PIOTR ŚWIERCZ O SCEPTYCZNEJ KRYTYCE ETYCZNEJ CZĘŚCI FILOZOFII W ŚWIETLE PISM SEXTUSA EMPIRYKA

Transkrypt

1 PIOTR ŚWIERCZ 3 O SCEPTYCZNEJ KRYTYCE ETYCZNEJ CZĘŚCI FILOZOFII W ŚWIETLE PISM SEXTUSA EMPIRYKA Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2013

2 7 Wstęp Informacje źródłowe dotyczące sceptycyzmu greckiego są dość ubogie (zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę pierwotny pyrronizm), aczkolwiek w zestawieniu z materiałami dotyczącymi przykładowo epikureizmu czy kynizmu można uznać je za względnie znaczne. Najważniejsze pod tym względem są bez wątpienia prace Sextusa Empiryka. W kontekście interesujących nas zagadnień krytyki etycznej części filozofii szczególne znaczenie mają dwa dzieła: traktat Przeciw etykom (Pro\j h)qikou/j), stanowiący XI księgę dzieła Przeciw matematykom (Pro\j maqhmatikou/j, Adversus mathematicos) 1, oraz III księga Zarysów pyrrońskich (Purrw/neioi u(potupw/seij, Pyrrhoniae hypotyposes) 2, zatytułowana O etycznej części filozofii (Peri\ tou= h)qikou= me/rouj th=j filosofi/aj). Światowa literatura przedmiotu dotycząca sceptycyzmu jest bardzo bogata. Jak stwierdza Zbigniew Nerczuk: nie wydaje się przesadą twierdzenie o renesansie sceptycyzmu jako przedmiotu badań. W ciągu ostatnich dekad ukazały się tysiące opracowań poświęconych różnym aspektom sceptycyzmu. Również 1 Sexti Empirici Opera, rec. H. Mutschmann, vol. I, Pyrrhoneion hypotyposeon libros tres continens, cur. J. Mau, Leipzig Dalsze przywołania jako: PH. 2 Sexti Empirici Opera, rec. H. Mutschmann, vol. II, Adversus Dogmaticos libros quinque (Adv. mathem. VII XI) continens, Lipsiae Dalsze przywołania Przeciw etykom jako: PE.

3 8 O sceptycznej krytyce etycznej części filozofii w zakresie badań nad Sekstusem Empirykiem ostatnie dekady przyniosły wiele nowych pozycji 3. Wśród różnorodnych wątków podejmowanych przez badaczy refleksji sceptycznej w ogóle i Sextusa Empiryka w szczególności znajdują się również opracowania dotyczące sceptycznej krytyki etyki, krytyki dogmatycznych propozycji sztuki życia czy wreszcie sceptycznej koncepcji szczęścia. Zdecydowanie dominuje tu literatura anglojęzyczna. Wskazać w tym miejscu należy przede wszystkim na translację i komentarz R. Betta do Przeciw etykom Sextusa Empiryka 4, prace R.J. Hankinsona 5, M.F. Burnyeata 6, J. Annas 7 czy M.C. Nussbaum 8. Autorzy dokonują zarówno skrupulatnej analizy sceptycznej krytyki koncepcji dogmatycznych w kontekście historycznym, jak i podnoszą problem rekonstrukcji sceptycznej sztuki życia i rozumienia szczęścia oraz sceptycznych koncepcji etycznych. Odrębny wątek w światowej literaturze przedmiotu, dotyczący sceptycznego ujęcia zagadnień związanych ze sztuką życia, stanowią prace wskazujące na zależność między koncepcjami sceptyków greckich (głównie w nawiązaniu do stanowiska zaprezentowanego przez Sextusa) a refleksją wschodnią 9. Badania te analizują zatem, 3 Z. Nerczuk, Wprowadzenie, w: Sekstus Empiryk, Przeciw uczonym, przełożył, wstępem i przypisami opatrzył Z. Nerczuk, Kęty 2007, s Sextus Empiricus, Against the Ethicists: (Adversus Mathematicos XI), Translation, Commentary and Introduction R. Bett, Oxford R.J. Hankinson, The Sceptics, London New York 1998, Book 2, Chapters: XVI Sceptical Ethics (p ), XVII Sceptical Attitude (p ), XVIII Sceptical Way of Life (p ); idem, Values, objectivity, and dialectic; The Sceptical Attack on Ethics: its Methods, Aims, and Success, Phronesis 1994, vol. XXXIX/1, p Zob. szczególnie: M.F. Burnyeat, Can the Skeptic Live His Skepticism?, in: The Skeptical Tradition, ed. M. Burnyeat, Berkeley Los Angeles London 1983, p Zob. szczególnie: J. Annas, The Morality of Happiness, Oxford 1993, II. Justification and the Appeal to Nature, 8. The Sceptics: Accepting What Is Natural (p ); III. The Good Life and the Good Lives of Others, 11. Finding Room for Other Concern, 3. The Sceptics (p ); IV. Revising Your Priorities, 17. The Sceptics: Untroubledness without Belief (p ). 8 M.C. Nussbaum, The Therapy of Desire. Theory and Practice in Hellenistic Ethics, Princton 1994, p ; idem, Skeptic Purgatives: Therapeutic Arguments in Ancient Skepticism, Journal of the History of Philosophy, 29/4, October 1991, p Zob. m.in. J. Trowbridge, Skepticism as a Way of Living: Sextus Empiricus and Zhuangzi, Journal of Chinesa Philosophy 2006, p. 251; P. Kjellberg, Skepticism,

4 Wstęp 9 wskazywaną już w starożytności 10, analogię między pyrronizmem a dalekowschodnim paradygmatem epistemiczno egzystencjalnym. Stan badań nad sceptycyzmem w Polsce określić można jako niezadowalający 11. Jak pisze Zbigniew Nerczuk polskich prac o sceptycyzmie jest [...] niewiele, a ostatnie większe opracowanie ukazało się przed ponad trzydziestu laty (Joachimowicz, 1972). Brak nowszych badań na temat sceptycyzmu stanowi lukę w polskim piśmiennictwie poświęconym filozofii greckiej. To mniejsze zainteresowanie można próbować wytłumaczyć przekonaniem, że sceptycyzm jako przedmiot badań jest mniej atrakcyjny i inspirujący od dwu pozostałych szkół hellenistycznych, a sam styl pisarstwa sceptycznego oparty na powtarzającym się schemacie argumentacyjnym dość nużący. Należy jednak pamiętać, że bez względu na ocenę sceptycyzmu znaczenie tego nurtu dla rozwoju filozofii i kultury Europy jest ogromne. Chociażby z tego względu domaga się on dalszych badań 12. W zakresie interesującej nas problematyki krytyki etycznej części filozofii i sceptycznej sztuki życia polskojęzyczna literatura przedmiotu jest jeszcze uboższa. Brak w zasadzie odrębnego opracowania tematu. Oprócz prac Zbigniewa Nerczuka dotyczących przekładu Przeciw etykom, opatrzonych wstępami i przypisami 13, zagadnienie sceptycznej sztuki życia jako odrębnego problemu podejmuje Janina Gajda Krynicka 14, a odnoszą się do niej przy okazji swych analiz Truth, and Good Life: A Comparison of Zuangzi and Sextus Empiricus, Philosophy East & West, January 1994, vol. 44, Issue Cf. Diogenes Laertios, Vitae philosophorum, IX, 11, 63. Zob. także: L. Joachimowicz, Sceptycyzm grecki, Warszawa 1972, s Sceptycyzmowi poświęcone są tylko dwie monografie w języku polskim: A. Krokiewicz, Sceptycyzm grecki, t. I (Warszawa 1964), t. II (Warszawa 1966); L. Joachimowicz, Sceptycyzm grecki, op. cit.; o stanie badań nad Sextusem Empirykiem w Polsce patrz Z. Nerczuk, Wprowadzenie, w: Sekstus Empiryk, Przeciw uczonym, op. cit., s Z. Nerczuk, Wprowadzenie, w: Sekstus Empiryk, Przeciw uczonym, op. cit., s Z. Nerczuk, Przeciw etykom Sekstusa Empiryka, Studia Antyczne i Mediewistyczne nr 1 (36) 2003, s. 5 39; Sekstus Empiryk, Przeciw fizykom. Przeciw etykom, przełożył, wstępem i przypisami opatrzył Z. Nerczuk, Kety 2010, Wstęp Nerczuka do tłumaczenia Przeciw etykom: s , tłumaczenie: s J. Gajda, Gdy rozpadły się ściany świata. Teorie wartości w filozofii hellenistycznej, Wrocław 1995, s

5 10 O sceptycznej krytyce etycznej części filozofii A. Krokiewicz 15 (nie wyróżniając jednak tego zagadnienia spośród zasadniczej dyskusji) i L. Joachimowicz 16. Wydaje się, że przy tym stanie badań w literaturze polskiej istnieje duża potrzeba podjęcia zagadnienia sceptycyzmu w ogóle, a w szczególności problematyki sceptycznej krytyki etycznej części filozofii i sceptycznej koncepcji życia. *** Parę słów na temat celu i charakteru pracy oraz jej struktury. Celem jest analiza sceptycznej krytyki etycznej części filozofii w świetle dwóch dzieł Sextusa Empiryka (Przeciw etykom i III księgi Zarysów pyrrońskich), a także rekonstrukcja sceptycznej koncepcji życia. To drugie zadanie zawiera nie tylko próbę odtworzenia sceptycznego modelu życia jednostki, ale również wysiłek sformułowania hipotez dotyczących jej polityczno prawnych konsekwencji. Rezultatem tak sprecyzowanego celu jest specyficzny charakter pracy: jest to przede wszystkim krytyczna analiza tekstu pism Sextusa wraz z odwołaniem do odpowiednich koncepcji krytykowanych przez niego filozofów i szkół filozoficznych (cel pierwszy), z której to analizy będę próbował wydobywać wątki tworzące podstawę pod rekonstrukcję sceptycznej sztuki życia (cel drugi). Ze względu na charakter dzieł Sextusa, a także wiele niejasności dotyczących również krytykowanych przez niego szkół, sporo podjętych wątków, postawionych pytań i sugerowanych odpowiedzi będzie miało charakter hipotetyczny. Bardzo często analizowane zagadnienia pozostaną otwarte. W punkcie wyjścia nie stawiam żadnej tezy, którą miałbym następnie w toku pracy udowadniać. Jeśli pewne tezy się pojawiają, są to z reguły hipotezy robocze, które, w intencji autora, nie są pomyślane jako konkluzywne odpowiedzi na podejmowane zagadnienia i stawiane pytania, lecz jako instrumenty służące wskazaniu kierunku i wyznaczeniu perspektywy ewentualnych dalszych badań. Po prostu: zakres zagadnień, które w kontekście swej krytyki etycznej części filozofii i w kontekście prezentacji sceptycznej drogi 15 Odnośnie do Sextusa krytyki etycznej części filozofii zob. zwłaszcza: A. Krokiewicz, Sceptycyzm grecki, t. II, op. cit., rozdział IV Sekstus, s L. Joachimowicz, Sceptycyzm grecki, op. cit., zwłaszcza część zatytułowana: Przeciwko etykom, s

6 Wstęp 11 życia podejmuje Sextus, jest tak ogromny, że próba syntetycznej, konkluzywnej ich interpretacji wydaje się niemożliwa, a z pewnością nie jest możliwa dla piszącego te słowa. Struktura pracy jest stosunkowo prosta i stanowi, w dużej mierze, odbicie struktury pism Sextusa. Pierwszy rozdział jest poświęcony analizie formalnej struktury antyetycznej argumentacji prowadzonej przez Sextusa, analizie dokonanej z perspektywy fundamentalnego instrumentu sceptycznej krytyki, jakimi są skeptikoi\ tro/poi. Drugi i trzeci rozdział dotyczy sceptycznej krytyki dwóch fundamentalnych zagadnień dogmatycznych koncepcji etycznych, czyli odpowiednio: podziału na to, co dobre, złe i obojętne, oraz problematyki sztuki życia. I wreszcie ostatni, czwarty rozdział, jest w całości poświęcony rekonstrukcji sceptycznej sztuki życia wraz z jej (ewentualnymi) konsekwencjami polityczno prawnymi.