DEMOGRAFIA I - PROCESY DEMOGRAFICZNE DEMOGRAFIA. dr hab. Paweł Kaczmarczyk. Procesy ludnościowe wczoraj dziś jutro

Transkrypt

1 DEMOGRAFIA dr hab. Paweł Kaczmarczyk Procesy ludnościowe wczoraj dziś jutro 1

2 Po co ekonomiście wiedza o procesach demograficznych? Wzrost gospodarczy (?) Rynek pracy (?) Welfare economics (?) Health economics (?) Rynek ubezpieczeniowy (?) Rynek finansowy (?) Czym jest demografia? Demografia jako opis ludności (źródłosłów demos = lud i grapheia = opis) Guillard (1855) demografia jako wiedza o naturalnej i społecznej historii populacji ludzkich (Elements of Human Statistics and Comparative Demography) Graunt (1662) Natural and Political Observations [ ] Upon the Bills of Mortality pierwsza syntetyczna analiza demograficzna Halley (1693) pierwsze modele ludności Malthus (1798) An Essay on the Principle of Population początki nowoczesnej demografii? Badania zjawisk ludnościowych cel: opis, wykrycie prawidłowości, interpretacja i wyjaśnienie obserwowanych procesów Badania zmian stanu i struktury ludności Badania procesu reprodukcji ludności (ruch naturalny i ruch wędrówkowy) Nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w określonych warunkach gospodarczych i społecznych Przedmiot zainteresowania populacja (grupa jednostek zdefiniowanych przez pryzmat określonego kryterium, np. administracyjnego) koncentracja na relatywnie dużych zbiorowiskach Specyfika demografii jako dyscypliny naukowej biologiczno-społeczno-ekonomiczny charakter (np. procesy reprodukcji urodzenia i zgony oraz ich uwarunkowania) Rola technik formalnych, ale i analiza struktur ludnościowych w szerokim kontekście społecznym i ekonomicznym. 2

3 Przedmiot demografii Właściwy Interdyscyplinarny Demografia formalna Demografia opisowa Zakres demografii Metody zbierania danych demograficznych Analiza demograficzna Analiza i ocena brakujących i niepełnych danych Demografia matematyczna Modele demograficzne Prognozy demograficzne Czysta demografia Paleodemografia Demografia historyczna Biodemografia Demografia regionalna i wiedzy o jednostkach przestrzennych Demografia społeczna Demografia rodziny Geografia i ekologia ludności Demografia gospodarcz Teorie ludności Polityka ludnościowa Demografia podstawowe pojęcia Populacja ogół mieszkańców określonego terytorium (albo grupa zdefiniowana przez pryzmat innego kryterium) Cechy populacji: Stan liczba ludności zamieszkującej dane terytorium w określonym momencie (krytyczna informacja z punktu widzenia kontroli politycznej); problemy definicyjne ludność de jure, ludność de facto itp.; w Polsce ludność stale zamieszkała (osoby zameldowane na pobyt stały), ludność faktycznie zamieszkała (obecni i nieobecni do 3 miesięcy) i ludność rezydująca (osoby przebywające w danym miejscu powyżej 12 miesięcy) Struktura podział ludności na grupy ze względu na określone kryteria płeć, wiek, stan cywilny, charakter zamieszkania, narodowość, miejsce urodzenia Dynamika zmienność w czasie liczby ludności zwłaszcza: przyrost naturalny i przyrost rzeczywisty (z uwzględnieniem migracji) 3

4 Podstawowe pojęcia cechy populacji Płeć płeć biologiczna (sex) i płeć kulturowa (gender); w demografii definiowana przez pryzmat cech biologicznych określających zdolność do prokreacji (zdolność do wytwarzania gamet żeńskich i męskich); ignorowane są przypadki zmiany płci i obojnactwa Wiek czas, jaki upłynął od momentu porodu (zwykle w ukończonych latach życia) maksymalne trwanie życia kontrowersje Stan cywilny określa rodzaj związku, jaki łączy dorosłych osobników (zdolnych do prokreacji) przeciwnej płci; określane na podstawie kryterium prawnego (rzadziej: deklaratywnie związki partnerskie); kluczowe dla analizy rozrodczości, ale istotne zmiany Przynależność do kohorty osoby, które doświadczyły określonego zdarzenia inicjującego (urodzenie, wstąpienie w związek małżeński) w tej samej jednostce czasu; szczególny przypadek kohorty generacja osoby urodzone w określonym przedziale czasu Przynależność terytorialna rozmieszczenie geograficzne, przyporządkowanie jednostkom danej populacji miejsca zamieszkania problemy z definiowaniem mobilności i migracji Podstawowe pojęcia zdarzenia (zjawiska) ludnościowe Zawarcie małżeństwa utworzenie rodziny (w sposób sankcjonowany prawnie) krytyczne dla analizy procesów reprodukcji; kontrowersje i zmiany w ostatnich dekadach Rozwiązanie małżeństwa zakończenie trwania związku małżeńskiego, ale separacja bądź rozwód; ma sens tylko w przypadku związków sformalizowanych Ciąża skutek poczęcia zapłodnienia jaja przez plemnik; problemy: biologiczne i społeczno-ekonomiczne uwarunkowania, proces trudno obserwowalny Poród narodziny, często wyłącznie żywo urodzonego dziecka (wg WHO czy ONZ tylko fakt wydobycia płodu z organizmu matki po co najmniej 28 tygodniach ciąży) Urodzenie żywe zwiększenie populacji o jedną osobę; problemy definicyjne np. wiązanie definicji z wagą dziecka; w Polsce urodzenie żywe to całkowite wydobycie z organizmu matki płodu wykazującego oznaki życia (czynność serca, skurcze mięśni szkieletowych itp.) Zgon śmierć człowieka zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę z przyczyn o charakterze biologicznym; teoretycznie zgon to nieodwracalne ustanie czynności całego ustroju człowieka w wyniku zatrzymania czynności narządów niezbędnych do życia; ale: sztuczne podtrzymywanie życia, eutanazja Przybycie imigranta zwiększenie populacji o jedną osobę, ale na skutek przemieszczenia (napływu) Wyjazd emigranta zmniejszenie populacji o jedna osobę na skutek przemieszczenia się (odpływu) poważne problemy definicyjne Przyrost ludności saldo zmian ludnościowych będące wynikiem porównania przyrostu naturalnego (urodzenia zgony) i mobilności terytorialnej. 4

5 Podstawowe pojęcia procesy demograficzne Małżeńskość proces tworzenia i rozpadu związków małżeńskich Rozrodczość proces odtwarzania stanu populacji ze względu na urodzenia żywe (płodność odniesienie strumienia urodzeń do subpopulacji rodziców) Umieralność ubytek stanu populacji śmiertelność: strumień zgonów spowodowany przez określoną przyczynę Mobilność terytorialna proces przemieszczania się ludności między jednostkami administracyjnymi; wewnętrzne zagraniczne; czasowe permanentne (osiedleńcze) Urbanizacja długofalowy proces społeczny polegający na zwiększeniu udziału ludności zamieszkującej miasta (kosztem tzw. terenów wiejskich) trwała zmiana rozmieszczenia populacji między terenami wiejskimi i miejskimi Starzenie się populacji zmiana struktury populacji względem wieku (zwykle także płci) długofalowy proces zwiększania się w populacji osób w wieku starszym (60+, 80+) (teoretycznie możliwe również odmładzanie populacji) Reprodukcja ludności proces odtwarzania w czasie stanu liczebnego i struktury populacji liczba i struktura ludności Procesy ludnościowe ludność świata p.n.e. populacja ziemi na poziomie 5-10 mln (ocena na podstawie możliwości zaludnienia dostępnej powierzchni globu) 500 p.n.e. < 150 mln 1 n.e. około mln n.e. około 300 mln podwojenie liczby ludności świata (1600: około 600 mln) niemal dziesięciokrotny wzrost do 6 mld II połowa XX wieku eksplozja demograficzna (?) ewenement cejloński Duże wahania tempa przyrostu ale systematyczny wzrost liczby ludności 5

6 Procesy ludnościowe ludność świata Procesy ludnościowe ludność świata 6

7 Procesy ludnościowe ludność świata Procesy ludnościowe ludność świata 7

8 Procesy ludnościowe ludność świata Tempo wzrostu liczby ludności, (prognoza) GM Procesy ludnościowe ludność świata Udział procentowy kontynentów w zaludnieniu świata, Źródło: The World at Six Billion, United Nations, New York,

9 Procesy ludnościowe ludność świata Wybrane cechy populacji świata, 1999 Źródło: The World at Six Billion, United Nations, New York, 1999 Procesy ludnościowe ludność świata Gdzie koncentruje się ludność świata? 9

10 Procesy ludnościowe ludność świata Gdzie koncentruje się ludność świata? Ludność świata ujęcie relatywne Źródło: Our World in Data (Max Roser) 10

11 Ludność świata ujęcie relatywne Procesy ludnościowe ludność świata przyszłość Populacja świata, (prognoza) Źródło: UN PopulationProspects 11

12 Procesy ludnościowe ludność świata przyszłość Populacja świata wg poziomu rozwoju, (prognoza) Źródło: UN PopulationProspects Procesy ludnościowe ludność świata przyszłość Populacja świata wg kontynentów, (prognoza) Źródło: UN PopulationProspects 12

13 Procesy ludnościowe ludność świata przyszłość Zmiana liczby ludności wg stopnia rozwoju, 2010=100, (prognoza) Źródło: UN PopulationProspects Procesy ludnościowe ludność świata przyszłość Roczne przyrosty liczby ludności, 2010=100, (prognoza) Źródło: UN PopulationProspects 13

14 Ludność świata perspektywa (bardzo) długookresowa Roczne zmiany liczby ludności wg poziomu rozwoju, (prognoza) Źródło: World Populationto 2300, UN 2010 Ludność świata perspektywa (bardzo) długookresowa Źródło: World Populationto 2300, UN

15 Zmiany liczby ludności świata podejście teoretyczne Normatywny i analityczny nurt w demografii Podejście normatywne kluczowe prądy: Populacjonizm: ludność jako źródło siły i bogactwa państwa (merkantyliści, fizjokraci, socjaliści utopijni Proudhon, ekonomiści nowożytni Smith, Keynes, francuska szkoła historyczna Braudel) Antypopulacjonizm: akcenty na niekorzystne strony wzrostu liczby ludności i rekomendacje odnośnie jego ograniczania (Bacon, Machiavelli, Botero, Raleigh, Malthus; ponowne zainteresowanie w drugiej połowie XX wieku np. aktywność w ramach tzw. Klubu Rzymskiego) Optimum zaludnienia: próba określenia optymalnego z punktu widzenia społecznego stanu ludności (Fairchild, Rosset) Koncepcja Malthusa jako początki nowoczesnej demografii? Teoria ludności Malthusa Inspiracje: Botero (1588): gatunek ludzki wykazuje niepohamowaną skłonność do rozmnażania, co prowadzi do stałego wzrostu liczebnego populacji Liczba ludności wzrasta zwłaszcza w obliczu korzystnej sytuacji ekonomicznej Ricardo: prawo zmniejszających się przychodów w rolnictwie (przy założeniu zmiennych nakładów pracy) Malthusa wizja zmian liczby ludności (1798, 1803): Liczba ludności rośnie w postępie geometrycznym Średnioroczne tempo na poziomie 3% Podwajanie liczby ludności co 25 lat Istota propozycji: Podaż żywności rośnie zgodnie z postępem arytmetycznym Wzrost liczby ludności jest nieograniczony i dużo szybszy (w postępie geometrycznym) Nieunikniona dysproporcja między przyrostem ludności i produkcją żywności 15

16 Teoria ludności Malthusa Malejące przychody (model dwóch produktów : odzieży i żywności) pod wpływem zwiększania się liczebności populacji oraz rozbieżność w tempie wzrostu ludności i pożywienia (wg T.R. Malthusa) a) przychody w warunkach b) przychody w warunkach stałego odzież nieograniczonych zasobów odzież obszaru zasiewów C 3 C 3 2 B B 2 A A 1 1 żywność, ludność żywność żywność c) rozbieżność w tempie wzrostu ludności i pożywienia liczba ludności żywność początek nasilającego się nieuchronnie niedoboru żywności czas w latach Źródło: Okólski Teoria ludności Malthusa Rozwiązania? Ograniczenia pozytywne naturalny proces samoczynnego uruchamiania katastrof umieralności masowe epidemie, głód i jego konsekwencje, wojny Ograniczenia prewencyjne zmniejszenie potencjalnej płodności poprzez wstrzemięźliwość moralną (późne wstępowanie w związek małżeński, rezygnacja z założenia rodziny, abstynencja seksualna), ale również: utrzymywanie płac na niskim poziomie, rezygnacja ze wspierania osób ubogich Czy Malthus miał rację? Wykładniczy czy logistyczny model populacji? Pojęcie carrying capacity środowiska Rola postępu technicznego Czy istnieje pułapka maltuzjańska? Maltuzjanizm (wzrost ludności jako zagrożenie stabilności państwa) i neomaltuzjanizm (kontrola urodzeń) 16

17 Czy Malthus miał rację? Teoria ludności Malthusa Procesy ludnościowe urbanizacja Udział ludności zamieszkującej aglomeracje o różnej wielkości oraz obszary wiejskie, kraje bardziej i mniej rozwinięte, 1975, 2000, 2015 Źródło: World Urbanization Prospects, The 2001 Revision, United Nations, New York,

18 Procesy ludnościowe urbanizacja Ludność miejska i wiejska wg kontynentów, (prognoza) Źródło: UN PopulationProspects Procesy ludnościowe urbanizacja Ludność miejska i wiejska wg kontynentów, (prognoza) GM Źródło: UN PopulationProspects 18

19 Procesy ludnościowe metropolizacja Ludność wg wielkości miast, (prognoza) Źródło: UN PopulationProspects Procesy ludnościowe metropolizacja Ludność mega-miast, 1980 i 2025 Źródło: World Urbanization Prospects, The 2009 Revision, United Nations, New York,

20 Procesy ludnościowe urbanizacja Udział ludności miejskiej, 1975 Źródło: World Urbanization Prospects, The 2009 Revision, United Nations, New York, Procesy ludnościowe urbanizacja Udział ludności miejskiej, 2009 Źródło: World Urbanization Prospects, The 2009 Revision, United Nations, New York,

21 Procesy ludnościowe urbanizacja Udział ludności miejskiej, 2025 Źródło: World Urbanization Prospects, The 2009 Revision, United Nations, New York, Procesy ludnościowe urbanizacja Wybrane cechy populacji świata, 1999 Źródło: Bloomberg 21

22 22

23 23

24 24

25 Żródło: Paul Tsui, National Geographic Procesy ludnościowe umieralność i trwanie życia Źródło: Tymicki

26 Procesy ludnościowe umieralność i trwanie życia Źródło: World PopulationAgeing2009, UN PopulationDivision, New York 2010 Procesy ludnościowe umieralność i trwanie życia GM Źródło: World PopulationAgeing2009, UN PopulationDivision, New York

27 Procesy ludnościowe umieralność i trwanie życia Źródło: World PopulationAgeing2009, UN PopulationDivision, New York 2010 Źródło: ikashnitzky.gihub.io 27

28 Procesy ludnościowe umieralność i trwanie życia Wybrane cechy populacji świata, 1999 Źródło: ikashnitzky.gihub.io Procesy ludnościowe starzenie się populacji Źródło: World Populationto 2300, UN

29 Procesy ludnościowe - rozrodczość Źródło: World PopulationAgeing2009, UN PopulationDivision, New York 2010 Procesy ludnościowe - rozrodczość TFR wg kontynentu, Źródło: UN PopulationProspects

30 Procesy ludnościowe - rozrodczość TFR wg poziomu rozwoju, Źródło: UN PopulationProspects2009 Procesy ludnościowe rozrodczość Źródło: Our World in Data 30

31 Procesy ludnościowe starzenie się populacji Świat struktura ludności według wieku Źródło: The World at Six Billion, United Nations, New York, 1999 Procesy ludnościowe starzenie się populacji Typy struktur populacji wg wieku (wg Sundbärga) wiek progresywnego Struktura ludności typu zastojowego wiek M K M K Źródło: Okólski

32 Procesy ludnościowe starzenie się populacji Struktura wieku, Europa, Procesy ludnościowe starzenie się populacji Struktura wieku, Ameryka Łacińska i Karaiby,

33 Procesy ludnościowe starzenie się populacji Struktura wieku, Afryka, Procesy ludnościowe starzenie się populacji Źródło: World PopulationAgeing2009, UN PopulationDivision, New York

34 Procesy ludnościowe starzenie się populacji Źródło: World PopulationAgeing2009, UN PopulationDivision, New York 2010 Czym będziemy się zajmować? Małżeńskość Dlaczego ludzie łączą się w pary? Dlaczego tworzą małżeństwa? Czy istnieje rynek małżeński? Jak działa rynek małżeński? Jakie są reguły doboru partnerów? Czy małżeńskość można analizować w kategoriach ekonomicznych? Czy mikroekonomia pozwala tłumaczyć zachowania małżeńskie? Małżeństwo a gospodarstwo domowe? Dlaczego małżeństwa są nietrwałe? Od czego to zależy? Małżeńskość a procesy reprodukcji ludności 34

35 Czym będziemy się zajmować? Reprodukcja Dlaczego ludzie chcą mieć dzieci? Biologiczne, społeczne i ekonomiczne podejście do procesu reprodukcji Czy istnieje popyt na dzieci? Jak określić podaż dzieci? Ilość a jakość dzieci Jaka jest relacja między wzorcami reprodukcyjnymi a wzorcami małżeńskości? Jakie są możliwości i ograniczenia polityki pronatalistycznej? Czym jest (może? powinna?) być tzw. polityka rodzinna? Czym będziemy się zajmować? Umieralność Od czego zależy długość życia? Czy istnieje (biologiczna) granica długości życia? Życie w ogóle czy życie w zdrowiu? Koszty i korzyści wydłużania życia? Starzenie się populacji jako wyzwanie czy szansa dla współczesnych systemów ekonomicznych? 35