Osiągnięcia w nauce jako mediator zależności pomiędzy zamożnością rodziny a zachowaniami ryzykownymi młodzieży w Polsce

Transkrypt

1 race oryginalne Anna Kowalewska¹ Joanna Mazur² Izabela Tabak² Osiągnięcia w nauce jako mediator zależności omiędzy zamożnością rodziny a zachowaniami ryzykownymi młodzieży w Polsce School erformance as a mediator of the association between family affluence and risk behaviour in adolescents in Poland ¹Zakład iomedycznych Podstaw Rozwoju i Seksuologii, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego Kierownik: Prof. dr hab. Zbigniew Izdebski ²Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik: Prof. dr hab. med. Anna Oblacińska Dodatkowe słowa kluczowe: osiągnięcia szkolne używanie substancji sychoaktywnych status socjoekonomiczny rodziny Additional key words: school erformance sychoactive substance use family socioeconomic status Oracowanie sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki rzyznanych na odstawie decyzji numer: DEC-2013/09// HS6/03438 Adres do koresondencji: Dr hab. Anna Kowalewska Wydział Pedagogiczny, Uniwersytet Warszawski ul. Mokotowska 16/20, Warszawa tel./fax (22) a.kowalewska@uw.edu.l Wływ statusu socjoekonomicznego rodziny na odejmowanie zachowań ryzykownych młodzieży może być bezośredni oraz ośredni orzez inne czynniki ryzyka. Celem racy było zbadanie łącznego wływu zamożności rodziny i osiągnięć szkolnych na używanie wybranych substancji sychoaktywnych (alkoholu, tytoniu i marihuany) zdefiniowanych jako zachowania ryzykowne. Materiał i Metodyka: adanie zostało rzerowadzone na ogólnoolskiej róbie 1202 nastolatków w wieku średnio 15,6 lat (SD=0,31), którzy wzięli udział w międzynarodowym badaniu zachowań zdrowotnych młodzieży szkolnej HSC (Health ehaviour in School-aged Children). W celu srawdzenia, czy osiągnięcia szkolne są mediatorem relacji między zamożnością rodziny i odejmowaniem zachowań ryzykownych rzez młodzież, w analizach zostały wykorzystane modele równań strukturalnych. Wyniki: Stwierdzono, że 23,0% młodzieży aliło tytoń; 40,8% iło alkohol; 10,2% aliło marihuanę. Jedna iąta badanych używała jedną z tych substancji często, to znaczy częściej niż 5 dni w ciągu ostatniego miesiąca. Wykazano, że zamożność rodziny jest silnie skorelowana z osiągnięciami szkolnymi (< 0,001), jednak nie ma bezośredniego związku z ogólnym oziomem używania substancji sychoaktywnych (=0,481). Analizując oszczególne substancje, tylko w odniesieniu do marihuany stwierdzono, że była ona używana rzadziej rzez młodzież z rodzin bardziej zamożnych rodzin. Wyniki w nauce okazały się być silniejszym mediatorem relacji między zamożnością rodziny a odejmowaniem zachowań ryzykownych u dziewcząt (test Sobela: =0,013) niż u chłoców (=0,111). W analizach sołecznych uwarunkowań zachowań zdrowotnych młodzieży należy It can be assumed that family socioeconomic status does affect the frequency of undertaking risk behaviours by adolescents directly or indirectly, i.e. by having imact on other roven risk factors. The objective of the study was to show the combined influence of family affluence and school erformance on alcohol consumtion and tobacco and marijuana smoking, defined as risk behaviour syndrome. Material and Methods: The survey was conducted on a nationwide samle of 1,202 adolescents aged on average 15.6 years (SD=0.31), who articiated in the HSC (Health ehaviour in School-aged Children) survey. Structural equation models were used in the analysis in order to test the hyothesis that school erformance is a mediator of the association between family affluence and risk behaviour. Results: It was found that 23.0% of adolescents smoked tobacco; 40.8% drank alcohol; 10.2% smoked marijuana. One fifth of the resondents used one of those substances frequently, i.e. more than 5 days in the last month. It was shown that family affluence is strongly correlated with school erformance (<0.001), however, there was no direct relationshi with the general level of sychoactive substance use (=0.481). In analysing individual substances, only with regard to marijuana it was found that it was used less frequently in more affluent families. School erformance resulted to be a stronger mediator of the relationshi between family affluence and risk behaviour in girls (Sobel s test: =0.013) than in boys (=0.111). In the analysis of the social determinants of the health behaviour of adolescents, indirect correlations and confounding variables should be considered. Worse school Przegląd Lekarski 2016 / 73 /

2 zwrócić uwagę na zależności ośrednie i zmienne zakłócające. Gorsze wyniki w nauce mogą być rzyczyną lub skutkiem częstszego substancji sychoaktywnych. erformance may be the cause or effect of a more frequent sychoactive substance. Wstę Używanie substancji sychoaktywnych rzez młodzież należy do czynników stanowiących zagrożenie dla ich zdrowia i rozwoju sychosołecznego. Z tego owodu w literaturze rzedmiotu zachowania te zaliczane są do zachowań ryzykownych [1,2]. Według koncecji ersektywy całego życia (life-course-ersective) zdrowie człowieka oraz odejmowane rzez niego zachowania zdrowotne w okresie dorastania i dorosłości są nastęstwem jego wcześniejszych doświadczeń i zmieniających się zdolności adatacyjnych w oszczególnych okresach rozwojowych [3,4]. Ma to miejsce od wływem uwarunkowań biologicznych i czynników sołeczno-kulturowych. W nawiązaniu do tej koncecji oraz w oarciu o model niekorzystnych doświadczeń z dzieciństwa można rzyjąć za ierwotną rzyczynę odejmowania zachowań ryzykownych rzez młodzież czynniki stanowiące zagrożenia rozwoju (wynikające n. z niskiego statusu ekonomicznego), skutkujące niedostosowaniem sołecznym (w tym niskimi osiągnięciami szkolnymi), rowadzącym do zachowań ryzykownych, skutkujących ogorszeniem zdrowia [5]. Zaroonowany kierunek zmian otwierdzają wyniki badań secjalistów zajmujących się edukacją, które wskazują, że status sołeczno-ekonomiczny jest jednym z czynników warunkujących osiągnięcia szkolne ucznia i stanowi jedną z głównych rzyczyn nierówności edukacyjnej [6,7]. Zdaniem J. Colemana nie należy rzeceniać roli czynników ekonomicznych, z jego badań wynika, że dzieci z rodzin biednych mogą osiągać dobre wyniki w nauce, dzięki kaitałowi rodzinnemu i sołecznemu [8]. Szczególnie silne więzy sołeczne, zaufanie, są silnym determinantem osiągnięć szkolnych. W literaturze rzedmiotu znaleźć można wyniki badań wskazujące na istnienie korelacji omiędzy osiągnięciami szkolnymi a odejmowaniem zachowań ryzykownych [9]. W rzedstawionym schemacie osiągnięcia szkolne ełnić mogą rolę mediatora w relacji między statusem sołeczno-ekonomicznym rodziny a odejmowaniem rzez dzieci i młodzież zachowań ryzykownych, w tym używania substancji sychoaktywnych. W badaniach sołecznych mediator to zmienna ośrednicząca między rzyczyną a efektem zjawiska, to dzięki niej może zaistnieć wływ zmiennej niezależnej na zmienną zależną [10-12]. Statystyczna analiza mediacji jest owszechnie używaną metodą analizy danych w badaniach sołecznych, która ozwala na wyjaśnienie rocesu lub mechanizmu, dzięki któremu jedna zmienna wływa na inną orzez zmienną ośredniczącą. Celem racy było zbadanie łącznego wływu zamożności rodziny i osiągnięć szkolnych na używanie wybranych substancji sychoaktywnych w jednorodnej od względem wieku gruie młodzieży szkolnej. Materiał i Metodyka Dane ochodzą z najnowszej rundy międzynarodowych badań HSC (Health ehaviour in School-aged Children), które realizowane są cyklicznie co cztery lata w trzech gruach wieku: 11, 13 i 15 lat [13]. W niniejszych analizach wykorzystano dane ochodzące od młodzieży z najstarszej gruy wiekowej, która miała najbardziej rozbudowany kwestionariusz, zawierający ytania na temat częstości używania marihuany. Do analiz zakwalifikowano 1202 osoby, w tym 46,1% chłoców i 53,9% dziewcząt. Średnia wieku wynosiła 15,64 lat (SD=0,31). yła to róba ogólnoolska, obejmująca uczniów z 93 szkół ze wszystkich województw, w większości byli to uczniowie III klas gimnazjum (86,9%). Procedura rowadzenia badań HSC była zgodna z międzynarodowym rotokołem, co zostało oisane w krajowym i międzynarodowym raorcie z badań [13]. W badaniach zastosowano standardowy, międzynarodowy anonimowy kwestionariusz HSC. W niniejszej racy wykorzystano ytania, na odstawie których zdefiniowano wskaźniki i zmienne: Zachowania ryzykowne Pytania na temat częstości używania wybranych substancji sychoaktywnych w ostatnich 30 dniach zostały zaadatowane do rotokołu badan HSC z badań ESPAD (Euroean School Survey Project on Alcohol and Other Drugs). Młodzież ytana była o liczbę dni, w których aliła tytoń, iła alkohol oraz aliła marihuanę. W oryginalnej wersji ytania, uwzględniono 7 kategorii odowiedzi, od nigdy do 30 dni lub więcej. Wtórnie zdefiniowano cztery gruy częstości używania: abstynentów (odowiedź nigdy), używających soradycznie (1-2 dni), dość często (3-5 dni) oraz tych, którzy w ostatnim dniach alili tytoń, ili alkohol lub alili marihuanę częściej niż w 5 dniach. Zamożność rodziny mierzono skalą zasobów materialnych rodziny w wersji zmodyfikowanej, włączonej do rotokołu badań HSC doiero latach 2013/14. Skala składa się z sześciu ytań dotyczących: osiadania rzez rodzinę (bądź też liczby) samochodów, komuterów, zmywarki i łazienek oraz własnego okoju do dysozycji ankietowanego ucznia i jego wyjazdów rodziną na wakacje za granicę. Skala ta była walidowana w ośmiu krajach w tym w Polsce rzed jej wdrożeniem do badań HSC. Rodziny odzielono na trzy gruy zamożności, rodziny relatywnie: biedne, rzeciętne i bogate, do skrajnych gru kwalifikując 17,5% ankietowanych, co odowiada wyróżnieniu ierwszego i iątego kwintyla rozkładu zamożności. Osiągnięcia szkolne mierzono na odstawie ytania na temat osiągnięć szkolnych, uczniowie zaznaczali, jak (zdaniem nauczycieli) ocenione są ich osiągnięcia szkolne w orównaniu z innymi uczniami w klasie. Pytanie to było walidowane w badaniach skandynawskich, a ostatnio też w Polsce [14]. Wyróżniono trzy kategorie odowiedzi osiągnięcia rzeciętne lub oniżej rzeciętnej, dobre i bardzo dobre, odowiednio było w nich 52,9%; 33,4% oraz 13,8% ankietowanych. Analiza statystyczna Porównywano częstość używania oszczególnych substancji sychoaktywnych w zależności od osiągnięć szkolnych i zamożności rodziny, ogółem oraz osobno dla chłoców i dziewcząt, stosując test chi-kwadrat. W analizie wielowymiarowej oszacowano osobno dla obu łci model strukturalny, badając bezośredni i ośredni wływ zamożności na nasilenie zachowań ryzykownych. Model został skorygowany ze względu na wiek ankietowanych. Srawdzono testem Sobela, Rycina 1 Osiągnięcia szkolne jako mediator zależności między zamożnością rodziny a zesołem zachowań ryzykownych. School erformance as a mediator of the association between family affluence and risk behaviour. 746 A. Kowalewska i ws.

3 Tabela I Używanie substancji sychoaktywnych (%) rzez młodzież wg łci. Use of sychoactive substances by adolescents by sex. Liczba dni w ostatnim Ogółem Chłocy Dziewczęta N=1202 N=551 N=561 Nigdy 77,0 79,5 74,8 1-2 dni 5,8 5,1 6,5 0, dni 3,1 3,1 3,1 owyżej 5 dni 14,1 12,3 15,6 Nigdy 59,1 59,9 58,6 1-2 dni 24,0 22,3 25,3 0, dni 7,6 6,9 8,1 owyżej 5 dni 9,3 10,9 8,0 Nigdy 89,8 87,5 91,7 1-2 dni 4,8 5,8 4,0 0, dni 1,8 2,2 1,5 owyżej 5 dni 3,6 4,5 2,8 *test chi-kwadrat Tabela II Używanie substancji sychoaktywnych (%) rzez młodzież wg zamożności rodziny. Use of sychoactive substances by adolescents according to the family affluence. Liczba dni w ostatnim uboga N=200 Zamożność rodziny wg skali FAS rzeciętna N=743 zamożna N=200 Nigdy 73,5 77,8 78,5 0, dni 8,0 5,5 6,0 3-5 dni 2,5 3,3 2,5 owyżej 5 dni 16 13,5 13,0 Nigdy 58,5 60,2 58,0 0, dni 26,5 23,8 21,5 3-5 dni 7,5 7,3 9,5 owyżej 5 dni 7,5 8,7 11,0 Nigdy 87,5 90,3 89,9 0, dni 7,0 4,2 4,9 3-5 dni 4,0 1,1 1,8 owyżej 5 dni 1,5 4,4 3,4 FAS - skala zasobów materialnych; - test chi-kwadrat Tabela III Używanie substancji sychoaktywnych (%) rzez młodzież w wieku 15 lat wg osiągnięć szkolnych. Use of sychoactive substances by adolescents according to the school erformance. Liczba dni w ostatnim rzeciętne lub oniżej N=623 Osiągnięcia w nauce dobre N=393 bardzo dobre N=162 Nigdy 69,7 86,0 84,0 0, dni 6,9 5,1 4,3 3-5 dni 3,0 2,5 3,7 owyżej 5 dni 20,4 6,4 8,0 Nigdy 53,8 64,1 67,3 1-2 dni 25,5 23,9 18,5 3-5 dni 10,0 5,3 4,3 0,001 owyżej 5 dni 10,8 6,6 9,9 Nigdy 87,0 93,4 91,4 0, dni 5,9 4,1 3,1 3-5 dni 2,2 1,0 2,5 owyżej 5 dni 4,8 1,5 3,1 *test chi-kwadrat czy osiągnięcia szkolne są mediatorem tej zależności (Ryc. 1). W modelach strukturalnych uwzględniono quasi-ciągły indeks skali FAS, a osiągnięcia szkolne oddane zostały transformacji ridit. Jest to rodzaj transformacji zmiennych orządkowych, często stosowanej w badaniach nad sołecznymi nierównościami zdrowiu, gdy wskazane jest używanie zmiennych ciągłych. Transformacja uwzględnia rozkład wartości w oulacji, a o jej zastosowaniu zmienne rzyjmują zakres 0-1, ze średnią 0,5. Testowany model strukturalny rzedstawiono na rycinie 1. Wyniki Częstość używania substancji sychoaktywnych W badanej gruie uczniów 23,0% aliło tytoń, 40,8% iło alkohol, a 10,2% aliło marihuanę. Wśród młodzieży co iąty (20%) uczeń używał co najmniej jednej z substancji sychoaktywnych częściej niż rzez 5 dni w tygodniu, w tym 20,5% chłoców i 19,5% dziewcząt (=0,066). Przerowadzone analizy z uwzględnieniem czterech kategorii częstości używania substancji sychoaktywnych z uwzględnieniem łci badanych osób nie wykazały istotnych różnic statystycznych, chociaż częste alenie tytoniu (owyżej 5 dni w ostatnim ) deklarowało więcej dziewcząt niż chłoców. Sytuacja odwrotna miała miejsce w rzyadku icia alkoholu i alenia marihuany, kiedy częściej zachowania te odejmowali chłocy niż dziewczęta. (Tab. I) Uwzględnienie w analizach odziału badanych na dwie gruy, tych którzy nigdy nie używali substancji sychoaktywnych oraz tych, którzy sięgnęli o tytoń, alkohol i marihuanę co najmniej jeden raz, wykazało istotne różnice statystyczne związane łcią badanych, na niekorzyść chłoców alących marihuanę. Uwarunkowania używania substancji sychoaktywnych W badanej gruie nie wykazano istotnych statystycznie różnic omiędzy częstością alenia tytoniu i icia alkoholu a zamożnością rodziny mierzoną wg Skali FAS. Z rzerowadzonych analiz wynika, że różnice statystyczne wystęowały tylko w rzyadku alenia marihuany. Młodzież z rodzin ubogich (12,5%) częściej niż z rzeciętnych (9,7%) i zamożnych (10,1%) aliła marihuanę, jednak w gruie młodzieży ochodzącej z rodzin ubogich mniejsze były odsetki tych którzy czynili to częściej niż w 5 dni w ostatnim w orównaniu do gruy uczniów z rodzin o rzeciętnej i wysokiej zamożności. (Tab. II) Młodzież, która oceniała swoje wyniki w nauce jako rzeciętne lub mniej niż rzeciętne częściej niż uczniowie uważający się za dobrych lub bardzo dobrych odejmowała róby rzyjmowania substancji sychoaktywnych (Tab. III). W rzyadku alenia tytoniu młodzież z rodzin ubogich rawie trzykrotnie częściej czyniła to owyżej 5 dni w ciągu ostatniego miesiąca niż uczniowie z rodzin rzeciętnych i bogatych. Przegląd Lekarski 2016 / 73 /

4 Tabela IV Wyniki estymacji modelu strukturalnego. Estimation structural model. FAS.-> Osiągnięcia szkolne FAS -> Używanie substancji sychoaktywnych Osiągnięcia szkolne -> Używanie substancji sychoaktywnych Wiek -> Używanie substancji sychoaktywnych RMSEA (90% rzedział ufności) test Sobela *RMSEA średniokwadratowy błąd aroksymacji Wyniki estymacji modelu strukturalnego według Ryciny 1, osobno w gruie ogólnej oraz według łci ankietowanych rzedstawiono w tabeli IV. Modele mają zadowalające arametry doasowania. Wykazano różnice na niekorzyść starszych uczniów oraz nastolatków osiągających gorsze wyniki w nauce. Zamożność rodziny silnie koreluje z osiągnięciami w nauce, natomiast nie wykazuje bezośredniego związku ze zmiennością indeksu używania substancji sychoaktywnych. Związek osiągnięć szkolnych z tym indeksem okazał się silniejszy w odniesieniu do dziewcząt. Po rzetestowaniu efektu mediacji testem Sobela, wykazano jej istotność w gruie ogólnej oraz u dziewcząt, odczas gdy u chłoców uzyskano wynik zbliżony do oziomu istotności statystycznej. W świetle owyższych analiz, można więc stwierdzić, że osiągnięcia w nauce są mediatorem zależności między sytuacją materialną rodziny a sięganiem o substancje sychoaktywne w wieku dojrzewania. Dyskusja Przedmiotem analiz są dane uzyskane od rerezentatywnej róby 1202 olskich nastolatków w wieku 15 lat. Wśród badanej młodzieży 2/5 iło już alkohol, a 1/5 aliła aierosy, co dziesiąty badany rzyznał się do alenia marihuany. Przerowadzone analizy z uwzględnieniem czterech kategorii częstości używania substancji sychoaktywnych nie wykazały istotnych różnic statystycznych omiędzy gruą chłoców i dziewcząt. Zjawisko zacierania się różnic w odejmowaniu zachowań ryzykownych wśród młodzieży jest obserwowane w Polsce i wielu krajach na świecie, szczególnie w euroejskich [2,15]. Wyniki rzerowadzonego badania wskazują, że zarówno w gruie ogółem, jak i u obu łci częstość używania oszczególnych substancji sychoaktywnych zwiększa się w rzyadku słabych osiągnięć w nauce. Jest to zgodne z wynikami badań innych autorów, wskazujących negatywny związek między osiągnięciami Ogółem Chłocy Dziewczęta Parametry modelu 0,121 (0,027) 0,089 (0,126) 0,481-0,954 (0,136) 0,282 (0,114) 0,013 Ocena doasowania i interakcji 0,025 (0,000-0,046) -3,78 0,147 (0,041) -0,116 (0,187) -0,350 (0,197) 0,370 (0,180) 0,534 0,075 0,040 0,046 (0,014-0,076) -1,59 =0,111 0,097 (0,037) 0,192 (0,166) -1,399 (0,185) 0,306 (0,143) szkolnymi a nasileniem zachowań ryzykownych [16-19]. Wydaje się, że warto byłoby w rzyszłości w rowadzonych analizach uwzględnić orócz osiągnięć szkolnych, wcześniejsze trudności w uczeniu się. Podejmowanie zachowań ryzykownych i trudności w nauce mogą u części młodzieży być tylko rzejściowym zachowaniem w okresie dojrzewania, odczas gdy u innych wynikać mogą n. z braku umiejętności sychosołecznych [1]. Wielu secjalistów jest zdania, że dzieci z trudnościami w nauce stanowią gruę, w której wystęuje większe ryzyko wystąienia dysfunkcji i zaburzeń. Na wystęowanie trudności w uczeniu się u ucznia składają się niekorzystne właściwości jednostki, takie jak czynniki biologiczne, sychologiczne, n: niskie oczucie własnej wartości, stany lękowe, niska motywacja do działania, niekonstruktywne sosoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych, oczucie bezradności oraz niesrzyjające warunki sołeczne, jak n: bieda, brak wsarcia, akcetacji ze strony rodziców, nauczycieli [20-23]. Czynniki te korelują z innymi zagrożeniami dla zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, jak orzucenie szkoły, używanie substancji sychoaktywnych [9]. Z tego owodu w działaniach rofilaktycznych dobrze byłoby wyodrębnić te dwie gruy młodzieży i zdiagnozować je od kontem ich otrzeb. Wyniki analiz rzerowadzonych za omocą modelowania strukturalnego wskazały na mediacyjną rolę osiągnięć szkolnych w relacji między zamożnością rodziny a używaniem substancji sychoaktywnych. Analizy mediacji w ostatnich latach coraz częściej są odejmowane w celu wyjaśniania rozbieżności w wynikach badań dotyczących nierówności w zdrowiu [20,24]. adania długofalowe, śledzące losy osób badanych od 6. do 42 roku życia wskazują, że osiągnięcia szkolne mogą być mediatorem relacji między niskim statusem socjoekonomicznym w dzieciństwie a niskim statusem ekonomicznym i używaniem substancji sychoaktywności w średniej dorosłości [25]. P 0,008 0,247 0,032 0,023 (0,000-0,055) -2,48 =0,013 Zależności między osiągnięciami szkolnymi, statusem socjoekonomicznym i zachowaniami ryzykownymi młodzieży mogą być wielostronne. Analizy R. Crosnoe wskazują na rzykład, że choć używanie substancji sychoaktywnych może owodować gorsze wyniki w nauce, to badania długofalowe znajdują silniejsze otwierdzenie dla odwrotnego kierunku zależności (takiego, jaki był analizowany w niniejszej racy, że niższe osiągnięcia szkolne są redyktorem większego nasilenia zachowań ryzykownych) [18]. W badaniach tych wykazano również, że czynniki socjoekonomiczne mogą determinować zarówno osiągnięcia szkolne, jak i używanie substancji sychoaktywnych. Nie wyklucza to jednak mediacji osiągnięć szkolnych między zamożnością a zachowaniami ryzykownymi. Osiągnięcia szkolne mogą być traktowane nie tylko jako mediator, ale również jako moderator zależności między zamożnością a używaniem substancji sychoaktywnych [25]. Analizy Tabak i Mazur [26] wskazały, że osiągnięcia szkolne modyfikują wływ czynników ryzyka i ochronnych na nasilenie symtomów sychosomatycznych w okresie dojrzewania. yć może warto również srawdzić w rzyszłych analizach, czy w relacji między statusem socjoekonomicznym a zachowaniami ryzykownymi nie zachodzi odobne zjawisko moderacji. Wnioski Analiza wyników wykazała, że: 1. Ponad 2/5 badanej młodzieży ije alkohol, 1/5 ali tytoń, a co dziesiąty młody człowiek rzyznał się do alenia marihuany. W badanej gruie nie wystęowały różnice statystyczne w używaniu substancji sychoaktywnych związanych z łcią badanych osób. 2. Młodzież, której osiągnięcia szkolne były rzeciętne lub mniej niż rzeciętne, częściej niż uczniowie uważający się za dobrych lub bardzo dobrych, odejmowała róby rzyjmowania substancji sychoaktywnych. W związku z tym w działaniach wychowawczych i rofilaktycznych większą uwagę należy skierować na odowiednią diagnozę roblemów dzieci z nieowodzeniami szkolnymi oraz zaewnienie im secjalistycznej omocy dostosowanej do ich otrzeb. 3. Zamożność rodziny silnie koreluje z osiągnięciami w nauce, natomiast nie wykazuje bezośredniego związku ze zmiennością indeksu używania substancji sychoaktywnych. Osiągnięcia w nauce są mediatorem zależności między sytuacją materialną rodziny a sięganiem o substancje sychoaktywne w wieku dojrzewania. Zależność ta jest silniejsza w odniesieniu do dziewcząt. W dalszych badaniach w celu leszego zrozumienia zachowań dziewcząt należy wrowadzić w analizach inne wskaźniki dotyczące trudności w uczeniu się i nieowodzeń szkolnych z uwzględnieniem kontekstu ekonomicznego i sołeczno-kulturowego. 748 A. Kowalewska i ws.

5 Piśmiennictwo 1. Jessor R (red.): New ersectives on adolescent risk behavior. Cambridge University Press, Cambridge, Dzielska A, Kowalewska A: Zachowania ryzykowne młodzieży- wsółczesne odejście do roblemu. Studia AS. 2014; 38: altes P: Theoretical roositions of life-san develomental sychology: On the dynamics between growth and decline. Dev Psychol. 1987; 23: Lakrin M: Health and Well-eing across the Life Course, SAGE Publ Ltd. London, Felitti VJ, Anda RF, Nordenberg D, Williamson DF, Sitz AM. et al: Relationshi of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults. The Adverse Childhood Exeriences (ACE) Study. Am J Prev Med. 1998; 14: Dolata R: Szkoła-segregacje-nierówności, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, Gromkowska-Melosik A, Gmerek T: Problemy nierówności sołecznej w teorii i raktyce edukacyjnej. Imuls, Kraków, Coleman JS: Families and Schools. Educational Researcher. 1987; 16: McWhirter J, McWhirter T, McWhirter AM, McWhirter EH: Zagrożona młodzież. ParaMedia, Warszawa, Hayes AF: eyond aron and Kenny: Statistical mediation analysis in the new millennium. Communication Monograhs. 2009; 76: Hayes AF: An introduction to mediation, moderation, and conditional rocess analysis: A regression-based aroach. The Guilford Press, New York, MacKinnon DP, Krull JM, Lockwood CM: Equivalence of the mediation, confounding and suression effect. Prevention Science. 2000; 4: Mazur J (red.): Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HSC Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, Felder-Puig R, Griebler R, Samdal O, King MA, Freeman J. et al: Does the school erformance variable used in the international Health ehavior in School-Aged Children (HSC) study reflect students school grades? J Sch Health. 2012; 82: Kowalewska A: Palenie tytoniu rzez dziewczęta w okresie dorastania w kontekście uwarunkowań sychosołecznych. Oficyna Wydawnicza ASPRA- -JR, Warszawa, Arthur MW, rown EC, riney JS, Hawkins JD, Abbott RD. et al: Examination of substance use, risk factors, and rotective factors on student academic test score erformance. J Sch Health. 2015; 85: ergen HA, Martin G, Roeger L, Allison S: Perceived academic erformance and alcohol, tobacco and marijuana use: Longitudinal relationshis in young community adolescents. Addict ehav. 2005; 30: Crosnoe R: The connection between academic failure and adolescent drinking in secondary school. Sociology of Education. 2006; 79: Zufferey A, Michaud P-A, Jeannin A. erchtold A, Chossis I. et al: Cumulative risk factors for adolescent alcohol misuse and its erceived consequences among 16 to 20 year old adolescents in Switzerland. Preventive Medicine. 2007;45: Trzaskowski M, Harlaar N, Arden R, Kraohl E, Rimfeld K. et al: Genetic influence on family socioeconomic status and children s intelligence. Intelligence. 2014; 42: arr A: Family socioeconomic status, family health, and changes in students math achievement across high school: A mediational model. Soc Sci Med. 2015; 27: Duncan GJ, Magnuson K, Kalil A, Ziol-Guest K: The imortance of early childhood overty. Soc Indic Res. 2012; 108: Połotniuk M: Wzmacnianie indywidualnych zasobów dzieci z trudnościami w nauce. w: W Junik (red). Resilience. Paramedia, Warszawa, 2011: Chen E, Miller GE: Socioeconomic status and health: mediating and moderating factors. Annu Rev Clin Psychol. 2013; 9: Fothergill KE, Ensminger ME, Green K, Robertson JA, Juon HS: Pathways to adult marijuana and cocaine use: a rosective study of African Americans from age 6 to 42. J Health Soc ehav. 2006; 50: Tabak I, Mazur J: Social suort and family communication as factors rotecting adolescents against multile recurrent health comlaints related to school stress. Dev Period Med. 2016; 1: Przegląd Lekarski 2016 / 73 /