Koło Naukowe Ekonomistów SGGW

Transkrypt

1 Koło Naukowe Ekonomistów SGGW Tytuł: Czy obecnie działa prawo Malthusa? Daniel Druzd Wydział Nauk Ekonomicznych Koło Naukowe Ekonomistów

2 Czy obecnie działa prawo Malthusa? Tematem pracy jest teoria ludnościowa Thomasa Roberta Malthusa pastora i ekonomisty angielskiego. Została ona sformułowana w latach w dziele Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa. Składają się na nią dwa twierdzenia. Pierwsze dotyczy przyrostu ludności i mówi, że przyrost ten przy braku ograniczeń następuje w postępie geometrycznym, podwajając się co 25 lat. Drugie, dotyczące wzrostu ilości środków żywnościowych, wskazuje, iż wzrost ten następuje w postępie arytmetycznym. To biologiczna pułapka, z której ludzkość nigdy nie zdoła się uwolnić. Potencjał wzrostu populacji jest nieskończenie większy niż zdolność ziemi do wytworzenia niezbędnej do jej utrzymania ilości żywności. 1 Rys. 1. Postęp arytmetyczny i geometryczny 2

3 Źródło: opracowanie własne Dzieło Malthusa powstało na gruncie obserwacji zjawisk zachodzących w Anglii końca XVIII wieku. Anglia utraciła wówczas samowystarczalność w dziedzinie wyżywienia a gwałtowna industrializacja i urbanizacja przyczyniły się do ogromnej nędzy najbiedniejszych warstw społeczeństwa. Zaś bezpośrednią inspiracją do opracowania teorii była chęć polemiki 1 Malthus T. R., Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa, De Agostini, Altaya, Warszawa 2003, s. 47, 48, 63. z populacjonistyczną myślą ekonomiczną i polityczną, które znajdowały wówczas wielu zwolenników. Malthus w swojej teorii oparł się na przesłankach mówiących: że żywność jest konieczna do istnienia człowieka oraz, że gatunek ludzki ma skłonność do niepohamowanego wzrostu liczebnego. Wzrost ludności następuje zawsze, gdy zwiększają się środki utrzymania, dążąc tym samym do granicy dostępności tych środków. 2 Rys. 2. Tempo wzrostu liczby ludności a tempo wzrostu produkcji żywności według koncepcji T. R. Malthusa. Źródło: Okólski Marek, Demografia : podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, SCHOLAR, Warszawa 2005, s

4 Ogólnym przesłaniem teorii jest przeświadczenie o konieczności ograniczania wzrostu demograficznego. Według Malthusa sama natura przywraca równowagę między ludnością a żywnością przez tzw. ograniczenia pozytywne polegające na nasileniu umieralności związanej z klęską głodu, epidemią lub wojnami. Ubóstwo jest zatem postrzegane jako represja przyrody, która ma przeciwdziałać nadmiernemu wzrostowi populacji poprzez zwiększenie liczby zgonów. Malthus uważał jednak, że ludy cywilizowane mogą zastąpić represje przyrody ograniczeniami prewencyjnymi polegającymi na wstrzemięźliwości moralnej późniejszym zakładaniu rodziny, dobrowolnym powstrzymaniu się od posiadania potomstwa, szczególnie przez osoby nie mające odpowiednich środków do życia. 3 Popierał także utrzymywanie płac na poziomie minimum 2 Okólski Marek, Demografia : podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, SCHOLAR, Warszawa 2006, s Majdański Walenty, Planowanie zaludnieniem, Łomianki 2004, s. 28. kosztów utrzymania. W jego założeniu bowiem podniesienie poziomu płac wywołuje wyższą rozrodczość, a to znowu pociąga za sobą nacisk na ograniczoną podaż żywności. Rozrodczość osób nie dysponujących odpowiednimi środkami utrzymania jest nadto przyczyną nędzy i bezrobocia. 4 Na przestrzeni dwóch wieków teoria Malthusa znajdowała wielu zwolenników wśród demografów, ekonomistów, filozofów, socjologów i innych badaczy. Byli oni przedstawicielami dwóch nurtów: maltuzjanizmu i neomaltuzjanizmu, które opowiadają się za ograniczeniem wzrostu ludności, upatrując w nim główne źródło niestabilności w społeczeństwie. Maltuzjaniści są wierni założeniom Malthusa. Neomaltuzjanizm natomiast wyrósł na gruncie teorii Malthusa i maltuzjanizmu skorygowanych w świetle wiedzy XIX i XX wieku. Podstawową różnicą między neomaltuzjanizmem a maltuzjanizmem jest sposób ograniczania wzrostu demograficznego. Maltuzjaniści proponują środki wstrzemięźliwości moralnej, natomiast reprezentanci neomaltuzjanizmu zalecają kontrolę urodzeń. Neomaltuzjanizm odrodził się po II wojnie światowej w obliczu eksplozji demograficznej w krajach mniej rozwiniętych. Pojawiały się publikacje, jak np. Granice wzrostu raport dla Klubu Rzymskiego z 1972r., rysujące wizję zagłady cywilizacyjnej i biologicznej. Wskazywano, że niekontrolowany wzrost ludności spowoduje przekroczenie możliwości wyznaczanych przez naturalne granice w skali globu ziemskiego, co niechybnie doprowadzi do katastrofy. 5 Katastroficzna wizja rozwoju ludzkości bulwersowała współczesnych Malthusowi uczonych. Wielu wybitnych myślicieli podjęło polemikę z jego tezami tuż po ich ogłoszeniu. W ciągu przeszło 200 lat wiele razy kwestionowano ich słuszność. Przeciwnicy teorii wskazywali także na to, iż Malthus nie doceniał roli postępu technicznego we wzroście wydajności produkcji rolnej. Już w pierwszej połowie XIX wieku dowodzono na podstawie doświadczeń wielu państw, 4

5 że wzrost produkcji w rolnictwie może następować dużo szybciej, aniżeli zakładał anglikański duchowny. W drugiej połowie XIX stulecia również rozrodczość i przyrost naturalny stopniowo zaczęły się obniżać. Z kolei, teoretycy socjalizmu zarzucali Malthusowi ukrywanie sprzeczności kapitalizmu. Malthus bowiem za przyczynę ubóstwa uznał obiektywne prawo natury regulujące wzrost liczby ludności, nie zwracając przy tym uwagi na stosunki panujące w kapitalizmie. Weryfikacja teorii Malthusa w praktyce wypadła negatywnie. Malthus błędnie zakładał, że sprawa rozmnażania się ludności to wyłączna funkcja popędu płciowego. Wzrost ludności często zależy od innych czynników, jak na przykład światopoglądu czy osobistych upodobań. Malthus nie przewidział, że w wyniku rozwoju cywilizacji w XX w. pojawi się nowy trend demograficzny - wraz ze wzrostem dobrobytu spada dzietność. 4 Okólski Marek, Demografia : podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, SCHOLAR, Warszawa 2006, s Meadows Donella H. i in., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973, s Tym samym tempo wzrostu światowej populacji nie jest stałe, a w dłuższym okresie obniża się. W latach średnioroczny przyrost naturalny świata wynosił 17,8 promila, w latach już tylko 12,4 promila, a według prognoz ONZ w latach populacja będzie rosła w średniorocznym tempie 8,15 promila. 6 Rys. 3. Ludność świata w latach różne warianty Źródło: Population Division of the Department of Economic and SociaI Affairs of the United 5

6 Nations Secretariat (2007). World Population Prospects. The 2006 Revision. Highlights. New York: United Nations Dalej, charakteryzujący ostatnie dwa wieki znaczny przyrost naturalny nie jest spowodowany nagłym zwielokrotnieniem urodzeń. Przyczyny tego zjawiska leżą po stronie nauki i cywilizacji. Rozwój medycyny, farmakologii i całego lecznictwa przyniósł znacznie skuteczniejszą możliwość walki z chorobami. Nasilenie przyrostu naturalnego w niektórych regionach, nie zostało zatem spowodowane zwiększeniem liczby urodzeń, ale spadkiem liczby zgonów. 6 Population Division of the Department of Economic and SociaI Affairs of the United Nations Secretariat (2007). World Population Prospects. The 2006 Revision. Highlights. New York: UN. Gospodarczy rozwój ostatnich dwóch wieków nie potwierdził też pesymistycznych prognoz Malthusa dotyczących potencjału rolnego. Wprowadzenie nowych metod uprawy, nowych gatunków roślin, nawozów, środków ochrony roślin itd. spowodowało bardzo szybki wzrost produkcji zbóż, a tym samym wzrost produkcji rolnej. Niezasadne okazały się też obawy, że w przyrodzie występuje tendencja do wyczerpywania przez ludność wszelkich możliwych środków utrzymania, co musi prowadzić do katastrofy ze względu na przyrost demograficzny. Okazało się, że łączna produkcja żywności nadąża, nawet z nadwyżką, za szybkim wzrostem liczby mieszkańców naszej planety. Dla przykładu - od roku 1950 do 2006 światowa produkcja zbóż wzrosła ponad 3-krotnie. W tym czasie liczba ludności świata wzrosła nieco ponad 2,5-krotnie. Argumentowano również, iż liczba ludności jest główną przyczyną głodu w świecie. Tymczasem fale głodu w ostatnich dziesięcioleciach nie miały nic wspólnego z liczbą ludności. Eksperci są zgodni co do tego, że owe fale głodu prawie bez wyjątku były spowodowane wojnami domowymi i nieporządkami politycznymi i gospodarczymi. 7 Do uczonych podzielających taką opinię należy z pewnością Amartya Kumar Sen, który dokładnie dwieście lat po opublikowaniu teorii Malthusa dostał Nagrodę Nobla m.in. dlatego, że udowodnił fałszywość tej teorii. Według Sena ubóstwo jest konsekwencją złego zarządzania gospodarką, a nie nadmiernej liczby ludności. Odpowiadając na pytanie zawarte w temacie pracy należy zauważyć, że kilka pokoleń po Malthusie w niektórych rejonach świata, zwłaszcza w subsaharyjskiej Afryce nadal jego teoria znajduje częściowe potwierdzenie. Ludzie głodują, bo ich liczba jest duża i nadal się szybko zwiększa, podczas gdy podaż żywności jest ograniczona i rośnie wolno albo wcale. Bowiem rolnictwo, na którym opiera się gospodarka większości tych państw jest wysoce zacofane. 6

7 Dominuje tam niskotowarowe rolnictwo tradycyjne, a nakładający się na niską efektywność rolnictwa szybki przyrost ludności pozwala sądzić, że kraje te tkwią w tzw. maltuzjańskiej pułapce. Podsumowując, wbrew teorii Malthusa, produkcja żywności rośnie szybciej niż populacja świata. Ciągle jednak mamy do czynienia ze wzrastającą liczbą głodujących. Wg. Wally ego Tynera z uniwersytetu Purdue prawie połowa mieszkańców Ziemi żyje za mniej niż 2 $ dziennie. Jednak większość głodujących żyje w krajach, gdzie żywności jest wystarczająco dużo, by nie występował tam głód, ale pod warunkiem bardziej zrównoważonej dystrybucji surowców i żywności. Istotną rolę odgrywa tutaj zatem polityka. 7 Majdański Walenty, Planowanie zaludnieniem, Łomianki 2004, s. 68. Rys. 4. Two Dollars Per Day Poverty Źródło: Tyner W., The Global Context for Agricultural Trade Multilateral and Bilateral 7

8 Trade Negotiations. Wielokrotnie krytykowane i dementowane faktami, tezy Malthusa są mimo wszystko ponownie powtarzane z niezmienną stałością. Trzeba podkreślić, że wielkim dorobkiem Malthusa jest zwrócenie uwagi następnych pokoleń badaczy na palące problemy związane z wyżywieniem rosnącej populacji ludzkiej. Zapoczątkował on także badania nad demografią, analizowaniem jej trendów, wreszcie powiązaniem demografii z ekonomią i problemami środowiska naturalnego. Literatura Majdański W., Planowanie zaludnieniem, Łomianki Malthus T. R., Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa, De Agostini, Altaya, Warszawa Meadows Donella H. i in.. Granice wzrostu, PWE, Warszawa Okólski Marek, Demografia : podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 205 Population Division of the Department of Economic and SociaI Affairs of the United Nations Secretariat (2007), World Population Prospects. The 2006 Revision. Highlights. New York: United Nations. Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa Tyner W., The Global Context for Agricultural Trade Multilateral and Bilateral Trade Negotiations (materiały z wykładu na WNE SGGW) Zdrojewski E. Z., Demografia dla ekonomistów, Politechnika Koszalińska, Koszalin