Pleban, Józef Kierunki rozwoju przemysłu Warmii i Mazur w 25-leciu PRL. Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 3-27

Transkrypt

1 Pleban, Józef Kierunki rozwoju przemysłu Warmii i Mazur w 25-leciu PRL Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1,

2 A R T Y K U Ł Y 1 JÓ Z E F PLEB A N KIERUNKI ROZWOJU PRZEMYSŁU WARMII I MAZUR W 25-LECIU PRL W kształtow aniu m odelu gospodarczego w ojew ództw a olsztyńskiego istotną rolę odgryw a działalność, k tó ra zapew niając w ykorzystanie w ystępujących na tym terenie endogenicznych czynników rozw ojow ych 1 w pływa w sposób istotny n a aktyw izację gospodarczą regionu. Tego rodzaju działalność stanow i w szczególności produkcja przem y słowa, która jako czynnik przyśpieszający ogólne tem po rozw oju gospodarczego regionu przyczynia się do zm niejszenia dysproporcji w ystępujących głównie pom iędzy wielkością wytw orzonego i dzielonego dochodu społecznego na głowę ludności wojew ództw a i bardziej rozw iniętej ekonomicznie części k raju 2. 1 O cena endogenicznych czynników ro zw o ju p rzem y słu w o jew ództw a p rz e d sta w ia się w opraco w an iach, różnych a u to ró w n ie je d n ak o w o i tak : Z. Podemski, Zasadnicze k ie r u n k i ro zw o ju ekonom icznego w o je w ó d ztw a o lsztyń skieg o w perspeíety w ie X X V la t P o lski L u d o w e j na W a rm ii i M azurach , O lsztyn 1970, ss. 8 9 w ym ienia kolejno n astępujące czynniki: znaczny przyrost zasobów siły ro boczej, g ę sta sieć m iast o ra z na ogół k o rz y stn e w a ru n k i ich rozw oju, ziem ia i jej m ożliw ości p ro d u k cy jn e, zasoby w odne i lasy; J. Lisikiew icz, A. Sosnowska, G łów ne n u r ty ro zw o ju p rze m y słu na W a rm ii i M azurach w o kresie X X V -le c ia, O l szty n 1970, ss. 10, 20 ja k o p o d staw o w ą p rzesłan k ę dotychczasow ego rozw oju p o d ają socjalistyczne stosunki społeczno-polityczne oraz ekonom iczne, zaistniałe na tym te re n ie dzięki p o w ro to w i W arm ii i M azur w g ra n ice P olski. N a to m ia st jak o czynniki napędow e dalszej industrializacji regionu w ym ieniają: zasoby siły roboczej i korz y stn e w a ru n k i dla lo k a liz acji n iek tó ry ch gałęzi przem y słu n p. dobrze rozw in ięta sieć dróg, zn aczne zasoby w odne itp.; J. A ffeltow icz w p racy P rzem y sł i jego p o trze b y, Rocznik O lsztyński, 1967, t. 6, s. 207 w yróżnia grupę czynników zw iązanych bezpośrednio z w arunkam i gospodarczym i danego obszaru, jak: w aru n k i n a tu ra ln e, sto su n k i ludnościow e, poziom uprzem y sło w ien ia itp.; H. Dąbrowski, K ie ru n k i ro zw o ju ekonom icznego w o je w ó d ztw a o lsztyń skieg o w la ta ch , O lsztyn 1970, s. 1 stw ierdza, że Spośród endogenicznych czynników rozw oju każdego o b szaru ro z p a try w a n y ch w aspekcie p ersp ek ty w iczn y m podstaw o w e znaczenie posiadają w szczególności w arunki n atu raln e, w aru n k i dem ograficzne, poziom osiągniętego rozw oju: J. P leb an w p racy N a tu ra ln e c zy n n ik i w y tw ó rc ze i ich w p ły w na ro zw ó j p rze m ysłu w w o je w ó d ztw ie o ls zty ń s k im, O lsztyn 1969, s. 7 do głów nych czynników rozw oju gospodarczego w ojew ództw a zalicza: w arunki naturaln e, stosu n k i ludnościow e, k ształto w an ie się zasobów siły roboczej, in fra s tru k tu rę i poziom technicznego u z b ro je n ia p ra c y żyw ej. P om im o o d m iennej in te rp re ta c ji w szyscy au to rz y a k cen tu ją w p ły w środow iska geograficznego rozum ianego szeroko, to je st łącznie z czynnikiem dem ograficznym i m in e ra ln ą b azą surow cow ą oraz o siągnięty poziom i c h a ra k te r rozw oju gospodarczego regionu jako podstaw ow e czynniki rozw o ju p rzem ysłu w ojew ództw a. 2 J. Lisikiewicz, A. Sosnowska, op. cit., ss

3 4 J O Z E F P L E B A N Dla praw idłowego kształtow ania modelu produkcji przem ysłowej istotne znaczenie posiada znajomość zjawisk gospodarczych i tendencji tow arzyszących dotychczasowem u rozwojowi tego działu gospodarki narodowej w województwie. A by bowiem ocenić bieżącą sytuację, trzeba poznać proces, który do niej doprowadził. Stan obecny może być rozum iany tylko jako końcowy efekt procesu przebiegającego w edług określonych praw, a nie jako stan przypadkow y i nie związany z przeszłością. W tym kontekście przedstaw ione poniżej w yniki badań stanow ią próbę w eryfikacji praw idłowości związanych z procesem dotychczasowego rozw oju przem ysłu w w ojewództwie olsztyńskim. Odnosi się to do tych p rawidłowości, które dotyczą ogólnych tendencji rozwojowych tego działu gospodarki narodow ej w województwie. Rodzaj tych tendencji obrazuje bowiem najlepiej charakter zmian ilościowych i przeobrażeń stru k tu ralnych przem ysłu w województwie. Rozwój przem ysłu w województwie olsztyńskim podobnie jak wzrost liczby ludności na tym terenie, należy rozpatryw ać n ie od m om entu objęcia tych ziem przez władze polskie, lecz od m om entu zakończenia w ogólnych zarysach jego odbudowy, to jest od 1950 roku. W odróżnieniu od daw nych ziem Polski, konsekw encją gospodarczą działań w ojennych na tym terenie było nie tylko obniżenie się potencjału produkcyjnego przem ysłu 3, ale także w yludnienie i zw iązane z tym radykalne zm niejszenie się siły roboczej. W w yniku tego nie tylko zm niejszył się poważnie stan załóg czynnych zakładów przem ysłow ych, ale także produkcja surowców dla miejscowego przem ysłu, w którym dom inującą pozycję zajm ował przem ysł, opierający sw ą produkcję o zasoby lokalnej, a zwłaszcza rolniczej i leśnej bazy surowcow ej 4. Rozwój przem ysłu w okresie m inionych dw udziestu pięciu la t należy rozpatryw ać w pew nych przedziałach czasowych. A naliza tego rozw oju wskazuje, że czynnik dem ograficzny należy uznać za najbardziej istotny w arunek kształtow a nia się wielkości i charakteru rozw oju przem ysłu omawianego regionu. Czynnik ten w pierw szym okresie rozw oju przem ysłu determ inow ał tem po i profil produkcji urucham ianych zakładów przem ysłow ych, a w o statnim okresie w coraz większej m ierze w pływ ał n a rodzaj i przestrzenne rozmieszczenie budow anych now ych zakładów przem ysłow ych i na tem po rozw oju całego przem ysłu województwa. W początkowym okresie rozwoju przem ysłu, to jest w okresie odbudowy, brak siły roboczej i surowca spraw iał, że nadające się do produkcji zakłady przem ysłow e urucham ia 3 Spis zak ład ó w przem ysłow ych 1945 r., GUS, W arszaw a Z niszczenia w p rzem yśle w oj. olsztyńskiego w g s ta n u z m iesiąca lipca 1945 r., z któ reg o w y n ik a, że uległo całkow item u lu b częściow em u zniszczeniu 82,1% w szystkich zakładów przem ysłow ych, w ty m 90,9% w p rzem yśle drzew nym, 88,1% w p rzem yśle budow y m aszyn i m etalow ym, 85,7% w przem yśle m ineralnym i 78,4% w przem yśle spożywczym. J. L i s i k i e w i с z, A. Sosnowska, op. cit., s. 5 o p ierając się n a m a te ria łach arch iw aln y ch K W P Z P R w O lsztynie p o d a ją s tra ty : w p rzem yśle ogółem co n ajm n ie j 70%, w przem y śle m etalo w y m 95%, w łókienniczym 90%, energetycznym 50%, cukrow niczym 50%, m ateriałów budow lanych 40%, tzw. przem yśle m iejscow ym 85%. 4 D ane staty sty czn e w oj. olsztyńskiego W K P G 1949 r., z k tó ry c h w y n ik a, że w 1947 r. liczba krów dających surow iec dla w iodącej n a tym terenie gałęzi p rzem ysłu m leczarskiego zm niejszyła się z 323,8 tys. szt. w 1938 r. do 43,6 tys. szt. w 1967 r.

4 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 5 no sukcesywnie, w m iarę pow staw ania odpowiednich w arunków do produkcji. Tempo rozw oju przem ysłu w tym okresie wiązało się ściśle z procesem zasiedlania regionu, którego liczba mieszkańców z 1057 tys. osób 5 w 1939 r. (w obecnych granicach województwa) zm niejszyła się na skutek działań w ojennych do 150 tys. osób w 1945 roku 6. W okresie odbudowy przem ysłu, to jest do 1949 r. oraz w znacznej m ierze jego rozbudowy, to jest w latach osiedlająca się ludność w w ieku produkcyjnym stanow iła podstaw ow e źródło siły roboczej zarówno dla przem ysłu, jak i pozostałych działów gospodarki województwa. Wielkość reprezentow anej przez tę ludność siły roboczej posiadała istotny w pływ na kierunek i charakter rozw oju oraz przestrzenne rozmieszczenie przem ysłu, zwłaszcza w okresie planu trzyletniego, to jest w okresie m asowych ruchów m igracyjnych ludności osiedlającej się nierów nom iernie w całym województwie. B rak tradycji przem ysłow ych zarówno u ludności miejscowej, jak i osiedlającej się sprzyjał rozw ojow i charakterystycznego dla tego regionu przem ysłu drobnego. Rozwój tego przem ysłu w pierw szym okresie dostosowany był głów nie do lokalnych potrzeb. Stąd też pierw szym i czynnym i zakładam i przem ysłow ym i w w ojew ództw ie były piekarnie i m asarnie. N a kierunek rozw oju przem ysłu w okresie jego odbudow y istotny w pływ posiadał w ykształcony historycznie ty p przem ysłu drobnego, p ro dukujący przed 1945 r. głównie w oparciu o m iejscowe surow ce i na potrzeby lokalnej ludności. W m iastach były to przede w szystkim niew ielkie fabryczki lub w iększe w arsztaty rzem ieślnicze oraz tak zw any przem ysł usługow y (m asarnie, m leczarnie, piekarnie, rzeźnie kom unalne, gazownie, w ytw órnie wód itp.), a na w si przem ysł o charakterze przyfolw arcznym (gorzelnie, płatkarnie, m łyny gospodarcze, przetw órnie w a rzywno-owocowe). Istniejąca stru k tu ra i wielkość zakładów oraz ich profil produkcji w ynikały w znacznej m ierze z rzadkiego zaludnienia tego obszaru i w ystępow ania niew ielkich skupisk m iejskich. W związku z tym charakter w ystępujących tu zakładów produkcyjnych dostosow any był do potrzeb lokalnego rolnictw a i leśnictw a oraz lokalnego rynku. Na brak w iększych zakładów przem ysłow ych n a tym terenie istotny w pływ posiadało także pery fery jn e położenie w ojew ództw a jako części byłych P ru s W schodnich 7. Znaczne oddalenie tego obszaru od energetycznych centrów oraz w ew nętrznych rynków Niemiec powodowało w ydłużenie linii kom unikacyjnych, podrażając koszty produkcji i zbytu w yrobów przem ysłow ych. Powyższe utrudniało możliwość bardziej intensyw nego rozw oju gałęzi przem ysłu zużywającego duże ilości energii (węgla) oraz im portow anych z innych prow incji Niemiec surowców. Hamowało to rozwój przem ysłu o bardziej swobodnych w arunkach lokalizacji, mogącego w ykorzystać m iejscowe nadw yżki siły roboczej. Z tych względów obszar w ojew ództw a nie stanow ił atrakcyjnego terenu dla lokaty kapitału przemysłowego. Obecne położenie w ojew ództw a pom iędzy dw iem a aglom eracjam i przem ysłow ym i i m iejskim i, jakim i są W arszawa i Trójm iasto, jest 5 M. B auerm ann, H. D ąbrow ski, Z. Szusukiew icz, Z asoby surow cow e W arm ii i M azur oraz stan i k ie ru n k i ich zagospodarowania, O lsztyn 1961, s Ibidem, s J. Affeltowicz, P roblem u p rzem ysło w ien ia P rus W schodnich w latach , O lsztyn 1968, s. 17.

5 6 J O Z E F P L E B A N korzystne. Stw arza bowiem możliwości kooperacji przem ysłow ej i koordynacji produkcji przeznaczonej n a zaopatrzenie rynków w ym ienionych m iast, a także produkcji przeznaczonej n a eksport transportem m orskim z uwagi na bliskość portów. R acjonalne zagospodarowanie zastanych w 1945 r., a w znacznej m ierze zniszczonych mocy produkcyjnych, w w arunkach dużego deficytu siły roboczej, zwłaszcza kw alifikow anej, posiadało więc podstaw ow e znaczenie w pierw szym okresie czasu. Ogrom zadań, jakie należało wykonać stosunkowo trafnie charakteryzują w ytyczne M azurskiej W ojewódzkiej Rady Narodowej do planu odbudowy i przebudow y w ojew ództw a n a lata : Jeżeli na całym obszarze PR L podjęty został w ysiłek w kierunku odbudowy, to na terenie w ojew ództw a olsztyńskiego m usi być podjęty w ysiłek na m iarę pokoleń, albowiem został tu zniszczony aparat produkcyjny praw ie w całości i zniszczone zostały siły żyw otne człowieka, który aparatem tym k ieru je 8. Na wagę tego problem u w skazuje fakt, że obejm ujący 24,1% s w szystkich zakładów wiodącej na tym terenie gałęzi przem ysłu, to jest przem y słu spożywczego, przem ysł m leczarski w 1947 r. mógł w yprodukow ać tylko 25 ton m asła i 87 ton sera, co stanow iło około 0,2% i 0,9% wielkości produkcji tego przem ysłu z 1936 r. 10. Istotnym czynnikiem odróżniającym wojew ództw o od innych części k raju był jednak nie tyle wyższy niż przeciętnie w Polsce procent zniszczeń budynków i urządzeń przem ysłow ych, ile b rak załóg, które trzeba było najpierw skom pletować, by móc przystąpić do usuw ania zniszczeń wojennych. Pom im o w ym ienionych uprzednio obiektyw nych trudności proces odbudowy przem ysłu przebiegał stosunkowo szybko. Już w październiku 1945 r. uruchom iono 12 w iększych zakładów przem ysłow ych oraz 25 głównie stolarskich i m echanicznych w arsztatów rzem ieślniczych. Ich rozm ieszczenie ilustruje załącznik n r 1. W pierw szym okresie odbudow y w procesie urucham iania nieczynnych zakładów przem ysłow ych istotną rolę odgryw ał tran sp o rt oraz dostaw a energii elektrycznej. Stąd też większość uruchom ionych w tym czasie zakładów przem ysłow ych m ieściła się w O lsztynie oraz m iastach, które posiadały bezpośrednie połączenie kolejowe z O lsztynem. P rzy u ru cham ianiu zakładów przem ysłow ych zwrócono uw agę przede w szystkim na gałęzie przem ysłu, które um ożliw iały uruchom ienie nieczynnych zakładów przem ysłow ych. Główny akcent położono przy tym na takie gałęzie, jak przem ysł m ateriałów budow lanych, drzew ny czy rolno-spożyw czy, które um ożliw iały przetw orzenie istniejących surowców m iejscow ych na potrzeby przybyw ającej ludności. C harakter rozw oju przem ysłu w okresie odbudowy obrazuje tab. 1 przedstaw iająca liczbę uruchom ionych w latach w iększych zakładów przem ysłow ych i zatrudnionych w tych zakładach osób. Przytoczone w tab. 1 liczby w skazują na kierunek rozw oju przem ysłu w ojew ództw a olsztyńskiego zapoczątkowany w tym okresie, a kontynuo- 8 J. Pleban, M a teria ły z sesji n a u k o w e j p ośw ięconej X X rocznicy pow stania PPR na W arm ii i M azurach, O lsztyn 1965, dyskusja, s J. Affeltowicz, op. cit., s J. Pleban, Z a rys ro zw o ju p rze m y słu w w o jew ó d ztw ie o lszty ń skim, O lsztyn 1967, s. 18,

6 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 7 TA BELA 1 D yn a m ika w zro stu liczby za kła d ó w p rze m ysło w y ch w u k ła d zie g a łęzio w ym w w ojew ództw ie olsztyń skim w latach Rodzaj przem ysłu Liczba zakładów uruchom ionych do 15 V 1946 do 1 X II 1946 do 31 XII 1947 do 15 V 1946 Liczba zatrudnionych do 1 XII 1946 do 31 X II 1947 Przem ysł energetyczny P rzem y sł drzew ny Przem ysł m ateriałów budow lanych Przem ysł w łókienniczy Przem ysł skórzany Przem ysł cukrow niczy Przem ysł m etalow y Przem ysł m iejscow y R azem ŹRÓDŁO: J. Pleban, Zarys rozw oju przem ysłu w w ojew ództw ie o lsztyńskim, Olsztyn 1967, s. 24. w any w latach następnych. U jego podstaw tkw iło dążenie do zgodnego z w arunkam i natu raln y m i regionu rozw oju gałęzi przem ysłu przetw arzającego miejscowe surow ce oraz dążenie do aktyw izacji rozproszonej na terenie całego w ojew ództw a siły roboczej w drodze rozw oju przem ysłu. Z asługuje na uw agę w ysoki w tym okresie poziom koncentracji przem y słu kluczowego. W 49 zakładach tego przem ysłu stanow iących około 10% ogólnej liczby czynnych zakładów przem ysłow ych pracowało 5315 osób n, tj. około 36% ogółu zatrudnionych w przem yśle w ojew ództw a w 1949 r. Liczba zatrudnionych, przypadających na jeden zakład w tej grupie przem ysłu była stosunkow o wysoka, gdyż wynosiła ponad 100 osób. W y nikało to z faktu, że odbudową w ram ach przem ysłu kluczowego objęto przede w szystkim większe zakłady przem ysłow e, zapew niające przy ograniczonych środkach finansow ych w yższe od m niejszych zakładów przem ysłow ych efekty ekonomiczne po ich uruchom ieniu 12. Rozwój przem ysłu drobnego dokonyw ał się w tym okresie rów nież w oparciu o zagospodarowanie nieczynnych zakładów przem ysłow ych z reguły posiadających znaczenie lokalne, to znaczy bądź przetw arzających miejscowe surowce (glina, torf, drewno), bądź też produkujących na potrzeby ludności (m asarnie, piekarnie, w ytw órnie w ód gazowych, rozlew nie piw a itp.). Rozwojowi tego przem ysłu dokonyw ującem u się zarówno w ram ach w łasności państw ow ej, jak i spółdzielczej, tow arzyszył proces uspołecznienia środków produkcji w drodze przekształcania drobnych zakładów przem ysłow ych i w iększych w arsztatów pracy rzem ieślniczej oraz chałupniczej w przedsiębiorstw a uspołecznione 13. Proces odbudowy przem ysłu nie przebiegał w całym w ojew ództw ie 11 Ibidem, s E. W ojnowski, W a rm ia i M a zu ry w latach , O lsztyn 1968, ss. 84, Ibidem, s. 84.

7 8 J Ó Z E F P L E B A N rów nom iernie 14. Ze względu na trudności kadrow e i m ateriałow e koncentrow ał się on w początkowej fazie głównie w ośrodkach położonych bliżej ważniejszych czynnych linii kom unikacyjnych (Iława, Olsztyn, Korsze, K ętrzyn, Giżycko, Ełk, a na południu Szczytno, Nidzica, Pisz). W 194Y roku proces ten objął rów nież pow iaty północne, jak bartoszycki, braniew ski, pasłęcki, węgorzewski, będące obszaram i repatriacji ludności z ZSRR i przesiedleń z innych dzielnic Polśki. W pow iatach, gdzie odsetek ludności był niski, położonych ponadto peryferyjnie i z dala od głównych linii kom unikacyjnych, jak n a przykład w węgorzewskim, górowieckim i braniew skim proces zagospodarowania, a więc i odbudowy przem ysłu, przebiegał wolniej. Powodowało to naw et częściową dew astację obiektów przem ysłow ych ocalałych od zniszczeń wojennych lub też dotkniętych nim i tylko w nieznacznym stopniu. Oceniając ogólnie, om aw iany okres charakteryzow ał się ekstensyw nym rozwojem przem ysłu, polegającym na dążeniu do m aksym alnego w ykorzystania potencjału produkcyjnego istniejących zakładów 15. Dalszy rozwój przem ysłu dokonyw ał się w ram ach poszczególnych wieloletnich planów gospodarczych, spośród których n a specjalne podkreślenie zasługuje okres planu sześcioletniego. W yodrębnienie tego okresu jest istotne z uwagi na w arunki, w jakich odbywał się rozwój przem y słu po etapie jego odbudowy, oraz z uw agi n a jego now e kierunki rozwojowe. Plan sześcioletni, aczkolwiek był kontynuacją procesu odbudow y i urucham iania nieczynnych jeszcze z powodu zniszczeń zakładów przem ysłowych, różnił się od planu trzyletniego w sposób zasadniczy. Etap do 1949 r. charakteryzow ały masowe ruchy m igracyjne. W tym okresie ludność wojew ództw a wzrosła praw ie pięciokrotnie (1945 r. = 150 tys. osób, 1950 r. = 702 tys. osób). W latach czynnik m i gracyjny odgryw ał znacznie m niejszą rolę, a liczba ludności w zrosła zaledw ie około 19 /o i w ynosiła w 1956 r. 839 tys. osób. Okres la t w polityce inw estycyjnej kraju, to etap budow y w ielkich inw estycji w zakresie środków produkcji. W tym czasie główny w ysiłek inw estycyjny państw a, zgodnie z polityką właściwego w ykorzystania istniejących rezerw siły roboczej oraz zasadą proporcjonalnego rozm ieszczenia sił w y twórczych, skierow any został do w ojew ództw przeludnionych (krakow skie, lubelskie, białostockie) oraz w ojewództw charakteryzujących się w y soką koncentracją środków produkcji (katowickie, poznańskie, gdańskie), czyli do regionów posiadających w arunki szybkiego zw rotu poniesionych nakładów inw estycyjnych i uzyskania wyższych efektów produkycjnych. Dlatego też okres w w ojew ództw ie olsztyńskim nie posiadającym nadw yżek siły roboczej, a odw rotnie jej niedobór, charakteryzow ał się głównie rozbudową i rekonstrukcją istniejącego na tych terenach przem ysłu spożywczego i drzewnego. Okres planu sześcioletniego to przede w szystkim postępujący szybko proces uspołecznienia środków produkcji i niem al całkow ita likw idacja 14 K. Przybylski, R. Rzeczkowski, P rzem y sł, m aszynopis. 15 P or. J. Lisikiewicz, A. Sosnowska, op. cit., s. 7, k tó rzy oceniając o k res do 1949 r. podają, że d la przem y słu W arm ii i M azur b y ła to typow a faza rozw oju ilościow ego: P odstaw ow e d ziałan ia zm ierzały do o dtw orzenia p o ten cjału produkcyjnego i kreow ania w ten sposób podw alin dla przyszłych przem ian jakościow ych. O kres ten cechuje niew ielkie nasilenie inw estycji zw iązanych głów nie z u ru cham ianiem nieczynnych zakładów przem ysłow ych (uw aga J.P.).

8 K I E R U N K I R O Z W O JU P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 9 sektora pryw atnego w województwie. Likw idacja drobnych pryw atnych zakładów produkcyjnych i zaniechanie ze względów ekonomicznych (nieopłacalne) odbudowy szeregu częściowo zniszczonych m niejszych zakładów produkcyjnych, przyśpieszyła w om aw ianym okresie proces koncentracji przem ysłu. Liczba zatrudnionych w 1956 r. przypadających na 1 zakład przem ysłow y zw iększyła się z 20,4 osób w 1946 r. i 29,7 osób w 1949 r. do 34,2 osób w 1956 r. 16. U podstaw polityki inw estycyjnej państw a w tym okresie leżała zasada dostosowania potencjału produkcyjnego miejscowego przem ysłu do lokalnych w arunków naturalnych. B rak bodźców w postaci dużych w e w nętrznych rynków zbytu oraz b rak siły w ykw alifikow anej determ inow ał rozwój przem ysłu przede w szystkim w kierunku przetw órstw a miejscowych surowców. W odróżnieniu jednak od okresu przedw ojennego, w którym dominowała obróbka w stępna, rozwój grupy przem ysłu opartego o lokalną bazę surowcow ą stał się bardziej kompleksowy, obejm ując i dalsze uszlachetniające fazy przem ysłow ej produkcji. Znalazło to w yraz szczególnie w dwóch tradycyjnych gałęziach przem ysłu w ym ienionej grupy, a mianowicie w przem yśle drzew nym i spożywczym, to jest w gałęziach przem ysłu przetw arzających podstawow e surowce przem ysłow e, czyli surowce rolne, leśne i jeziorne. W obydwu tych gałęziach zapoczątkowana została nieznana do 1945 r. produkcja w yrobów przem ysłow ych. W przem yśle drzew nym związana była ona z budow ą zakładów prefabrykacji drew na i jego pochodnych, a mianowicie budow ą zakładów płyt pilśniowych w Nidzie oraz budową F abryki K alafonii i T erpentyny w Spychowie. W przem yśle spożywczym ilustrację w spomnianego kierunku jego rozw oju stanow i zbudow anie całkowicie now ych Zakładów R ybnych w Giżycku oraz Chłodni Składowej w Olsztynie. Tem u sam em u celowi służyło też uruchom ienie w okresie realizacji planu sześcioletniego szeregu w iększych zakładów produkcyjnych jak K ętrzyńskiej F abryki Sprzętu Elektrotechnicznego, fabryk sklejek w Piszu i Morągu, Zakładu Stolarki Budowlanej w M ikołajkach, tartak u w Rucianem, Zakładów D rzew nych w D obrym Mieście, Zakładów Roszarniczych w Szczytnie, M iłakowie i Sępopolu. W om aw ianym okresie zapoczątkowano także rozwój drugiej grupy przem ysłu, a mianowicie grupy przem ysłu o tzw. swobodnych czyli nie zw iązanych z lokalną bazą surowcow ą w arunkach lokalizacji. Z uruchom ionych w tym czasie większych zakładów tej grupy przem ysłu na uw agę zasługują: Iław ska W ytw órnia Części Samochodowych, Zakłady Dziew iarskie M orena w Bartoszycach, W arm ińska F abryka M aszyn Rolniczych w D obrym Mieście, Zakłady K onfekcji Technicznej w Lubawie, Zakłady Sprzętu O świetleniowego w W ilkasach. W iele zakładów przemysłow ych rozpoczęło produkcję w adaptow anych do tego celu budynkach nieprodukcyjnych, na przykład koszarowych lub w budynkach fabrycznych o zm ienionym po odbudowie profilu produkcji jak Zakłady Sieci Rybackich w Korszach. B yły to więc w zasadzie zakłady nowe lub wznoszone praw ie od podstaw. Tak na przykład M azurskie Z akłady P rzem ysłu Sklejkowego w Morągu pow stały na m iejscu całkowicie zniszczonej fabryki mebli, Z akłady Sprzętu Oświetleniowego w W ilkasach w daw 16 J. Pleban, Z a ry s rozw oju, s. 28; J. A ffeltow icz, Próba oceny u p rze m ysło w ien ia w o je w ó d ztw a o lsztyń skieg o do r o k u 1960, Z eszyty N aukow e W SE, Sopot, n r 23, seria B, 1966, s. 11.

9 1 0 J O Z E F P L E B A N nym obiekcie wojskowym. Podobnie K ętrzyńska F abryka Sprzętu Elektrotechnicznego K-16. Oprócz budow y now ych zakładów, okres planu sześcioletniego zapoczątkował rozbudow ę zakładów istniejących przed rokiem Ponadto akcją rozbudow y objęto wiele cegielni, m łynów, tartaków, m leczarni, gorzelni i innych m niejszych zakładów przem ysłow ych. Rozm iary rozbudowy przem ysłu woj. olsztyńskiego ilu struje stosunkowo dobrze tab. 2, na której zaw arto inform acje dotyczące w yłącznie w ażniejszych inw estycji i nie obejm ujące zdecydowanej większości uruchom ionych w tym okresie bez większych nakładów inw estycyjnych kilkuset zakładów produkcyjnych przem ysłu drobnego, których ogólna liczba w ynosiła 677 I7. TA BELA 2 W y k a z oddanych do u ż y tk u w latach w a żn ie jszy c h za kła d ó w przem ysłow ych w ojew ództw a olsztyńskiego y Liczba zakładów przem ysłow ych W yszczególnienie razem w tym nowe odbudowane rozbudowane O gółem w tym państw ow ych w ty m spółdzielczych z tego p rz y p a d a na: przem ysł energetyczny 1 1 p aliw m aszynow y drzew ny m ateriałów budow lanych w łókienniczy i odzieżow y skórzany i obuw n. 1 1 spożyw czy pozostały 1 1 _ ŹRÓDŁO: J. Pleban, Z arys rozw oju przem ysłu w w ojew ództw ie o lsztyńskim, O lsztyn 1967, ss. 30, 31; Szacunek własny na podstawie danych Działu Przemysłu Wojewódzkiej Komisji P lanow ania G ospodarczego w Olsztynie. Okres planu sześcioletniego to także lata najw iększego rozw oju m iejscowego przem ysłu terenowego, zrzeszającego drobne zakłady przem ysłowe i stanowiącego dom inującą nadal form ę produkcji. O bejm ow ał on wówczas całkow itą produkcję w przem yśle odzieżowym, obuwniczym, tłuszczowym, papierniczym, szklarskim, piekarniczym i artykułów gospodarstw a domowego, a ponadto zajm ow ał dom inującą pozycję w przem y śle m eblarskim, torfowym, m ateriałów budow lanych, m ięsnym oraz zbożowym. O wielkości rozw oju przem ysłu terenowego świadczy fakt, że w latach liczba zakładów produkcyjnych i usługow ych wzrosła do , to jest o 677, a liczba zatrudnionych do , to jest 17 J. Pleban, Z a rys, s Rocznik S tatystyczny W US, O lsztyn 1957, s. 30. M Ibidem.

10 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R Π o 8620 osób. W stosunku do 1949 r. oznaczało to praw ie czterokrotny w zrost potencjału produkcyjnego przem ysłu drobnego. W w ielu pow iatach, jak na przykład w m rągowskim, działdowskim, now om iejskim i olsztyńskim przem ysł drobny zajął pozycję dom inującą, stanowiąc zasadniczy czynnik ich aktyw izacji gospodarczej. Zasadniczą funkcją przem ysłu drobnego w tym okresie było zaspokojenie potrzeb miejscowej ludności w artykuły spożywcze i codziennego użytku. W pew nej m ierze produkcję przem ysłu terenowego dostosowano do potrzeb wsi. Świadczy o ty m uruchom ienie przez państw ow y przem ysł terenow y F a bryki Wozów Gospodarczych w O rnecie oraz produkcja w odlewni w P a słęku takich wyrobów, jak brony, kieraty i buksy do wozów gospodarczych. Podobną funkcję spełniały także zakłady spółdzielczości pracy, w yrabiające na potrzeby wsi m.in. następujące produkty: grabie, szufle do zboża, cebry, beczki, stolnice, kołow rotki i świadczące różne usługi, jak na przykład rem ont lokomobil w Pasłęku. P od względem przestrzennym rozwój przem ysłu drobnego nie był rów nom ierny. Żywiołowość tow arzysząca pow staw aniu tego przem ysłu spraw iała, że nie mógł on jednakow o rekom pensow ać ubytku pryw atnych zakładów przem ysłow ych i rzem ieślniczych. Dotyczy to szczególnie powiatów, w których przem ysł drobny rozw ijał się słabo, nie posiadając przy tym w iększych zakładów przem ysłu kluczowego (węgorzewski, b raniew ski, nidzicki i ówczesny pow iat górowiecki). Słaby był także stopień zaangażowania się tego przem ysłu w przetw órstw ie lokalnych surowców (trzcina, drew no, torf, pokłady w apnia, tłuszcz) oraz w przem yśle chem icznym i maszynowym. W zakresie przem ysłu państwow ego utw orzono w tym okresie oddzielne zarządy poszczególnych gałęzi produkcji, a m ianow icie W ojewódzkie Zjednoczenie Państw ow ych Przedsiębiorstw Przem ysłu Terenowego, W ojewódzkie Zjednoczenie Przem ysłu M ateriałów Budow lanych i W ojewódzki Z arząd M łynów Gospodarczych. D la przem ysłu spółdzielczego utw orzono w tym czasie ośrodki dyspozycji w postaci W ojewódzkiego Związku Spółdzielni P racy i W ojewódzkiego Związku Spółdzielni Inwalidów. O ile plan trzyletni m ożna określić jako bezinw estycyjny, a plan sześcioletni okresem ograniczonych inw estycji, to następne lata należy uznać za okres wzmożonego inw estow ania w m iejscowym p rzem y śle20. Jako przykład może służyć przem ysł m leczarski21, w którym nakłady inw estycyjne w stosunku do średnich w okresie , w latach w zrosły pięciokrotnie 22, a kilkunastokrotnie 23. Udział w ojew ództw a w nakładach inw estycyjnych w przem yśle kraju, który w 1960 r. w ynosił 0,8% 24, wzrósł w 1969 r. do 1,3% 25, a tem po w zrostu nakładów 20 K. Przybylski, R. Rzeczkowski, op. cit., s J. Pleban, R o zw ó j p rze m ysłu m lecza rskieg o w w oj. o ls zty ń s k im w latach , K o m u n ik a ty M azu rsk o -W arm iń sk ie, 1965, n r 3, s. 480; tenże, R o zw ó j m leczarstw a w w ojew ództw ie olsztyńskim, Przem ysł Spożywczy, 1968, n r 7, s J. Pleban, J. Affeltowicz, R o zw ó j p rze m ysłu w w o je w ó d ztw ie o ls zty ń skim, G ospodarka Planow a, 1966, n r 8 9, s Ibidem. 24 Ibidem. 25 Obliczono n a podstaw ie danych Rocznika Statystycznego GUS, 1970, s. 101 i Rocznika Statystycznego W U S, O lsztyn 1970, s. 104.

11 12 J O Z E F P L E B A N inw estycyjnych w tym dziale gospodarki narodowej wyprzedziło w wojew ództw ie analogiczne tem po w zrostu w kraju. W okresie tym popierano rozwój obydwu podstawow ych grup przem ysłu. Jeżeli jednak budowa zakładów przem ysłow ych o lokalizacji określonej m iejscową bazą surow cową m a m iejsce w całym badanym okresie, to budow a zakładów 0 swobodnych w arunkach lokalizacji przypadła głównie na lata W ram ach przem ysłu surowcowego w pierwszym pięcioleciu główny w ysiłek skierow ano na przem ysł spożywczy, a zwłaszcza m leczarski28 1 drzew ny, a w drugim pięcioleciu na przem ysł m ateriałów budow lanych. Z w iększych inw estycji uruchom iono zakłady wym ienione w załączniku n r 2. W om aw ianym okresie przem ysł m leczarski i owocowo-warzywny (C entrala Ogrodnicza) zm ieniły przynależność z sektora państwowego na spółdzielczy. Z dokonanych przeze m nie wyliczeń w ynika, że w latach nastąpił stały w zrost zatrudnienia i w artości produkcji globalnej 27. Dotyczy to rozw oju całego przem ysłu w Polsce, całości przem ysłu w w ojewództwie oraz terenowego i spółdzielczego na jego terenie 28. D rugą p rawidłowością jest to, że w artość produkcji we w szystkich przedziałach czasu oraz w całym okresie rośnie tak w kraju, jak i w w ojew ództw ie szybciej aniżeli zatrudnienie, co w skazuje na w zrastającą jednocześnie w ydajność tych sektorów przem ysłu. Dokonane wyliczenia w ykazują, że w odniesieniu do 1950 i 1955 roku jako podstaw porów nań najw iększe różnice pomiędzy odchyleniam i wskaźników w zrostu produkcji globalnej i zatrudnienia w ystępują w przemyśle spółdzielczym, w którym bezwzględne przyrosty w ydajności pracy w długim okresie kształtow ały się najw yżej. Miało to w pływ na w zrost w ydajności w przem yśle terenow ym, w którym przyrosty te były w om a wianym okresie wyższe niż przeciętne w całym przem yśle regionu. W m iarę skracania podstaw y porów nań i odnoszenia ich do la t 1960 i 1965, najw yższe przyrosty wydajności pracy w ykazuje przem ysł terenowy, co dowodzi rosnącego znaczenia w tym zakresie sektora państw ow e go. W porów naniu z odpowiednim i wielkościam i przeciętnym i dla kraju, wskaźniki w zrostu zatrudnienia i w artości produkcji globalnej kształtują się w województwie wyżej, a przyrosty w ydajności pracy w przem yśle wojew ództw a są wyższe aniżeli przeciętnie w kraju. A naliza w ym ienionych wskaźników uwidacznia, że do 1955 r. rosło znaczenie przem ysłu drobnego, a po tym okresie zaczęła w zrastać rola przem ysłu kluczowego; uw idaczniają to dane tab. 3, dotyczące udziału przem ysłu terenowego i spółdzielczego w przem yśle w ojew ództw a ogółem. Z tab. 3 w ynika, że w przem yśle terenow ym wojew ództw a nieprzerwanie w zrasta udział przem ysłu spółdzielczego, przy czym w porów naniu z latam i 1950, 1955 i 1960 przyjętym i jako 100% w zrastał szybciej udział w artości produkcji, a w porów naniu z 1965 r. udział liczby zatrudnionych. Potw ierdza to wspom niane uprzednio zjawisko szybszego w zrostu w ostatnim pięcioleciu w ydajności pracy w państw ow ym przem yśle tere- 28 B. I m b s, A n a liza i p e rsp e k ty w y ro zw o ju m lecza rstw a w w oj. o lsztyń skim, Problem y Ekonom iczne w ojew ództw a olsztyńskiego, O lsztyn 1969, s Do 1965 r. p ro b lem ten poru sza p ra c a J. Plebana, R o zw ó j p rze m ysłu, s J. Pleban, N a tu ra ln e czyn n iki, s. 10.

12 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 13 Lata TA BELA 3 U dział p ro cen to w y poszczególnych sekto ró w w g liczb y za tru d n io n ych i w artości p ro d u k c ji w p rzem yśle w o je w ó d ztw a o lsztyńskieg o w latach Udział w przem yśle ogółem Udział przem ysłu spółdzielczego terenow y spółdzielczy w przem yśle terenow ym zatrud produkcja zatrud produkcja zatrud produkcja nienie globalna nienie globalna nienie globalna ,3 11,4 12,7 4,9 57,1 43, ,8 22,2 26,0 13,5 68,9 60, ,3 36,6 29,4 29,6 67,9 80, ,2 37,3 30,6 30,0 71,0 81, ,5 30,5 29,0 25,9 81,7 85,0 ŹRÓDŁO: Obliczeń dokonano na podstawie m ateriałów statystycznych. nowym. Udział tego ostatniego w przem yśle terenow ym wojew ództw a był jednak nadal niew ielki i w ynosił w 1969 r. w zakresie zatrudnienia 18,3%, przy w artości produkcji 15,0%. Z powyższego w ynika, że dom inującą pozycję w przem yśle terenow ym zajm uje przem ysł spółdzielczy, k tó ry od 1950 r. zwiększył swój udział w zakresie zatrudnienia o 43 /o, a w zakresie w artości produkcji dw ukrotnie. Analiza danych zamieszczonych w tab. 3 w skazuje jednocześnie, że zarówno we w szystkich przedziałach czasu, jak i w całym badanym okresie, w zrost obydwu analizow anych kategorii ekonomicznych, to jest wielkości zatrudnienia i w artości produkcji globalnej w cenach porów nyw alnych z 1960 г., kształtuje się w w ojew ództw ie wyżej w porów naniu z przeciętnym w zrostem w kraju. Dowodzi to wyższej n a tym terenie niż w k raju dynam iki rozw oju miejscowego przem ysłu 29. Ilustrację tego problem u stanow ią zamieszczone w tab. 3 w skaźniki średniorocznego tem pa w zrostu. 29 Oprócz podanych w przypisach szerzej problem rozw oju przem ysłu w w ojew ództw ie tra k tu ją n a stęp u jące p race: J. Affeltowicz, O gólna c h a ra k te ry sty ka w a ru n k ó w ro zw o ju p rze m ysłu w w oj. o ls zty ń s kim, Z eszyty N aukow e W SE, n r 23, seria B, Sopot 1964; tenże, Z a ry s ro zw o ju p rze m ysłu w w o je w ó d ztw ie o lszty ń skim w la ta ch , Z eszyty N aukow e W SE, n r 24, se ria B, S opot 1965; tenże, O cena uprzem ysłow ienia w ojew ództw a olsztyńskiego (m aszynopis, Sopot 1965); tenże, K ieru n k i ro zw o ju p rze m ysłu w w o je w ó d ztw ie o ls zty ń s k im w o k resie p e rsp e kty w ic zn y m, O lsztyn, 1967; Z. Januszko, M. Kiełczew ska, W o je w ó d ztw o o lszty ń skie. Z a rys geografii gospodarczej, W arszaw a 1955; Z. Januszko, P rzeobrażenia i osiągnięcia gospodarczo-społeczne w ojew ództw a olsztyńskiego, P oznań 1959; Z. Po d em ski, R o zw ó j gospodarczy i d em o g ra ficzn y W a rm ii i M azur w d w u d ziesto leciu, O l sztyn 1966; J. Pleban, U w agi w sp ra w ie regionalnego program ow ania ro zw o ju przem ysłu w św ietle dośw iadczeń w ojew ództw a olsztyńskiego, G ospodarka P lanow a, 1963, n r 3; tenże, Próba oceny e fe k ty w n o śc i gospodarczej w o j. o lsztyń skieg o na podstaw ie w yn ikó w badań nad dochodem społecznym w ytw o rzo n ym w 1960 r., P la now anie R egionalne K P p rzy R.M., 1964, z. 11; S. Srokowski, P ru sy W schodnie, W arszaw a 1947; J. Stefanow icz, S ta n p rze m y słu regionu o lsztyń skieg o i jego rozb u d o w a w ram ach p lanu sześcioletniego, O lsztyn 1945; S. Smoleński, M. P r z e d p o 1 s k i, B. G r o c h m a n, S tr u k tu ra społeczno-gospodarcza Z ie m Zachodnich, P o zn ań 1961; J. Tilgner, S ta n i p o trzeb y P om orza W schodniego, Bydgoszcz 1947; J. Pleban, B. W ilam ow ski, Z badań nad dochodem sp o łeczn ym w o je w ództw a olsztyńskiego, K om unikaty M azursko-w arm ińskie, 1964, n r 2.

13 14 J Ó Z E F P L E B A N Ś red n ie roczne tem p o w zro stu za tru d n io n y c h w p rzem yśle w Polsce i w o jew ó d ztw ie o ls zty ń s kim w g sekto ró w w latach (w odsetka ch ) Lata TABELA P o lsk a ogółem 6,2 1,9 3,2 2,8 3,8 3,4 W ojewództw o 15,0 3,9 3,2 5,6 7,2 4,9 w tym : terenow y 27,7 6,8 3,2 1,5 9,8 2,6 spółdzielczy 32,6 6,5 4,1 4,4 11,9 4,7 Dane tab. 4 ukazują, że naw et w latach , to jest w okresie realizacji kapitałochłonnej inw estycji, jak ą były Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych, tem po w zrostu kształtow ało się analogicznie w województwie i w kraju. W ynikało to z wyższego niż przeciętnie w wojew ództw ie w latach tem pa w zrostu przem ysłu terenowego, a w tym głównie przem ysłu spółdzielczego, który rozw ijał się szybciej niż przem ysł terenow y i cały przem ysł regionu 30. W okresie tem po w zrostu przem ysłu spółdzielczego powiększało się nieznacznie, natom iast tem po w zrostu całego przem ysłu terenowego zmalało o 50%. Powiększało się natom iast poważnie, bo o 75% w stosunku do lat średnie roczne tem po w zrostu całego przem ysłu. Było to w ynikiem dokonyw ujących się w tym okresie zmian strukturalnych, polegających na znacznie szybszym rozw oju grupy przemysłu, charakteryzującego się sw obodnym i w arunkam i lokalizacji w porów naniu z przem ysłem opierającym produkcję na m iejscowych surow cach. W latach dynam ika nakładów inw estycyjnych w Polsce kształtow ała się na poziomie 130,5%, a w wojew ództw ie na poziomie 140,2% i była o 9,8% wyższa 31. Efektem oddania do użytku realizow anych w ubiegłym pięcioleciu inw estycji przem ysłow ych o swobodnych w arunkach lokalizacji jest stabilizacja tem pa w zrostu podobnie jak w dziesięcioleciu na poziomie dw ukrotnie wyższym niż przeciętne tem po w zrostu w Polsce. Ponadto wyższe około 5G% tem po w zrostu przem ysłu w województwie niż w k raju w całym badanym dw udziestoletnim okresie..k onfrontacja om awianych tem p w zrostu ze stru k tu rą branżow ą i podstaw ow ym i czynnikam i rozw oju przem ysłu, czyli bazą surowcową i siłą roboczą wskazuje, że po 1965 roku dokonała się zasadnicza zmiana roli czynnika demograficznego i jakościowa zm iana kierunku rozw oju przem ysłu województwa. O ile w okresie planu sześcioletniego niedobór siły roboczej był czynnikiem, który obok istniejących zakładów przem ysłowych stym ulow ał rozwój przem ysłu głównie w kierunku oparcia go o lo 30 J. Pleban, T e ren o w y p rze m ysł sp o ży w czy w w o je w ó d ztw ie o lsztyń skim, Przem ysł Spożywczy, 1969, n r Obliczono jako średnią w ażoną la t na podstaw ie Roczników S tatystycznych W US O lsztyn 1966, s. 119 oraz GUS, W arszaw a 1966, s. 97.

14 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 15 kalne surowce, co tłum aczy rów nież wywóz tych surowców na teren innych w ojew ództw 32, to w w arunkach narastających w okresie ostatnich trzech planów pięcioletnich nadw yżek siły roboczej, czynnik ten coraz silniej stym uluje rozwój przem ysłu w kierunku m aksym alnego w ykorzystania lokalnych surowców 33, w ykorzystania nadw yżek m iejscowej siły roboczej w drodze budow y zakładów o tak zw anych swobodnych w arunkach lokalizacji. Proces ten m a m iejsce w całym om aw ianym okresie czasu, ale jego nasilenie w ystąpiło dopiero obecnie. W związku z tym można stwierdzić, że jeżeli do 1955 r. dw ukrotnie wyższe tem po w zrostu przem ysłu w ojew ództw a w porów naniu z przeciętnym w k raju w ynikało z uruchom ienia nieczynnych i rozbudow y istniejących zakładów głównie przem ysłu opierającego swą produkcję o lokalne surowce, to po 1965 r. sytuacja została odwrócona i analogiczne tem po w zrostu przem ysłu w ojew ództw a jest w ynikiem budow y zakładów przem ysłow ych bazujących na lokalnej sile roboczej, a nie lokalnych surowcach. W skazują na to przeobrażenia, jakie m iały m iejsce w om aw ianym okresie w stru k tu rze gałęziowej przem ysłu, których ilustrację liczbową stanow ią dane tab. 5. Z tab. 5 w ynika, że w stru k tu rze gałęziowej przem ysłu wzrosło znaczenie grupy przem ysłu o swobodnych w arunkach lokalizacji, na którą składa się w województwie: przem ysł maszynowy, chem iczny oraz część zakładów przem ysłu włókienniczo-odzieżowego (bez roszarni lnu). O statnia gałąź przem ysłu dotycząca obydw u om aw ianych grup w y kazuje stabilizację pod w zględem udziału w strukturze gałęziowej. Do w zrostu roli tej grupy przem ysłu przyczynił się rozwój pozostałych dwóch gałęzi przem ysłu, tj. maszynowego i chemicznego 34. Z danych tab. 5 w y nika, że w zrost zatrudnienia w przem yśle m aszynowym dokonyw ał się sukcesywnie we w szystkich przedziałach omawianego okresu. N atom iast rozwój przem ysłu chemicznego dokonyw ał się w yłącznie w latach i to w sposób skokowy. Udział obydwu w ym ienionych gałęzi przem ysłu w ogólnej liczbie zatrudnionych w tym dziale produkcji m aterialnej regionu wzrósł na przestrzeni la t z 13,7% do 23,8%, czyli praw ie dw ukrotnie. D ecydujący w pływ m iało na to uruchom ienie w 1967 roku Olsztyńskich Zakładów Opon Samochodowych o docelowym zatrudnieniu 5 tys. osób. Efektem tego jest kilkakrotnie wyższe niż przeciętnie w wojew ództw ie i w innych gałęziach przem ysłu kształtow anie się w skaźnika dynam iki w zrostu w przem yśle chem icznym zarówno w latach , jak i w całym om aw ianym okresie. Zjaw isku rosnącego udziału w stru k tu rze gałęziowej przem ysłu gałęzi produkcji o względnie swobodnych w arunkach lokalizacji tow arzyszy zjawisko m alejącego udziału w tej stru k tu rze gałęzi przem ysłu opierających swą produkcję o surowce pochodzenia lokalnego. W poszczególnych przedziałach czasowych 32 P o r. R. Rzeczkowski, J. Sucht a, O pełn e w yk o rzy sta n ie b a zy surow cow ej dla rozw oju p rzem ysłu m ięsnego w w ojew ództw ie o lsztyń skim, m aszynopis, ss J. Pleban, R e z erw y su ro w co w e p rze m y słu sp o żyw czeg o w o je w ó d ztw a olszty ń skieg o, Przem ysł Spożywczy, 1967, n r J. L isikiew icz, A. Sosnowska, op. cit., s. 9. C h arak tery sty czny je st fa k t, iż d y n am ik a p ro d u k c ji gałęzi u zn an y ch pow szechnie za now oczesne, przew yższa średnie tem po w zrostu prod u k cji przem ysłow ej w w ojew ództw ie; chodzi tu o przem ysł elek tro tech n iczn y, śro d k ó w tra n s p o rtu i m etalo w y, chem iczny, gum ow y oraz n ie k tó re inne.

15 16 J O Z E F P L E B A N a) Rodzaj przem ysłu D ynam ika i stru ktu ra gałęziowa rozw oju przem ysłu Z atrudnienie w przem yśle w ojew ództwa w tys. osób I D ynam ika w zrostu w % w latach E nergetyczny 0,6 0,7 1Д 1,2 1,4 1,2 1,6 1,1 1Д P aliw 0,2 0,3 0,4 0,5 0,9 1,5 1,3 1,2 1,8 M aszynowy 2,7 4,0 5,6 7,6 10,7 1,5 1,4 1,4 1,4 Chem iczny 0,3 0,3 0,4 0,8 3,3 1,0 1,3 2,0 4,1 M ateriałó w budow lanych 1,3 2,0 2,9 2,7 3,8 1,5 1,4 0,9 1,4 D rzew no-papierniczy 3,1 10,0 11,2 12,1 13,5 3,2 1,1 1Д 1Д W łókienniczo-o dziezowy 2,7 4,0 5,4 6,2 7,6 1,5 1,3 1,1 1,2 Skórzano-O buw niczy 0,3 0,8 1Д 1,3 1,7 2,7 1,4 1,1 1,3 Spożyw czy 4,3 9,0 9,8 11,9 14,6 2,1 1,1 1,2 1,2 P ozostały 0,2 0,4 0,2 0,4 1,1 2,0 0,5 2,0 2,7 R azem 15,7 31,5 38,1 44,7 58,6 2,0 1,2 1,2 1,3 ŻR0DŁO: Rocznik Statystyczny WUS, Olsztyn 1970, ss , lata szacunek własny. udział tej grupy przem ysłu (wraz z włókienniczo-odzieżowym) w ogólnej liczbie zatrudnionych w przem yśle wojew ództw a przedstaw iał się następująco: 1950 = 77,1%; 1955 = 84,1%; 1960 = 81,4%; 1965 = 72,4%; 1969 = 73,1%. Mimo tendencji m alejącego udziału grupy przem ysłu o lokalizacji określonej miejscową bazą surowcow ą w przem yśle w ojewództwa, składające się na tę grupę gałęzie produkcji w ykazują ciągłą i znaczną dynamikę w zrostu. W latach najw iększą, bo praw ie sześciokrotną dynam ikę w zrostu w ykazuje przem ysł skórzano-obuwniczy (głównie w w yniku rozbudowy przem ysłu garbarskiego) i pozostały cztero-pięciokrotny wzrost zatrudnienia w ykazuje przem ysł paliw i drzew ny (przetw órstw o torfu i fabryki p ły t pilśniowych, w iórowych i paździerzowych), około trzy- pięciokrotny przem ysł spożywczy (głównie rozbudow a przem ysłu mleczarskiego), a około trzykrotny przem ysł m ateriałów budow lanych (głównie w w yniku budow y zakładów elem entów prefabrykow a nych). W dziesięcioleciu najw yższy pięć i półkrotny w zrost w ykazuje przem ysł pozostały, a cokolwiek ponad dw ukrotny w zrost przem ysł paliw. W zrost zatrudnienia w innych gałęziach zaw iera się w przedziale od 1,2 razy w przem yśle drzew nym, do 1,5 razy w pozostałych gałęziach omawianej grupy przem ysłu. W przem yśle charakteryzującym się swobodnymi w arunkam i lokalizacji nastąpił czterokrotny w zrost przem y słu maszynowego w latach , m.in. w Fabryce M aszyn Rolniczych w Dobrym Mieście, Spomasz, a dw ukrotny. A nalogiczne dane dla przem ysłu chemicznego wynoszą natom iast 11 i ponad 8 razy, co w skazuje dobitnie na wpływ, jaki ta grupa posiada aktualnie na kształtow anie się dynam iki w zrostu całego przem ysłu (w ynik budow y Olsztyńskich Zakładów Opon Samochodowych). Potw ierdzeniem tego są da-

16 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 17 w o je w ó d ztw a o lsztyń skieg o w latach b) Rodzaj przem ysłu S truktura zatrudnienia w przem yśle (w odsetkach) TABELA 5 U dział w analogicznej gałązi przem ysłu w Polsce (w odsetkach) I I E nergetyczny 3,8 2,2 2,9 2,7 2,4 1,0 1,7 1,5 2,3 P aliw 1,3 1,0 1,0 1,1 1,5 0,1 0,1 0,1 0,2 M aszynowy 17,2 12,7 14,7 17,0 18,2 0, ,2 1.0 C hem iczny 1,9 1,0 1,0 1,8 5,6 0,3 0,2 0,2 1,3 M ateriałó w budow lanych 8,3 6,3 7,0 6,0 6,5 0,9 1,2 1,8 1,3 D rzew no - P ap i e r n i czy 19,7 31,7 29,4 27,1 23,0 1,6 4,7 8,0 4,6 W łókienniczo-o dziezowy 17,2 12,7 14,2 13,8 13,0 0,6 1,1 2,3 1,3 Skórzano-O buw niczy 1,9 2,5 2,9 2,9 2,9 0,4 1,0 1,2 1,3 Spożyw czy 27,4 28,6 25,8 26,6 25,0 1,9 2, ,2 P ozostały 1,3 1,3 0,5 0,9 1,2 2,0 1,0 1,4 2,0 R azem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 ne dotyczące tem pa w zrostu poszczególnych gałęzi przem ysłu przedstawione w tabeli 6. Z tab. 6 w ynika, że najw yższe tem po w zrostu w latach w ykazują: przem ysł chemiczny, pozostały, paliw i maszynowy. Przem ysł paliw, który obejm uje właściwie wydobycie i przetw órstw o torfu oraz przem ysł pozostały, który reprezentuje zakłady jednej i drugiej grupy przem ysłu, np. w ytw órnie pasz treściw ych nie odgryw ają w wojewódz- TABELA 6 W sk a źn ik i średniorocznego tem p a w zro stu gałęzi p rze m ysłu w o jew ó d ztw a o lsztyń skieg o w latach Ś rednioroczne tem po w zrostu w latach Rodzaj przem ysłu E nerg ety czn y 3,7 9,9 1,9 1,9 4,5 3,0 P aliw 8,5 5,4 3,7 12,5 8,2 9,2 M aszynowy 8, ,0 7,0 7,6 7,4 Chem iczny 5,4 14,9 32,6 13,4 26,3 M ateriałó w budow lanych 8,5 7,0 7,0 5,8 3,0 D rzew no-papierniczy 26,2 1,9 1,9 1,9 8,0 2,0 W łókienniczo-o dziezowy 8,5 5,4 1,9 3,7 5,6 3,8 Skórzano-O buw niczy 22,0 7,0 1,9 5,4 9,6 4,6 Spożyw czy 16,0 1,9 3,7 3,7 6,7 4,6 Pozostały 14,9 _ 2,0 22,0 9,4 20,9 ŹRÓDŁO: Obliczono na podstaw ie danych tabeli 5, 2. K om unikaty

17 18 J O Z E F P L E B A N twie, jak to w ynika z danych tabeli 5, istotnej roli. Z atrudnienie w obydwu tych gałęziach przem ysłu kształtuje się poniżej 3% ogółu zatrudnionych. N atom iast zatrudnienie w przem yśle m aszynowym i chemicznym wynosi obecnie około 24%, przy czym przem ysł m aszynowy w ykazuje w całym okresie jedno z najw yższych tem p w zrostu, a tem po w zrostu przem ysłu chemicznego było nie tylko najw yższe ze w szystkich przedstawionych w tab. 6 gałęzi przem ysłu, ale ponadto w ostatnim dziesięcioleciu w ykazywało tendencję do trzy- i dw ukrotnego wzrostu. W ynikiem dotychczasowego rozw oju przem ysłu w w ojew ództw ie jest także wzrost jego roli w przem yśle kraju. O brazują to dane tab. 5 dotyczące udziału wojew ództw a w analogicznej gałęzi i przem yśle ogółem w kraju. A naliza tych danych wskazuje, że w okresie najbardziej, bo ponad czterokrotnie wzrósł udział przem ysłu chemicznego. Ponad trzy krotnie przem ysłu skórzano-obuwniczego, praw ie trzykrotnie drzewnego, a dw ukrotnie przem ysłu paliw i włókienniczo-odzieżowego. Około 50% wzrósł także udział przem ysłu m ateriałów budow lanych i spożywczego 35. W zrost przem ysłu spożywczego był głównie w ynikiem znacznej rozbudowy przem ysłu mleczarskiego i mięsnego 36. Udział przem ysłu m aszynow e go wzrósł o 25%, a innego pozostał na niezm ienionym poziomie. Jednocześnie udział całego przem ysłu w ogólnej liczbie zatrudnionych w przem yśle k raju pow iększył się praw ie dw ukrotnie i wzrósł z 0,8% w 1960 r. do 1,5 % w 1969 r. W yrazem przeobrażeń w przem yśle w ojew ództw a był również postępujący w całym okresie jego rozwoju proces koncentracji pionowej przem ysłu uspołecznionego w yrażający się zwiększeniem liczby zatrudnionych przypadających średnio na jeden zakład przem ysłow y. Zagadnienie to ilustruje tab. 7. A naliza powyższych danych wskazuje, że tylko w 1965 r. nastąpiło zm niejszenie się w przem yśle spółdzielczym i w konsekw encji w całym przem yśle wojew ództw a liczby zatrudnionych przypadających na jeden zakład przem ysłow y. W pozostałych przedziałach czasowych przeciętna wielkość zakładu rośnie zarówno w przem yśle ogółem, jak w przem yśle państwow ym, spółdzielczym i terenow ym. W yrazem zmian w tym zakresie jest także to, że jeżeli przed 1945 r. brakow ało na tym terenie w iększych i średnich zakładów przem ysłowych, to obecnie 6 zakładów zatrudnia więcej niż 1000 osób, 15 zakładów od 500 do 1000 osób, 16 zakładów od 200 do 500 osób, a 70 zakładów od 100 do 200 osób J. Pleban, R ozw ój p rze m ysłu spożyw czego w o jew ó d ztw a o lsztyńskiego, G o spodarka Planow a, 1961, n r 4. x J. Pleban, W yb ra n e p ro b lem y ro zw o ju p rze m ysłu m ięsnego w w oj. o lszty ń s k im, P rzem y sł Spożyw czy, 1969, n r 1; J. Szulc, S ta n i p e rsp e k ty w y ro zw o ju p rze m ysłu m ięsnego w гoojew ództw ie olsztyńskim, O lsztyn J. Lisikiewiez, A. Sosnowska, op. cit., s. 11: P rzedsię b io rstw a te nie należą do najw iększych w sk ali krajow ej, m ieszczą się zaledw ie w ram ach przedsiębiorstw średniej w ielkości, w yjątek stanow ią O lsztyńskie Z akłady Opon Sam ochodowych, k tó re po osiągnięciu projektow anej zdolności produkcyjnej stan ą się n ajw ięk szym p ro d u cen tem ogum ienia w k ra ju i b ędą m ogły zaliczać się do n ajw iększych przed sięb io rstw chem icznych". P rzytoczona w yżej opin ia a u to ró w nie w y d a je się p recy zy jn a, zw łaszcza w odniesieniu do o k resu p erspektyw icznego i kierunkow ego. Nie uw zględnia bow iem m ożliw ości rozw oju innych oprócz O lsztyńskich Zakładów

18 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 19 TABELA 7 L iczba za kła d ó w p rze m ysło w y ch oraz w ielko ść za tru d n ien ia w je d n y m za kła d zie p rze m ysło w y m w w o je w ó d ztw ie o lszty ń skim w latach Rok Zakłady przem ysłu uspołecznionego ogółem terenow e go spółdz. Zatrudnionych w Jednym zakładzie przem ysłow ym ogółem te ren o wym spółdz. państw U I ŹRÓDŁO: Spraw ozdanie działu przem ysłu WKPG z w ykonania planu sześcioletniego; m ateriały WUS, Olsztyn 1950; szacunek w łasny 1950; Roczniki Statystyczne WUS, O lsztyn 1957, 1965, 1970; Rocznik S tatystyczny GUS, W arszawa Proces w zrostu średniej wielkości zakładów przem ysłow ych m iał m iejsce rów nież w większości pow iatów w ojewództwa, na co w skazuje tab. 8. Z tab. 8 w ynika, że w całym badanym okresie jedynie w powiecie biskupieckim m iał m iejsce stały proces zm niejszania się przeciętnej wielkości zakładu przem ysłowego. W kilku pow iatach, a mianowicie w m rągowskim, olsztyńskim i ostródzkim przeciętna wielkość zakładu w poszczególnych okresach czasu rosła lub m alała, a w zdecydowanej w iększości pow iatów w ystępow ał stały proces pionowej koncentracji produkcji, przy czym w stosunku do poziomu z 1946 r. przeciętna wielkość zakładu przem ysłowego wzrosła od około 1,5 raza w powiecie nidzickim, 2 razy w pow iatach działdowskim, kętrzyńskim, w O lsztynie i powiecie olsztyńskim, pasłęckim i szczycieńskim, 3 razy w bartoszyckim, braniew skim, giżyckim, w ęgorzewskim, do 4 razy w iławskim, lidzbarskim, nowom iejskim i piskim. Z tab. 8 w ynika również, że w zakresie zatrudnienia najw yższa dynam ika w zrostu m iała m iejsce w całym om aw ianym okresie w powiatach bartoszyckim, braniew skim, giżyckim, iławskim, lidzbarskim, m o- rąskim, piskim i nowom iejskim. W zrost ten zaw ierał się w przedziale od ponad 10 (nowomiejski), do ponad 30 razy (bartoszycki). W okresie ponad trzykrotny w zrost zatrudnienia m iał m iejsce w pow iatach giżyckim i iławskim, dw u- i półkrotny w O lsztynie. W pow iatach bartoszyckim, braniew skim, działdowskim, kętrzyńskim, lidzbarskim, nidzic- Opon Sam ochodow ych rodzajów produkcji, w ty-m rów nież produkcji op artej o lokalną lub m iędzyregionalną bazę surow cow ą. Już obecnie poziom ko n cen tracji pionow ej i poziomej przem ysłu m leczarskiego jest w w ojew ództw ie olsztyńskim znacznie wyższy aniżeli przeciętnie w Polsce. Szereg zbudow anych w latach sześćdziesiątych zakładów m leczarsk ich w w ojew ództw ie należy do najw ięk szy ch w te j gałęzi przem ysłu. Istn ie ją tak że p o d staw y b udow y n a tym te re n ie k o m b in ató w m ięsnych. W w ojew ództw ie istn ie ją ta k że w a ru n k i do rozw oju p rzem ysłu lekkiego. D otyczy to szczególnie m ożliw ości b u d o w y k o m b in atu w łókienniczego w zak resie p rzem ysłu lndarskiego. O bok szczególnie k o rzy stn y ch w tym regionie '.warunków n a tu ra ln y c h do upraw y tego surow ca, przem aw ia za tym centralne położenie w ojew ództw a w stosunku do bazy surow cow ej północnej części Polski i portów m orskich (por. J. P l e ban, L okalne suroioce, a rozw ój p rze m ysłu w w o je w ó d ztw ie o lszty ń skim, S opot 1969 (m aszynopis pracy doktorskiej).

19 TABELA 8 Dynamika oraz struktura zakładów i zatrudnienia oraz przeciętne zatrudnienie w jednym zakładzie p rze m ysło w y m województw a olsztyńskiego w układzie według powiatów w latach G В Ό Дu S я *3 * a Ό 2 o BW y ü с ό ε ο Я >» о с 2 я 1 о R ľ se c «Ь g <îg S S» «lotcww-hhoío CO^N^MOOt-inœOJ o I960 j O t* H o N M M N M H ^» COCD«o ΙΛ COч* CD t-" to ia N M N N CO OÍ CDсо" i-t CD t«^t M,t'iaino(D oat*n t'^n túb(on o o 1946 j 03 O O CO o _ o _ fo i - T c o o í o T c o o í i o o í CO er O 00 O O t ^ CO 1-H o I 1- T o í l O C O C D C O O O Í o í c O 1 - h 03 OJ l O C O ^ O H C O M I f l H O N M H t - t - M O C O l f l o o o o o 100,0 s СООЗОЗООСООЗСООЗЮСОї < 03 co I960 j M Ю О t - O M O) H «Ю f O M c f r t o^ u i и из co co o í о " со со со trf o í o T e í σ> со ю Ч ' М С ' І г Ч ^ ^ С О С О П С О М Г З И Н Ю М Ю С О М <DW««COCOOMH US^CO'fl' COCON O I> CC ψ етсоезмм^юсопмгнезюсосом^ссн w oo о со" м со со σγ ігг со" σ>" i-г со' со σ> c-" 3 * <o и Iß Ifl о СО Ю ^ М ^ О О 1^ М in и t- 4»< S i ι со и и ^ W И Н Н M н ^ и н N o co OJ СО Ю COCO СО t-^o СО СО 1-I_ in О СО t - CD о Ю с 5 л o ОЗСОЄЛиОСОС-СОчР СО<»іЛС- М СОіЛСО w i s H co :zba zat w tys ІЗ о *2 2 Ä о * >> N S o Я и s ε ~ N c a j j Ю Tí* 03 ч* Ю»-H Tť CD^ COCOCDІД Л СЧO t-_h η.-г.-г 1-Г» Г 1-Г o í o í 1-Г H и о" и м" 1-Г w ď oi c i o" OOlÛHMlCCOt'^COt'lOlQNifOCÛOi-l HWH^NHMHHHCCOleONinNi-iioo O O O O O O O O O O O O f-γθι-γθοοο (CDint COCOOQi I озс-сососоеоч^соеосо OOOJCDC-Ľ-COCOC- СОСОЮСОС-Юі-неОС-ОЗ ^ 42 і , 63! 46 І M 0 5 C-COCDtf^OîlOCO H H ijl rt H H H Powiat О СО О О СО СО н Tř O) f φ CD^COCDi-fCOCDCO^eDOJ COIOCOHCOCOIßCOCOCO H H O í t - t ř C O C - C O H C O H Н Н О З П П И С О Н Н М B artoszycki B iskupiecki B ran iew sk i D ziałdow ski G iżycki Iławski K ętrzy ń sk i L id zb arsk i M orąski M rągow ski N idzicki N ow om iejski m. O lsztyn O lsztyński O stródzki P asłęck i P isk i Szczycieński W ęgorzew ski 35,0 34,0 32,0 7, o cooł 365 R azem 0адV с ы >, те со x 1 о К о S Sš w и О es ІІ те n S и 3 те и S P S* So n ад «те S íl IB О я 3w те n c o S ««c,«ô Ç X»- X Ww ^_ľ t* σ> to Я u ^ С >.>> s w0 5 w *Э σ оате с о с о N 3 о Ö л Q О а N

20 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 21 kim, piskim i szczycieńskim w ystąpił ponad lub około dw ukrotny w zrost liczby zatrudnionych w przem yśle, a w pozostałych pow iatach w zrost ten w ynosił około 50%, w ykazując stabilizacją tylko w powiecie olsztyńskim. R ezultatem niejednakow ego tem pa w zrostu przem ysłu w poszczególnych pow iatach były przeobrażenia w przestrzennej stru k tu rze regionu, których dane przedstaw ia rów nież tab. 8. W ynika z niej, że nieprzerw anie najsilniej w zrastał w przem yśle regionu udział pow iatów bartoszyckiego, giżyckiego i kętrzyńskiego. Udział większości pozostałych powiatów kształtow ał się w badanych okresach nierów nom iernie. W całym badanym okresie jedynie udział pow iatu biskupieckiego w ykazyw ał tendencję m alejącą. Skłonność do stabilizacji udziału w zakresie zatrudnienia w przem yśle wojew ództw a cechuje natom iast w całym okresie pow iat pasłęcki i olsztyński, a w latach pow iaty: m orąski, mrągowski, nidzicki i nowomiejski. W om aw ianym czasie wzrosła rów nież rola przem ysłu w całej gospodarce regionu. W skazują na to dane dotyczące kształtow ania się odsetka ludności zatrudnionej w przem yśle oraz stosunku procentowego liczby zatrudnionych w przem yśle do ogółu zatrudnionych w całej gospodarce regionu. W analizow anych przedziałach czasowych zagadnienie to przedstaw ia tab. 9. T A B E L A 9 U dział p rze m ysłu w a k ty w iz a c ji ludności w ojew ództw a olsztyńskiego w latach Rok Odsetek ludności zatrudnionej w przem yśle Udział zatrudnionych w przem yśle w zatrudnieniu ogółem w województwie (w odsetkach) ,2 11, ,9 18, , , ,0 22,7 Tempo industrializacji W arm ii i M azur jest bardzo szybkie, a jednocześnie nierów nom ierne. O dsetek ludności zatrudnionej w przem yśle w zrastał najszybciej w okresie planu sześcioletniego i aktualnego planu pięcioletniego ( ). W 1969 r. odsetek ten był trzykrotnie wyższy niż w 1950 r. i ponad 50% wyższy niż w 1955 r. Oznacza to, że tem po w zrostu liczby zatrudnionych w przem yśle w ojew ództw a było w okresie 25 lat PR L wyższe aniżeli tem po dynam icznie zwiększającej się na tym terenie ludności. Podobne proporcje w zrostu w ykazuje stosunek procentow y zatrudnionych w przem yśle do zatrudnionych w całej gospodarce regionu, co potw ierdza ponownie, że rozwój przem ysłu w om aw ianym okresie był głównie funkcją w zrostu czynnika demograficznego, a jednocześnie w skazuje, że przem ysł jako dział gospodarki narodow ej stanow ił w latach wiodący czynnik aktyw izacji gospodarczej w ojewództwa olsztyńskiego. R ekapitulując należy stwierdzić, że w dotychczasowym kierunku roz

21 22 J O Z E F P L E B A N woju przem ysłu na terenie wojew ództw a można wyróżnić następujące zasadnicze nurty: 1) n u rt surowcowy, który w yrażał się w dążeniu do rozwoju gałęzi przem ysłu opierających swą produkcję o lokalne zasoby surowcowe; 2) n u rt aktyw izacyjny, zm ierzający do produkcyjnego w ykorzystania rozproszonych z uw agi na stosunkowo gęstą sieć osadniczą nadw yżek sił roboczych regionu, którego w yrazem jest charakterystyczny dla tego wojew ództw a znaczny rozwój przem ysłu drobnego; 3) n u rt m odernizacyjny, charakteryzujący się budow ą zakładów produkcyjnych należących do gałęzi przem ysłu uznanych za nośniki postępu technicznego zaliczanych do grupy przem ysłu o względnie swobodnych w arunkach lokalizacji (opierających swą produkcję nie o lokalne surow ce, lecz o lokalną siłę roboczą). Przedstaw iony podział nie jest bardzo ścisły. W każdym z poszczególnych nurtów dostrzec można cechy charakterystyczne dla innych n u r tów. Tak r.a przykład w nurcie surowcow ym w ystępują jednocześnie elem enty n u rtu m odernizacyjnego. W yrazem tego jest budow a nowoczesnych zakładów m leczarskich czy elew atorów zbożowych. W nurcie aktywizacyjnym z kolei dostrzec m ożna cechy właściwe zarówno nurtow i surowcowemu (drobne zakłady przem ysłu spożywczego i drzewnego) jak i nurtow i m odernizacyjnem u. W państw ow ym przem yśle terenow ym dotyczy to zwłaszcza nowo zbudow anych zakładów m eblarskich w W ę gorzewie i Nowym Mieście oraz zakładów dziew iarskich w Lidzbarku W arm ińskim. W spółdzielczości pracy powyższe odnosi się szczególnie do zakładów m eblarskich Spółdzielni P racy im. M. Nowotki w O lsztynie oraz Styl w K ętrzynie. N u rt m odernizacyjny posiada jednocześnie cechy n u rtu aktyw izacyjnego, przyczyniając się do produkcyjnego zatrudnienia w ystępujących na tym terenie nadw yżek siły roboczej. Istotną cechę tego n u rtu stanow i jego w pływ na m odernizację stru k tu ry gałęziowej przem ysłu i m odernizację stru k tu ry produkcyjnej województwa. W ymienione trzy n u rty rozw oju posiadają trzy wspólne cechy: 1) aktyw izację zawodową w ystępujących w w ojew ództw ie i posiadających tendencję do stałego zwiększania się nadw yżek sił roboczych. W y razem tego jest rosnący udział zatrudnionych w przem yśle osób w ogólnej liczbie zatrudnionych w gospodarce narodow ej oraz ogólnej liczbie ludności regionu. 2) Unowocześnianie w szystkich w ystępujących w w ojewództwie rodzajów produkcji przem ysłow ej, czego efektem jest stale rosnąca w ydajność pracy żywej w całym przem yśle. 3) A ktyw izacja gospodarcza i społeczna innych działów produkcji m a terialnej i niem aterialnej (oświata itp.) i w ynikający stąd istotny w pływ r a rozwój społeczno-gospodarczy całego województwa. W ram ach poszczególnych nurtó w rozwój przem ysłu nie przebiegał jednakowo. W poszczególnych okresach tego rozw oju m iały m iejsce istotne różnice jakościowe. W spólną cechą pierwszego okresu rozw oju w szystkich w ym ienionych nurtów był ilościowy charakter ich rozwoju, polegający na zwiększaniu tej samej produkcji w tych sam ych gałęziach przem ysłu. Związane było to z urucham ianiem i rozbudow ą istniejących zakładów przem ysłowych. W spólną cechą w ym ienionych nurtów w później

22 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 23 szym okresie rozw oju było dążenie do unowocześnienia produkcji. Isto t ne różnice m iały natom iast m iejsce w czasie i profilu produkcji. Z dokonanej w niniejszej pracy analizy w ynika, że podstaw ow ym kierunkiem rozw oju w całym dw udziestopięcioleciu był n u rt surowcowy. Udział gałęzi przem ysłu składających się n a ten n u rt w ogólnym zatrudnieniu w przem yśle kształtow ał się na wysokim poziomie i w stosunku do 1950 r. w ykazyw ał tendencję do znacznego w zrostu (przem ysł drzew ny) lub stabilizacji (przem ysł spożywczy). W rozw oju przem ysłu w ra m ach tego n u rtu wyróżnić m ożna pew ne fazy. Pierw sza z nich pokryw a się z okresem planu sześcioletniego i dotyczy rozw oju tradycyjnych (tartaki) i now ych (płyty pilśniowe, sklejka) rodzajów produkcji przem ysłu drzewnego. Faza druga pokryw a się z planem gospodarczym na lata i charakteryzuje się głównie budow ą now ych zakładów przem ysłu spożywczego (nowe zakłady mleczarskie, kaszarnia w Iławie). Fazę trzecią trw ającą dotąd cechuje w całym okresie dalsza intensyw na rozbudowa przem ysłu mleczarskiego oraz budow a now ych zakładów przem ysłu drzew nego (głównie zakłady m eblarskie). Cechą szczególną tej fazy jest dynam iczny rozwój w ostatnim okresie zakładów przem ysłu m ateriałów budow lanych (prefabrykaty, do których w yrobu w ykorzystyw ane są w y stępujące w południowej części wojew ództw a zasoby kruszyw a n a tu ra l nego) oraz rozwój przem ysłu mięsnego (rozbudowa Zakładów M ięsnych w Olsztynie). W nurcie aktyw izacyjnym w yodrębnić m ożna dw a okresy. O kres do połow y la t sześćdziesiątych, w którym dom inującą rolę odgryw a przem ysł drobny. W tym okresie średnie roczne tem po rozw oju przem ysłu terenowego, w tym szczególnie spółdzielczego, kształtuje się wyżej niż całego przem ysłu. Tendencje do stałego w zrostu w całym przem yśle w ykazuje udział przem ysłu spółdzielczego, a tendencje do stabilizacji udział przem ysłu terenowego. Po roku 1965 aktyw izacyjny n u rt rozw oju związany jest głównie z budową dużych zakładów przem ysłu kluczowego (OZOS w O lsztynie, Izcm at w Nidzicy, W arfam a w D obrym Mieście). W nurcie m odernizacyjnym widać następujące cechy: 1) unowocześnianie produkcji w drodze rozbudow y i m odernizacji istniejących zakładów (Zakłady Mięsne w O lsztynie, M orena w B artoszycach); 2) budowę nowoczesnych zakładów w tradycyjnie w ykształconych na terenie w ojew ództw a gałęziach przem ysłu (przem ysł m leczarski, zbożow o-m łynarski); 3) budowę nowoczesnych zakładów gałęzi przem ysłu uznanych powszechnie za gałęzie nośniki postępu technicznego (przem ysł chemiczny, maszynowy). Ten ostatni kierunek rozw oju prow adził do koncentracji przem ysłu, a zatem do szybkiej aktyw izacji w ybranych ośrodków m iejskich (Olsztyn, Dobre Miasto). W odróżnieniu od n u rtu surowcowego ten kierunek rozwoju jest głównie w ynikiem rosnących w ostatnim okresie w województw ie nadw yżek siły roboczej oraz w ynikiem ograniczeń lokalizacyjnych na terenie w ielkich aglom eracji przem ysłow ych. O m aw iany kierunek rozw oju przem ysłu w sposób istotny zarysow ał się w bieżącym pięcioleciu i w płynął zasadniczo na kształtow anie się stru k tu ry produkcyjnej przemysłu, w której nastąpiło obniżenie udziału przem ysłu surowcowego,

23 24 J O Z E F P L E B A N a zwiększenie udziału przem ysłu o bardziej swobodnych w arunkach lokalizacji, a szczególnie chemicznego (wzrost trzykrotny). W związku z tym została odwrócona rola czynnika demograficznego, który z ograniczającego rozwój w pierwszym okresie przekształcił się w stym ulujący rozwój przem ysłu czynnik m otoryczny w ostatnim okresie (w w ojew ództw ie w y stępuje zjawisko ujem nego salda m ig racji)38. D eterm inuje to w znacznej mierze kierunek dalszego rozw oju przem ysłu w województwie. W inien on być zbliżony do zarysowanego w ostatnim okresie, czyli w m aksym alnym stopniu uwzględniać istniejące na tym terenie w arunki n aturalne zarówno ludnościowe, jak i surowcowe. W związku z tym szczególna uw a ga pow inna być zwrócona na rozwój tych gałęzi przem ysłu, które w w a runkach środowiska geograficznego wojew ództw a posiadają korzystniejsze od innych gałęzi w w ojew ództw ie i od analogicznych gałęzi w kraju w arunki rozwoju. Powyższe dotyczy przede w szystkim przem ysłu m leczarskiego i mięsnego oraz lniarskiego 39, a także m ateriałów budow lanych. Rozwój tych gałęzi przem ysłu stw arza w arunki dla wyższej niż w innych gałęziach przem ysłu produktyw ności40 oraz posiada aktyw izujący w pływ na rozwój innych gałęzi przem ysłu (skórzano-obuwniczy, odzieżowy) i produkcji rolnej regionu. 31 J. Pleban, N aturalne czy n n ik i, s J. Pleban, In fo rm a cja o m o żliw o ści ro zw o ju u p ra w y lnu ja k o surow ca dla p rzem ysłu w łókienniczego w o jew ó d ztw a olsztyń skieg o, C en traln e L ab o rato riu m Przem yślu Lniarskiego, B iuletyn Inform acyjny, Ż yrardów J. Pleban, L o ka ln e surow ce a ro zw ó j p rze m ysłu w w o jew ó d ztw ie o lszty ń skim, K om unikaty M azursko-w arm ińskie 1969, n r 4. Szerzej zagadnienie tra k tu ją p u b lik acje a u to ra w ym ienione w p rzy p isach poz. 1, 27, 39 oraz w spom niana p raca doktorska.

24 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II 1 M A Z U R 25 ANEKS NR 1 W y k a z za kła d ó w p rzem ysło w ych w w o jew ó d ztw ie o lszty ń skim (stan w d niu 1 X 1945 r.) Lp. Nazwa i rodzaj zakładu produkcyjnego Liczba zakładów Powiat 1 P a ń stw o w a F a b ry k a W yrobów D rzew nych 1 olsztyński 2 Państw ow e W arsztaty M echaniczne 1 3 Państw ow e Z akłady T raktorów i M aszyn Rolniczych 1 4 Państw ow e Z akłady Sam ochodow e 1 5 Państw ow e Z akłady Robót Instalacyjnych 1 6 Stolarskie Z akłady B udow lane 1 7 M iejskie Z akłady Stolarskie 1 8 M echaniczny Z akład K ołodziejski 1 9 Spółdzielnia M etalow iec 1 10 Sp. ZOO O lsztyn Z akład Stolarski 1 11 M echaniczne W arsztaty Rzem ieślnicze 12 W arsztaty M echaniczne (odbudow a wodociągów ) 1 ostródzki 13 Spółdzielnia P racy Stolarskiej 1 14 Z akłady S to larsk ie (w iększe) 15 O dbudow a Spółdzielnia. S to la rn ia M echaniczna i W arsztat Ślusarsko-K ow alski lidzbarski 16 F a b ry k a K rzeseł pasłęcki 17 E lektrow nia M ałej Mocy 1 18 W arsztat M echaniczny 1 19 F ab ryk a M aszyn Rolniczych 1 biskupiecki 20 S półdzielnia L ech 1 21 W arsztaty Stolarskie 1 b raniew ski 22 R oszarnia L nu i K onopi 1 szczycieński 23 W arsztat M echaniczny 1 24 W arsz ta ty S tolarskie 1» ZRODŁO: J. Pleban, Z arys rozw oju przem ysłu w w ojew ództw ie, O lsztyn 1967, s. 23. ANEKS NR 2 W y k a z w a żn ie jszy c h za kła d ó w p rze m ysło w y ch uruchom ionych w w ojew ództw ie o lsztyń skim w latach a) G rupa p rzem y słu surowcowego: 1. Przem ysł spożywczy Zakłady M leczarskie w G órow ie Iław eckim, KoTszach, L idzbarku W arm ińskim, L u baw ie, M orągu, M ły n arach, O lsztynie, Pieniężnie; D o jrzew aln ia S erów w G iżycku podległe C entralnem u Zw iązkow i Spółdzielni M leczarskich O kręgow y O ddział w Olsztynie; E lew ato ry Zbożow e w B arcianach, M ałdytach, M orągu, M rągow ie, N idzicy, P asłęk u, P asy m iu, S am borow ie (M irosztyn), W ęgorzew ie podległe W ojew ódzkiem u Przedsiębiorstwo! Przem ysłu Zbożow o-m łynarskiego w Olsztynie; O lsztyńskie Z a k ład y Piw ow arsko-s łodow nrcze B ro w a r w O lsztynie, G dańskie Z ak ład y P iw o - w arsko-s łodow nicze, B ro w ar w B ran iew ie; O lsztyńskie P rzed sięb io rstw o P ro d u k cji Leśnej LAS P rzetw órnia Owoców Leśnych w Szczytnie: Z akłady Przem ysłu Ziem niaczanego w Iła w ie (kaszarnia); W y tw ó rn ia W in i M iodów P itn y ch w N idzicy podległa W ojew ódzkiem u Z w iązkow i G m innych S półdzielni Sam opom oc C hłopska w O lsztynie; O lsztyńskie Z ak ład y Spożyw cze P rzem y słu T erenow ego, W y tw ó rn ia W in w O stródzie i W ytw órnia O ctu i M usztardy w O lsztynku; rozbudow ane Z akłady M ięsne w O lsztynie, N idzicy i Piszu podległe W ojew ódzkiem u Przedsiębiorstw u P rzem y słu M ięsnego w O lsztynie; ro zb u d o w an a C u k ro w n ia K ętrzy n w K ętrzynie.

25 2 6 J O Z E F P L E B A N 2. Przem ysł drzew ny Z akłady P ły t Pilśniow ych i W iórow ych w R ucianem -N idzie budow a nowego oddziału p rodukcyjnego p ły t w iórow ych; P ółnocne Z ak ład y P rzem ysłu L niarskiego L enpol b udow a w y tw ó rn i p ły t paździerzow ych; F a b ry k i M ebli: w B iskupcu, Nidzicy, Olsztynie, Szczytnie podległe O lsztyńskiem u O środkow i Przem ysłu M e blarskiego; F a b ry k a O kuć M eblarskich w D ziałdow ie; F a b ry k a M ebli w N ow ym M ieście i F a b ry k a M ebli S p ecjaln y ch w W ęgorzew ie podległe W ojew ódzkiem u Z jednoczeniu Państw ow ych Przedsiębiorstw Przem ysłu Terenow ego; Z akład M e b larsk i S półdzielni P racy im. M arcelego N ow otki w O lsztynie; Z ak ład S to larsk i Spółdzielni Styl w K ętrzynie; Z akład S tolarki B udow lanej w M ikołajkach ; T artak O kartow o. 3. Przem ysł m ateriałów budow lanych Z akład Produkcji Elem entów B udow lanych w L idzbarku W elskim ; Z akłady Żelb etow ych E lem entów P refab ry k o w an y ch O lbet w K u rz ętn ik u ; Z akłady P ro d u k cji E lem entów H al Przem ysłow ych w G ralew ie (fabryka fabryk) w budow ie; Nidzickie Z akłady M ateriałów Izolacyjnych Izom at w Nidzicy; Przedsiębiorstw o P ro dukcji B etonów B udow nictw a Rolniczego K om bet w K om ornikach k. Działdowa. 4. P rzem ysł energetyczny E lektrow nia W odna w B raniew ie. 5. Przem ysł skórzano-obuw niczy M azurskie Z akłady G arbarskie w B raniew ie (garbarnia skór miękkich). 6. Przem ysł w łókienniczo-odzieżow y Północne Zakłady Lniarskie Lenpol w Szczytnie budow a Przędzalni w Szczytnie oraz rozbudow a R oszarni L nu w M iłakowie, Sępopolu i Szczytnie. b) Grupa p rzem ysłu o sw obodnych w a ru n k a ch lokalizacji: 1. Przem ysł chem iczny O lsztyńskie Z akłady Opon Sam ochodow ych OZOS w Olsztynie. 2. Przem ysł m aszynow y W arm ińska F ab ry k a M aszyn Rolniczych w D obrym M ieście (nowy zakład produkcyjny); Z ak ład y U rządzeń O krętow ych H y d ro ster w P ra b u ta c h (w budynkach adaptow anych po byłej cukrow ni); Zakład W ytw órczy M aszyn i U rządzeń przem y słu Spożyw czego Spom asz w O lsztynie; Z ak ład y P ro d u k cy jn e Spółdzielni P racy M etalow iec w O lsztynie oraz Spółdzielnia P racy im. Gen. W altera Św ierczew skiego w O lsztynie; rozbudow a K ętrzy ń sk iej F a b ry k i S p rzętu E lektrotechnicznego w K ętrzynie i Z akładów Sprzętu O św ietleniow ego w W ilkasach k.giżycka. 3. Przem ysł w łókienniczo-odzieżow y Z akłady Przem ysłu Odzieżowego W arm ia w K ętrzynie, Z akłady Przem ysłu Dziew iarskiego M orena w B artoszycach.

26 K I E R U N K I R O Z W O J U P R Z E M Y S Ł U W A R M II I M A Z U R 27 D EV ELO PM EN T TRENDS O F IN D U ST R Y ON W A R M IA AND M ASU RIA IN THE TW ENTY -FIVE YEARS OF PO L ISH PE O PLE S REPU BLIC SUMMARY F ro m th e research es resu lts, th a t th e h ith e rto dev elo p m en t o f in d u s try w as b ased m ainly on th e endogenous fa cto rs ex istin g in th e voivodship. A m ongst those fa cto rs an im p o rta n t ro le played, above all: th e in d u stria l p o te n tia l found a fte r the W orld W ar II, ra w -m a te ria l re so u rces e x istin g on th is te rrito ry an d th e people's relations arising in separate periods. In the developm ent of industry on this te rritory we can sep arate th ree radically differen t periods i.e. the years , and th e y e ars a fte r 1956, an d also th re e d ev elo p m en t tre n d s i.e. of ra w m a terials, th e activizing and th e m odernizing. A g re a t influence on th e d evelopm ent of in d u stry e x erte d th e change of p ro d u ctio n re la tio n s w hich re s u lt w as a h ig h ran g e of in d u stry socialization. T his enabled a ra tio n a l u tiliz atio n of th e ex istin g in d u stria l p o te n tia l u n d er the circum stances of m ass m igration m ovem ents and the shortage of labour. T he second perio d is covering w ith th e s ix -y e a r p la n and is concerning the ex ta n sio n of th e ex istin g an d th e build in g of n ew facto ries b asin g upon local raw m aterials. In th is perio d w as s ta rte d a n ew p ro d u ctio n (handboards, re frig eratin g engeneering, tin n e d fish, colophony and tu rp en tin e). In those tw o p eriods th e m o- to rial facto r w as th e local ra w -m a te ria l base. T he low p o p u la tio n s ta te a n d its irre g u la r d istrib u tio n en ta iled re stric tio n s on th e dev elo p m en t of in d u stry especially in the n o rth ern d istricts of th e region. In co n trad istin ctio n to th e first u n in v e stm en t p erio d and th e second period characterizing of restricted inv estm en t s proportions, the third period is ch aracterized by a consid erab le in crease of p ro d u ctio n o rig in atin g from new in v estm en ts. I t concerns th e tw o groups of in d u stry i.e. a b o u t th e d efin ite and u n d e fin ite localization by th e local ra w -m a te ria l base. In th e first case it is re fe rin g m ainly to th e dairying, m eat, fu rn itu re, tab u la r, corn and fla x in d u stry an d p a rtic u la r in th e la st decade th e building m a te ria ls in d u s try b asin g on n a tu ra l aggregate. In th e second case to th e chem ical and en g in eerin g in d u stry. A n im p o rtan t in flu en ce on dev elo m p en t of th is in d u s tria l g ro u p a t th a t tim e had th e in creasin g la b o u r su rp lu s and th e ad u - cated sp atial in frastru ctu re. T he ro le o f th e dem o g rap h ical fa cto r had been tu rn e d aw ay fro m th e restrictiv e, in the first two periods (im m igratory population), to the stim ulating the developm ent of in d ustry in th e last period (the surplus of leaving over the coming). In th e p ro d u ctiv e s tru c tu re of in d u s try increased th e p a rtic ip a tio n of in d u stria l b ran ch es ch aracte riz in g of m ore u n c o n strain ed lo calizatio n conditions (chem ical and engineering industry). In the w hole exem ined period the yearly average ra te of econom ic grow th w as higher in th e voivodship s in du stry th an th e average in the country and higher in th e co -operative th an in the state industry.