcji mogą i powinni uczestniczyć dzieci w starszym wieku przedszkolnym. Mogą one sprzątać teren wokół przedszkola, pobliski park, polanę w lesie czy inne zaśmiecone miejsca w najbliższej okolicy. Akcja taka musi być dobrze zaplanowana i przeprowadzona. Dzieci muszą wiedzieć, co robić i w jakim celu. Uczestnicząc w takiej akcji dzieci uświadamiają sobie, że ilość śmieci zależy, między innymi, od ilości opakowań jednorazowego użytku. Dzieci zrozumieją - można dopomóc środowisku nie pozostawiając śmieci tam, gdzie nie mają prawa się znaleźć. Stąd też udział w akcji daje podwójną korzyść. Wystawki tematycznie związane z ochroną środowiska powinny być organizowane z udziałem dzieci, nie tylko dla nich, ale i dla innych osób. Przedmiotem wystawy mogą być: niektóre okazy przyrodnicze, żywe lub martwe, kolekcje wykonane z materiału przyrodniczego przez dzieci, prace plastyczne i konstrukcyjne dzieci związane z ochroną i kształtowaniem naturalnego środowiska, taśmy magnetofonowe z utrwalonymi głosami zwierząt, zwłaszcza ptaków, książki i czasopisma dla dzieci o tematyce ekologicznej, plakaty, widokówki, znaczki pocztowe, karty, nalepki, plony z ogródka przedszkolnego, mapki rozmieszczenia pomników przyrody, rezerwatów, stref ciszy w najbliższej okolicy.

12 Dobór eksponatów wystawy zależy od adresata wystawy i jej celu oraz terminu jej urządzenia. Najlepszym okresem organizowania wystawy jest wiosna i jesień, a także dni związane z obchodami na przykład Tygodnia Czystości Wód, Dnia Leśnika oraz dni poprzedzające zorganizowanie wycieczki. Stosowanie w pracy pedagogicznej przedszkola różnorodnych form edukacji ekologicznej pozwala wykształcić u dziecka właściwy stosunek do świata przyrody. Metody pracy w przedszkolu nie są czymś nowym w stosunku do nauczania szkolnego, ale jak twierdzą metodycy wychowania przedszkolnego, mają swój specyficzny charakter.do poznania świata, który tętni życiem, świata, w którym tkwią nasze korzenie i w którym mieszkamy, wg E. J. Frątczaków służą głównie: metoda obserwacji i doświadczenia. Obserwacja jako jeden ze sposobów poznania rzeczywistości przyrodniczej prowadzi przede wszystkim do poznania faktów i zjawisk przyrodniczych i polega na zamierzonym i planowanym postrzeganiu faktów i zjawisk w niezmienionych przez obserwatora warunkach. Rola nauczyciela w rozwijaniu spostrzeżeń jest ogromna. To on właśnie rozbudza drzemiące w dzieciach potrzeby poznawcze, ciekawość, zainteresowanie, wyzwala aktywność i pobudza do twórczego działania. Dzieci przedszkolne dokładniej obserwują dany obiekt lub zjawisko, jeśli posiadają na jego temat pewien zakres wiedzy i gdy mogą poznać obiekt za pomocą kilku zmysłów. W pracy z dziećmi przedszkolnymi rozróżniamy obserwacje krótkotrwałe i długotrwałe. Do obserwacji krótkotrwałych należy, na przykład, obserwacja przelotu stada ptaków, obserwacja lotu motyla. Obserwacje te szybko się kończą ze względu na to, że dzieci młodsze muszą nauczyć się obserwowania.obserwacje długotrwałe dotyczą tych obiektów lub zjawisk, które ulegają zmianom nadającym się do powtórnego ich obserwowania w określonym czasie. Ponieważ wymagają one od dzieci cierpliwości, należy powracać do obserwacji danego zjawiska lub obiektu w momencie widocznych zmian. Wyniki poszczególnych etapów powinny być obrazowo przedstawione, na przykład za pomocą fotografii, rysunku, ustalonych symboli. Pomoże to dzieciom w przypomnieniu procesu, który się dokonał i wyciągnięciu odpowiednich wniosków. Obserwacja jest bardzo cenną metodą kształtowania pojęć przyrodniczych, a okazji do obserwacji jest bardzo wiele, gdyż każda pora roku obfituje w różnorodne zjawiska, barwy, kształty, charakterystyczne tylko dla niej. Dzieci mogą je przeprowadzać podczas wycieczek, spacerów, w ogrodzie przedszkolnym, w kąciku przyrody. Drugą najbardziej skuteczną, a stąd zasługującą na szczególne stosowanie jest metoda doświadczenia realizowana w postaci pokazu (demonstracji) lub samodzielnych czynności jednostkowych albo zespołowych dzieci w warunkach naturalnych, np. w ogrodzie, sadzie, łące lub zbliżonych do nich - tj. w dydaktycznym kąciku przyrody.

13 Podobnie jak w obserwacji, także w doświadczeniach wyróżniamy określone stopnie trudności, które należy uwzględniać w pierwszych zajęciach dzieci, realizowanych z zastosowaniem tej metody poznawania obiektów i zjawisk ekologicznych. Podobnie jak w obserwacji, w zajęciach z zastosowaniem doświadczenia, dzieci powinny być świadome celu jego przeprowadzenia. Doświadczenie powinno być przeprowadzone starannie i zgodnie ze wskazówkami zawartymi w jego opisie lub przedstawionymi rysunkami, słowem zgodnie z instrukcją słowną lub rysunkową. Dzieci nie mogą samodzielnie wykonać doświadczeń niebezpiecznych dla nich, np. z ogniem, substancjami żrącymi, roślinami trującymi. Materiał do doświadczeń i eksperymentów stanowią zarówno elementy przyrody ożywionej, jak i nieożywionej. Dzieci manipulują nimi, obserwują je, przez co wzbogacają, porządkują, systematyzują swoją wiedzę. Takie działanie prowadzi do ukształtowania u dzieci postawy badawczej, polegającej na zadawaniu przez nie wielu pytań, dotyczących różnych zjawisk i obiektów przyrodniczych, ich genezy, uwarunkowań, następstw i skutków. Nauczanie i uczenie się z wykorzystywaniem doświadczeń powinno być stosowane możliwie często, a zwłaszcza przy rozwiązywaniu problemów praktycznych z dziedziny przyrodniczej. Jest to jeden z podstawowych i zasadniczych warunków poznawania i kształtowania umiejętności oraz cech osobowych dzieci. Cz. Kupisiewicz zmierzając do ujednolicenia kryteriów podziału wyróżnia metody oparte na słowie, obserwacji i działalności praktycznej uczniów. Metody oparte na obserwacji to: metoda pokazu oraz metoda pomiaru rzeczy, zjawisk i procesów. Do grup metod słownych należą: pogadanka, opowiadanie, dyskusja, wykład i praca z książką. Natomiast grupę metod opartych na działalności praktycznej tworzy metoda zajęć laboratoryjnych oraz metoda zajęć praktycznych. I wreszcie w najnowszej spośród opracowanych przez siebie klasyfikacji W. Okoń dzieli sposoby nauczania i uczenia się na: metody asymilacji wiedzy, samodzielnego do niej dochodzenia, waloryzacyjne (impresyjne i ekspresyjne) oraz praktyczne. Do metod asymilacji wiedzy wykorzystywanych w edukacji ekologicznej w przedszkolu zalicza się pogadankę i pracę z książką. Pogadanka to rozmowa nauczyciela z dziećmi. Nauczyciel zadając pytania przewiduje odpowiedzi dzieci. Jeżeli dzieci udzielą odpowiedzi niepełnej lub złej wówczas nauczyciel zadaje pytania pomocnicze. Mają one na celu naprowadzić dzieci na taką odpowiedź, o jaką chodzi nauczycielowi Praca z książką w edukacji ekologicznej w przedszkolu sprowadza się do omawiania ilustracji w niej zawartych. Inaczej omawia się ilustracje z dziećmi młodszymi 3-4 letnimi a inaczej z 5-6 letnimi. Uwarunkowane jest to rozwojem ciekawości poznawczej dziecka a w szczególności rozwojem mowy i myślenia. Dzieci młodsze omawiając nazywają przedmioty i zjawiska przedstawione na ilustracji. Podają również nazwy czynności, które wykonują przedstawione osoby czy zwierzęta. Natomiast dzieci 5-6 letnie dostrzegają całą sytuację przedstawioną na ilustracji i potrafią ją w kilku zdaniach

14 opowiedzieć. Pomocne są tu pytania, zwłaszcza problemowe typu: Po co? Co się dzieje? W jakim celu? W edukacji ekologicznej w przedszkolu stosuje się także metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy, takie jak: metoda problemowa, sytuacyjna, burza mózgów, gry dydaktyczne. Metoda problemowa polega na rozwiązywaniu problemów ekologicznych i występowaniu ciągłej interakcji między nauczycielem a dziećmi. Jej zasadniczym celem jest rozbudzanie sił dziecka, rozwijanie wiary we własne możliwości i nabycie przekonania, że jest ono w stanie rozwiązać coraz to nowsze i trudniejsze problemy ekologiczne. W metodzie problemowej dominuje uczenie się nad nauczaniem. Metoda sytuacyjna polega na wprowadzeniu dzieci w konkretną sytuację ekologiczną. Zadaniem dzieci jest zrozumieć tą sytuację oraz podjąć odpowiednie decyzje związane z jej rozwiązaniem. Istotne jest przewidywanie skutków podejmowanych decyzji i zdawanie sobie sprawy z odpowiedzialności z podejmowanych decyzji. Burza mózgów zwana jest także giełdą pomysłów. Polega ona na zespołowym rozwiązaniu określonego problemu lub zadania ekologicznego, przy czym chodzi o to, by zespół wynalazł jak najwięcej nowych pomysłów. Każdy pomysł jest oceniany przez zespół, który uwzględnia wszystkie za i przeciw. Dopiero wówczas wybiera się pomysł najlepszy, zgodnie z którym rozwiązuje się problem lub zadanie o charakterze ekologicznym. Gry dydaktyczne charakteryzują się tym, że występuje w nich pierwiastek zabawy i wykorzystywane są nie tylko na zajęciach, ale podczas samodzielnego działania dzieci. Znajdują szczególne zastosowanie wtedy, gdy zamierza się doprowadzić dzieci do twórczego opanowania wiadomości, umiejętności i nawyków niezbędnych do ochrony i kształtowania naturalnego środowiska. Gry dydaktyczne o tematyce ekologicznej muszą być dostosowane do wieku i poziomu rozwoju dziecka. Gry dla dzieci młodszych i starszych różnią się liczbą reguł, czasem trwania i liczbą uczestników. U dzieci młodszych w grach dydaktycznych bierze udział dwoje lub troje dzieci. Trwają od 3-5 minut, zawierają najczęściej jedną regułę. Gry dydaktyczne dla dzieci starszych zawierają więcej niż dwie reguły, trwają 20 minut i uczestniczą w nich wszystkie dzieci podzielone na zespoły. Ważną rolę w edukacji ekologicznej w przedszkolu odgrywają metody waloryzacyjne, zwane także metodami eksponującymi. Metody te polegają na wywoływaniu przeżyć emocjonalnych pod wpływem eksponowanych wartości i powiązaniu ich z doznaniami interaktywnymi. Do metod eksponujących zalicza się metody impresyjne i ekspresyjne. Metody impresyjne w edukacji ekologicznej w przedszkolu sprowadzają się do uczestnictwa dzieci w eksponowanych wartościach związanych z ochroną i kształtowaniem naturalnego środowiska. Metody ekspresyjne polegają na wyrażaniu własnych przeżyć, uczuć w konkretnej działalności na rzecz naturalnego środowiska, a także w twórczości plastycznej, konstrukcyjnej, słownej. Metody praktyczne mają na celu przybliżyć dzieciom naturalne środowisko, nauczyć je zmieniać w sposób racjonalny i rozumny, jak również uczynić wiedzę o przyrodzie treścią ich osobistego życia. Do

15 metod praktycznych stosowanych w edukacji ekologicznej w przedszkolu zalicza K. Żuchelikowska eksperymenty prowadzone w warunkach naturalnych lub w kąciku przyrody. Stosując w edukacji ekologicznej wyżej wymienione metody rozwija się u dziecka takie komponenty osobowości, jak: postawy, przekonania, system wartości. Dziecko wychowane w potrzebie kontaktu z przyrodą, nauczone proekologicznego myślenia, w okresie dojrzałym jest w stanie naprawić lub zneutralizować negatywne skutki gospodarki jego poprzedników na Ziemi. Proces kształtowania umiejętności, wiedzy i świadomości człowieka rozpoczyna się z chwilą jego przyjścia na świat. Wiek przedszkolny charakteryzujący się dużym skokiem intelektualnym w rozwoju dziecka, jest najlepszym okresem do wyprowadzenia elementów edukacji ekologicznej, która powinna być kontynuowana w późniejszej nauce. Działania wychowawczo- dydaktyczne w tym zakresie odbywają się w określonych warunkach, w tym przypadku jest to placówka przedszkolna i środowisko, w którym jest usytuowana. Wartości ekologiczne. Fundamentalną wartością myślenia ekologicznego jest poszanowanie dla życia, część dla życia takiego, dla wszelkiego życia. Każda forma życia jest niepowtarzalna, potrzebna dla zachowania całości; niszczenie życia w jakiejkolwiek postaci jest złem, gdyż narusza całość, którą tworzą wszystkie istoty, w tym i ludzie. W pięknych słowach wyraził powyższe Albert Schweiter: "Zasadniczą rzeczą dla wszystkich etyk jest poszanowanie życia: właściwymi jest chronić i sprzyjać życiu, niszczyć i poniżać życie jest złym". Musimy nauczyć nasze dzieci myśleć o wszystkim dookoła z czcią. Wpajajmy im, iż nawet bezmyślne zerwanie kwiatka jest czymś złym, co nas bardzo zasmuca. Ukazujmy im piękno przyrody tkwiące w wielkiej różnorodności barw, kształtów, przystosowań, sposobów poruszania. Uczmy je, że w przyrodzie nie ma zwierząt i roślin brzydkich i ładnych, pożytecznych i szkodliwych. To my jesteśmy skłonni do oceniania, a jedynym kryterium wartościującym jest przydatność danego gatunku dla nas, nasze subiektywne odczucia. Warto przytoczyć jeszcze jedno zdanie Alberta Schweitzera: " Któż z nas może wiedzieć, jakie znaczenie ma inna istota żyjąca sama w sobie i we wszechświecie". Kolejną wartością ekologiczną jest odpowiedzialność. Nasza odpowiedzialność powinna obejmować nas samych, naszych najbliższych, innych ludzi, zwierzęta, rośliny, środowisko. Można sięgnąć jeszcze

16 dalej i pomyśleć o przyszłych pokoleniach. Powinniśmy przyjąć taki styl życia, gospodarowania, aby pozostawić planetę w nie gorszym stanie, niż ją otrzymaliśmy. Im szerszy krąg będziemy umieli zatoczyć, tym nasze człowieczeństwo będzie pełniejsze. Jest to zdanie na całe życie, a najwłaściwszy moment do jego podjęcia to pierwsze lata życia, kiedy zaczynają się kształtować nasze nawyki. Gdy dziecko posadzi drzewo, czy rodzice spełniają jego marzenie i kupią mu psa, powinno zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności, jaka na nie spada i decydować się na to, kiedy jest przekonane, iż jej podoła. Myśleć ekologicznie to znaczy być skłonnym do współczucia, do odczuwania tak jak inni. Stawiajmy dzieci jak najczęściej po drugiej stronie, w roli drzew, kwiatów czy zwierząt. Niech uczą się myśleć tak jak one, wyrażać ich myśli, pragnienie obawy. Zwierzęta i rośliny są wobec nas bezbronne, tak jak niemowlęta. Nie można pominąć jeszcze jednej wartości, jaką jest umiar ( powściągliwość). Żyjemy na planecie, która ma ograniczone zasoby i niemożliwe jest spełnienie wszystkich zachcianek. Jeżeli ja biorę od Przyrody więcej niż naprawdę potrzebuję, to ucierpi na tym ktoś inny. Powinniśmy zachować umiar i czerpać z naszej planety tylko tyle, ile jest nam niezbędne do zaspokojenia potrzeb życiowych. Każdy krok w naszym życiu powinien być przemyślany i oceniony pod tym względem. Umiar rodzi się z przekonania, że najbardziej wartościowych rzeczy nie osiąga się za pieniądze. To. czego naprawdę potrzebujemy, to przyjaźń, miłość, wolność, poczucie bycia potrzebnym i docenianym. Dla rozwoju psychicznego dziecka przyroda jest nieocenionym wychowawcą i nauczycielem. To właśnie nieocenione zjawiska przyrodnicze wywołują u dzieci pasję poznawczą i badawczą. To kontakt z przyrodą pobudza jego zainteresowania światem ożywionym i nieożywionym, ćwiczy spostrzegawczość, uwagę, wyrabia zmysł obserwacyjny, rozwija sprawność myślenia i mowy. Ale nie tylko w dziedzinie poznawczej widać drogocenny wpływ przyrody na dzieci. Obcując z przyrodą dzieci rozwijają w sobie poczucie piękna, wrażliwość artystyczną, dzięki której doznaje wielu radosnych, a zarazem subtelnych wrażeń i przeżyć. Aby jednak uzyskać pozytywne rezultaty z kontaktów dzieci z przyrodą, muszą nad tym czuwać dorośli i umiejętnie nimi kierować. To od dorosłych w dużej mierze zależy, czy dzieci będą wzrastać w poczuciu szacunku i podziwu dla piękna przyrody, czy też staną się wandalami niszczącymi ją. Dlatego przez kontakt z otoczeniem przyrodniczym można wszechstronnie wychowywać dzieci w przedszkolu. Wychowywać to znaczy w różnej mierze rozwijać umysłowo i emocjonalnie, uwrażliwiać i budzić potrzeby estetyczne i społeczne, wyrabiać fizyczną sprawność i kształcić umiejętności. I tylko w atmosferze żywej wrażliwości na zjawiska przyrody, osobistego udziału w pracach, zadaniach, obserwacjach przyrodniczych i uczuciowego związania z tymi sprawami może wszystko to osiągnąć. Doświadczenia w kontaktach z przyrodą wywołują u dzieci aktywność twórczą, werbalną, plastycznokonstrukcyjną i muzyczną. W załączeniu przedstawiam zdjęcia z działań dzieci i ich wytworów z materiałów przyrodniczych. Literatura : 1. L. Domka, Czy edukacja środowiskowa w Polsce zmierza w kierunku rozwoju zrównoważonego?, w: Dziecko w świecie przyrody i nauki, red. J. Solomon, S. Dylak, 2. D. Kiełczewski, Ekologia społeczna,

17 3. K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, 4. Z. Wnuk, Z zagadnień edukacji ekologicznej, w: Ochrona środowiska w filozofii i teologii, red. J. M. Dołęga i J. W Czertoszewski, 5. A. Suchara - Olech, Koncepcja edukacji ekologicznej w przedszkolu i nauczaniu początkowym, w: Przyszłość - Szkoła - Twórczość, 6. L. Domka, Rozwijanie wrażliwości ekologicznej ważnym zadaniem edukacji, Życie Szkoły, 1993, nr 4, 7. D. Cichy, Problemy ochrony i kształtowania środowiska w pracy szkoły, 8. P. Skubuło, Wychowanie ekologiczne w przedszkolu, Wychowanie w Przedszkolu, 1995, nr 8, 9. E. J Frączakowie (1996) Edukacja zdrowotna dzieci przedszkolnych. 10. E. Jaszczynszyn (2003)Ekologiczna edukacja przedszkolna. 11. K. Denek, Wartość i cele edukacji szkolnej, 12. B. Wojcieszak, Ekologia już w przedszkolu, w: Dziecko w świecie przyrody i nauki, J. Solomon, St. Dylak, 13. M. Feretycka, Wychowanie przedszkolne, 14. G. Kutyłowska, Ekologia w przedszkolu, 15. Metodyka wychowania w przedszkolu, red. I. Dudzińska, 16.. K. Żuchelikowska, Kolekcje przyrodnicze w edukacji ekologicznej dzieci przedszkolnych, TANAN, Bydgoszcz 1997, s E. J. Frątczakowie, Ogród przedszkolny, 18. E. J. Frątczakowie, Kącik przyrody w wychowaniu przedszkolnym, E. J. Frątczakowie, Ochrona i kształtowanie środowiska w edukacji dzieci przedszkolnych, 20. E. J. Frątczakowie, Edukacja ekologiczna dzieci w wieku przedszkolnym, Opracowała Halina Korębska