Wpływ masażu leczniczego na zmiany parametrów ciśnienia i tętna

Transkrypt

1 Chrzan Hygeia Public S i ws. Health Wływ 204, masażu 49(3): leczniczego 07- na zmiany arametrów ciśnienia i tętna 07 Wływ masażu leczniczego na zmiany arametrów ciśnienia i tętna Imact of theraeutic massage on blood ressure and ulse changes Sebastian Chrzan,2/, Rafał Sauła,2,3/, Marta Soboń / / Zamojska Klinika Rehabilitacji, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu 2/ Katedra Fizjoteraii, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu 3/ Katedra Fizjoteraii, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Wstę. Masaż leczniczy może być stosowany w teraii tkanek miękkich i w rofilaktyce chorób cywilizacyjnych. Nieliczne badania ukazują wływ masażu na oziom ciśnienia tętniczego i tętna. Cel badań. Ocena wływu masażu leczniczego na zmiany arametrów ciśnienia tętniczego i tętna. Materiał i metoda. Badaniem objęto gruę 90 osób (30 kobiet, 60 mężczyzn), średnia wieku: 9±2 lat, leczonych z owodu bólów szyjno-iersiowego lub lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłua w Zamojskiej Klinice Rehabilitacji Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji. Na odstawie uśrednionych omiarów ciśnienia go ierwszych kolejnych 3 dni rehabilitacji, acjenci zostali odzieleni na trzy gruy. Gruę I stanowią osoby z rawidłowym ciśnieniem skurczowym (do 29 mm Hg), gruę II osoby ze stanem rzed nadciśnieniowym (od 30 do 39 mm Hg), natomiast gruę III stanowią osoby z nadciśnieniem tętniczym (owyżej 40 mm Hg). Pomiary były wykonywane codziennie rzez 0 dni z rzerwą weekendową, rzed, o i minut o masażu. Do analizy statystycznej został wyodrębniony, i 0 rehabilitacji. Każdy z acjentów wyełniał dodatkowo kwestionariusz ankiety. Wyniki. We wszystkich trzech gruach acjentów masaż istotnie wływał na zmiany arametrów zarówno ciśnienia go, jak i go, a istotny statystycznie sadek ciśnienia go wykazano tylko w gruie osób z nadciśnieniem tętniczym, i 0 dnia rehabilitacji (odowiednio: =; <0,00 i =0,00) bezośrednio o masażu. W gruie osób z nadciśnieniem tętniczym stwierdzono istotny statystycznie sadek tętna o minutach od zakończenia masażu w, i 0 dniu rehabilitacji (odowiednio: =0,004; = i =0,002). Wnioski.. Masaż leczniczy wływa na sadek arametrów ciśnienia go i tętna u osób z nadciśnieniem tętniczym. 2. Masaż leczniczy może włynąć zarówno na wzrost jak i na sadek wartości ciśnienia tętniczego i tętna w zależności od wyjściowego ciśnienia tętniczego krwi. Background. Theraeutic massage can be used in the treatment of soft tissue and revention of diseases. A few studies show the effect of massage on blood ressure and ulse. Aim. To evaluate the imact of theraeutic massage on the changes of ressure and ulse arameters. Materials & Methods. The study involved 90 atients (30 women, 60 men), mean age: 9±2 years, treated for neck, thoracic or low back sine ain at the Rehabilitation Deartment of Zamość University of Management and Administration. Based on the averaged systolic blood ressure measurements from the first three days of rehabilitation, the atients were divided into three grous. The first grou comrised atients with normal blood ressure, the second grou atients with rehyertension (30-39 mm Hg) and the third grou atients with hyertension (above 40 mm Hg). The measurements were erformed daily for 0 days with a weekend break. For the statistical analysis the st, th and 0th day of rehabilitation were selected. Each of the atients also filled in the questionnaire. Results. In all three grous of atients the massage significantly changed the arameters of both systolic and diastolic blood ressure, and a statistically significant decrease of systolic blood ressure was observed only in atients with hyertension in the st, th and 0th day of rehabilitation (resectively: =0.0, <0.00 and =0.00) measured immediately after the massage. The atients with hyertension revealed a statistically significant decrease of ulse measured minutes after the massage in the st, th and 0th day of rehabilitation (resectively: =0.004, =0.0 and =0.002). Conclusions.. Theraeutic massage reduces systolic blood ressure and ulse arameters in atients with hyertension. 2. Theraeutic massage can affect the growth and the decline of blood ressure and ulse, deending on the initial blood ressure. Key words: theraeutic massage, blood ressure, ulse Słowa kluczowe: masaż leczniczy, ciśnienie tętnicze,. Hygeia Public Health 204, 49(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do koresondencji / Address for corresondence mgr Sebastian Chrzan Zamojska Klinika Rehabilitacji, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu ul. Peowiaków, Zamość tel , seba.chrzan@gmail.com

2 08 Hygeia Public Health 204, 49(3): 07- Wstę Masaż należy łączyć z dotykiem, który od czasów rehistorycznych był integralną częścią systemu sołecznego. Dlatego można okusić się o stwierdzenie, że sztuka masażu jest tak stara jak ludzkość i jest wlątana w historię człowieka. Dotyk jest ierwszym zmysłem rozwijającym się w życiu łodowym. Podczas narodzin dotyk jest jednym z najważniejszych łączników otaczającym światem. Od zamierzchłych czasów ludzie dotykali się tam, gdzie ich bolało, aby uśmierzyć ból, ierwsze wzmianki ochodzą ze starożytnych Chin i Indii. Dotyk był nieodłączną częścią życia ludzi, w tym religijne rytuały, sztuki uzdrowicielskie i seksualizm. Masaż leczniczy wywodzi się z najbardziej instynktownych ragnień ludzkich: dotykać i być dotykanym. Masaż nierozerwalnie łączy się z higieną, chirurgią, ołożnictwem, kosmetyką, ćwiczeniami fizycznymi, odnową biologiczną i sychosomatyczną. Pierwsze wzmianki o wykorzystywaniu masażu w jednostkach chorobowych ojawiają się w księgach Hiokratesa, Celesusa i Galena [-]. Masaż XXI wieku to race, które są związane z jego wływem na tkanki miękkie z uwzględnieniem taśm anatomicznych i zasad tensegracji. Oracowania metod, w których wykorzystuje się masaż klasyczny z elementami masaży unktowych. Nowy nurt to zastosowanie masażu w medycynie estetycznej oraz w odnowie sychosomatycznej. Wsółczesna medycyna i sychologia oiera zastosowanie masażu w rofilaktyce chorób cywilizacyjnych oraz w teraii zmian w tkankach miękkich w wyniku długotrwałego stresu, jak i negatywnych stanów emocjonalnych, mogących wływać na wartości cieśnienia tętniczego i tętna. Masaż leczniczy ma wływ ogólnoustrojowy. Oddziaływując na układ krwionośny, wływa na zmiany arametrów ciśnienia tętniczego i tętna. W Polsce literatura fachowa nie wskazuje w najmniejszym stoniu na owe zależności. Zagraniczne ublikacje częściej oruszają tę tematykę [2]. Cel badań Ocena wływu masażu leczniczego na zmiany arametrów ciśnienia tętniczego i tętna. Materiał i metody Badanie miało charakter rosektywny i objęto nim gruę 90 kolejnych osób (30 kobiet, 60 mężczyzn), średnia wieku: 9±2 lat, z bólami szyjnoiersiowego lub lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłua sowodowanego: zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłua lub dyskoatią, leczonych w Zamojskiej Klinice Rehabilitacji Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji (tab. I). Otymalny rogram rehabilitacji ustalał lekarz secjalista rehabilitacji o wnikliwym badaniu rzedmiotowym i odmiotowym oraz w oarciu o dostęną wiedzę medyczną. Na odstawie uśrednionych omiarów ciśnienia go ierwszych kolejnych 3 dni rehabilitacji, acjenci zostali odzieleni na trzy gruy. Gruę I stanowią osoby z rawidłowym ciśnieniem skurczowym (do 29 mm Hg), gruę II osoby ze stanem rzed nadciśnieniowym (od 30 do 39 mm Hg), natomiast gruę III stanowią osoby z nadciśnieniem tętniczym (owyżej 40 mm Hg). Program rehabilitacyjny był określany indywidualnie w zależności od wskazań medycznych i obejmował wybrane z zabiegi z zakresu: fizykoteraii (hydroteraia, laseroteraia, ultradźwięki, naświetlanie romieniami IR, ole magnetyczne niskiej częstotliwości, imulsowe ole magnetyczne wysokiej częstotliwości, galwanizacja, jonoforeza, rądy diadynamiczne, Träberta, TENS i elektrostymulacja), kinezyteraii (ćwiczenia czynne wolne, czynne odciążeniu z oorem i bez ooru, ćwiczenia izometryczne lub czynne brzucha i grzbietu) oraz masażu leczniczego na szyjno-iersiowy lub lędźwiowo-krzyżowy odcinek kręgosłua. Kryterium włączenia do badań: osoby z rozoznaną rzez lekarza secjalistę dyskoatią lub zmianami zwyrodnieniowymi szyjno-iersiowego lub lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłua oraz osoby, które w rozoznaniu lekarskim nie miały zdiagnozowanego nadciśnienia tętniczego, świadoma zgoda acjenta na udział w badaniu. Kryterium wyłączenia z badań: osoby ze zdiagnozowanym rzez lekarza secjalistę nadciśnieniem tętniczym, rzyjmujące leki, brak zgody acjenta na rzerowadzenie badania, zesoły bólowe szyjno-iersiowego lub lędźwiowo-krzyżowego odcinka Tabela I. Charakterystyka badanej gruy Table I. Characteristics of the studied grou Ogółem Kobiety Mężczyźni Liczba osób (%) 90 (00%) 30 (33%) 60 (67%) NS Przedział wiekowy (ŚR±SD) 9-78 (9±3,4) (6±9,7) 9-72 (±8,7) 0,96 BMI (ŚR±SD): norma/nadwaga i otyłość 48/42 (27,38±4) 6/4 (27,3±4,4) 32/28 (27,08±3,2) <0,00 Stan zatrudnienia: racujący/emeryci, renciści, bezrobotni 27/63 / 2/48 0,63 Liczba osób z obszarów: miejskich/wiejskich /39 8/2 33/27 0,97 Wykształcenie: odstawowe, zawodowe/średnie, wyższe 42/48 /9 3/29 0,24

3 Chrzan S i ws. Wływ masażu leczniczego na zmiany arametrów ciśnienia i tętna 09 kręgosłua sowodowane innym czynnikiem niż dyskoatia lub zmiany zwyrodnieniowe n. o urazach komunikacyjnych lub rzeciążeniowych, osoby leczone z owodu toczącego się rocesu nowotworowego, osoby z zaburzeniami równowagi i zawrotami głowy niewiadomego ochodzenia, osoby z rzeciwwskazanymi zabiegami fizykalnymi n. z rozrusznikiem serca, inne choroby wsółistniejące uniemożliwiające wzięcie udziału w badaniach n. choroba sychiczna w okresie nasilenia. Pomiary były wykonywane codziennie rzez 0 dni w ramach rehabilitacji ambulatoryjnej z rzerwą weekendową, rzed, o i minut o masażu. Masaż leczniczy był wykonywany zawsze rzed innymi zabiegami fizjoteraeutycznymi, o jednakowej orze dnia, rzez jednego fizjoteraeutę i zgodnie z metodyką masażu leczniczego w czasie 20 min. Do analizy statystycznej został wyodrębniony, i 0 rehabilitacji. Wszyscy acjenci wyrazili isemną zgodę na rzerowadzenie badań. Analizę statystyczną rzerowadzono rzy użyciu rogramu Word Exel 2003 i Statistic.0. Przy ocenie efektów rehabilitacji osłużono się Testem t: ar skojarzonych z dwiema róbami dla średniej. Do obliczenia istotnych statystycznie różnic między gruami zastosowano Test t: z dwiema róbami zakładającymi nierówne wariancje. Za istotne uznano te wyniki, dla których wartości w zastosowanym teście należały do obszaru krytycznego odowiedniego rozkładu rzy oziomie istotności =0,0. Wyniki W I gruie badanych wykazano istotny statystycznie wzrost ciśnienia go bezośrednio o masażu w, i 0 dniu rehabilitacji (odowiednio =0,03; =0,03 i =). Pierwszego dnia rehabilitacji zaobserwowano istotny statystycznie sadek ciśnienia go o minutach od zakończenia masażu (=0,04). W II gruie badanych zaobserwowano istotny statystycznie wzrost ciśnienia go bezośrednio o masażu i 0 dnia rehabilitacji (odowiednio = i =0,0). W dniu rehabilitacji wykazano istotny statystycznie sadek ciśnienia go o minutach od zakończenia masażu (=0,00). W gruie III badanych stwierdzono istotny statystycznie sadek ciśnienia go bezośrednio o masażu we wszystkich odnotowanych dniach rehabilitacji (odowiednio =; <0,00 i =0,00). Pierwszego dnia rehabilitacji, orównując wynik bezośrednio o masażu z wynikiem o min od masażu, zaobserwowano wzrost ciśnienia go, dnia ciśnienie zmniejszyło się istotnie statystycznie (=0,002), zaś 0 dnia wynik ten był orównywalny (tab. II). W I gruie acjentów zaobserwowano istotny statystycznie wzrost ciśnienia go rzed masażem między a dniem rehabilitacji (=), zaś między a 0 dniem istotny sadek (=). Biorąc od uwagę czas min o masażu, istotny statystycznie okazał się wzrost ciśnienia go omiędzy a (=) oraz a 0 (=0,04) dniem rehabilitacji. W II gruie acjentów zaobserwowano istotny statystycznie sadek ciśnienia go między a (=0,0) oraz a 0 (=0,03) dniem rzed masażem. W III gruie acjentów stwierdzono istotny statystycznie sadek ciśnienia go zarówno między a (<0,00) oraz a 0 (<0,00) dniem rzed masażem, jak również między a dniem o min od masażu (=0,03). Między a 0 dniem rehabilitacji stwierdzono istotny statystycznie wzrost ciśnienia go o min od masażu (=0,0) (tab. III). W I gruie badanych wykazano istotny statystycznie wzrost ciśnienia go bezośrednio o masażu w, i 0 dniu rehabilitacji (odowiednio =; =0,0 i =). Pierwszego dnia rehabilitacji zaobserwowano istotny statystycznie sadek ciśnienia go o minutach od zakończenia masażu (=0,0). W II gruie badanych zaobserwowano istotny statystycznie sadek ciśnienia go w, i 0 dniu rehabilitacji o minutach od zakończenia masażu (odowiednio: =0,04; = i =0,004). W III gruie badanych, o minutach od zakończenia masażu, odnotowano istotny statystycznie sadek ciśnienia go w i 0 dniu rehabilitacji (odowiednio: =0,00 i <0,00) oraz istotny statystycznie wzrost tego ciśnienia w dniu rehabilitacji (=) (tab. IV). W I gruie acjentów nie odnotowano żadnych istotnych statystycznie różnic ciśnienia go między oszczególnymi dniami rehabilitacji. W II gruie acjentów zaobserwowano istotny statystycznie sadek ciśnienia go omiędzy a 0 dniem rehabilitacji rzed masażem (=0,03) oraz bezośrednio o masażu (=). W III gruie acjentów odnotowano istotny statystycznie sadek ciśnienia go między a dniem rehabilitacji rzed masażem (=0,03) oraz bezośrednio o masażu (<0,00), jak również między a 0 dniem rehabilitacji bezośrednio o masażu (=) i o uływie min od zakończenia masażu (=) (tab. V). W I gruie badanych wykazano istotny statystycznie sadek tętna bezośrednio o masażu w, i 0 dniu rehabilitacji (odowiednio: =; = i <0,00). 0 dnia rehabilitacji zaobserwowano

4 0 Hygeia Public Health 204, 49(3): 07- istotny statystycznie sadek tętna o minutach od zakończenia masażu (=0,006). W II gruie badanych zaobserwowano istotny statystycznie sadek tętna bezośrednio o masażu i 0 dnia rehabilitacji (odowiednio = i =). W dniu rehabilitacji wykazano istotny statystycznie sadek tętna o minutach od zakończenia masażu (=6). Tabela II. Wykaz zmian ciśnienia go w oszczególnych dniach rehabilitacji Table II. Changes in systolic ressure in consecutive days of rehabilitation 0 rzed 9,9 Grua I Grua II Grua III 36,89 Tabela III. Istotność statystyczna omiędzy oszczególnymi dniami rehabilitacji Table III. Statistical significance in individual days of rehabilitation Ciśnienie Grua I rzed = = =0,0 o =0,4 =0,20 =0,76 omin = =0,8 =0,04 Grua II rzed =0,0 =0,4 =0,03 o =0,67 =0,27 =0,62 omin =0,08 =0,8 =0,0 Grua III rzed <0,00 =0,6 <0,00 o =0,49 =0,28 =0,3 omin =0,03 =0,0 =0,3 8,20 0,03 0, o 26,4 32,89 43,80 o min 8,8 0,04 28,33 0,00 46,00 0,6 rzed 29,8 0,03 29,33 43,60 <0,00 o 3,82 34,78 40,0 o min 28,9 0,90 24, 0, 3,80 0,002 rzed 22,27 0,00 2,78 43,0 0,0 0,00 o 28,00 30,6 39,00 o min 26,9 0,06 23,00 0,7 39,40 0,72 Tabela IV. Wykaz zmian ciśnienia go w oszczególnych dniach rehabilitacji Table IV. Changes in diastolic ressure in consecutive days of rehabilitation 0 rzed 72,82 Grua I Grua II Grua III 82,22 89,30 0,07 0,7 o 76,36 8, 90,90 o min 72,36 0,0 77,89 0,04 84,60 0,00 rzed 76, 78,44 82,40 0,0 0,40 0,08 o 79,82 80, 80,0 o min 77,9 0,82 76,22 82,60 rzed 76,64 73,89 84,0 0,47 0,22 o 78,64 7,67 82,00 o min 77,64 0,46 7,44 0,004 79,30 <0,00 W III gruie badanych stwierdzono istotny statystycznie sadek tętna o minutach od zakończenia masażu we wszystkich odnotowanych dniach rehabilitacji (odowiednio: =0,004; = i =0,002) (tab. VI). W II gruie acjentów zaobserwowano istotny statystyczny sadek tętna między a dniem rehabilitacji bezośrednio o masażu (=0,004). W gruie I i III nie stwierdzono istotnych statystycznie zmian tętna między oszczególnymi dniami rehabilitacji (tab. VII). Tabela V. Istotność statystyczna omiędzy oszczególnymi dniami rehabilitacji Table V. Statistical significance in individual days of rehabilitation Ciśnienie Grua I rzed =0,24 =0,97 =0,4 o =0,33 =0,6 =0,38 omin =0,0 =0,89 =0,07 Grua II rzed =0,08 =0,9 =0,03 o =0,06 =0,3 = omin =0,7 =0,0 =0,0 Grua III rzed =0,03 =0,0 =0,7 o <0,00 =0,37 = omin =0,29 =0,4 = Tabela VI. Wykaz zmian tętna w oszczególnych dniach rehabilitacji Table VI. Pulse changes in individual days of rehabilitation 0 rzed 68,73 Grua I Grua II Grua III 67,78 Tabela VII. Istotność statystyczna omiędzy oszczególnymi dniami rehabilitacji Table VII. Statistical significance in individual days of rehabilitation Tętno Grua I rzed =0,667 =0,467 =0,907 o =0,823 =0,48 =0,30 omin =0,83 =0,08 =0,79 Grua II rzed =0,622 =0,94 =0,622 o =0,004 =0,446 =0, omin =0,6 =0,32 =0,768 Grua III rzed =0,20 =0,96 =0,8 o =0,62 =0,234 =0,374 omin =0,070 =0,39 =0,097 6,00 0,838 0,423 o 64,27 68,00 63,80 o min 64,8 0,94 6, ,30 0,004 rzed 67,4 68,44 67,90 0,266 o 64,73 6,00 66,90 o min 66,73 0,2 63,78 0,43 64,20 rzed 69,00 68,33 66,0 <0,00 0,33 o 67, 66,22 6,70 o min 6,00 0,006 6, 0,93 62,80 0,002

5 Chrzan S i ws. Wływ masażu leczniczego na zmiany arametrów ciśnienia i tętna Dyskusja Badanie rzerowadzone w Zamojskiej Klinice Rehabilitacji otwierdza, iż masaż leczniczy ma wływ ogólnoustrojowy i wływa na zmiany arametrów ciśnienia tętniczego. W 90-osobowej gruie acjentów objętych badaniem masaż w oszczególnych dniach istotnie statystycznie wływał na wzrosty i sadki zarówno ciśnienia go, go, jak i tętna. Badanie wykazało również wływ masażu na sadek ciśnienia go i tętna u osób z nadciśnieniem tętniczym, jednak nie jest wiadome jak trwałe są to efekty. Do odobnych wniosków w swoich badaniach doszła Mucha i ws., którzy wykazali, iż może dojść do różnej reakcji acjentów na bodziec masażu całego ciała, jednak w większości zgodnie z rawami fizjologii dochodziło do obniżenia ciśnienia go jak i go [6]. Aourella i ws. zauważyli nieznaczny sadek ciśnienia krwi wywołany masażem szwedzkim grzbietu, karku i klatki iersiowej, który tłumaczą zahamowaniem racy wsółczulnego układu nerwowego; jednocześnie sugerują, że masaż może być stosowany jako uzuełnienie leczenia nadciśnienia tętniczego sowodowanego stresem [7]. Olney i Holland badali wływ regularnie stosowanego masażu grzbietu na zmiany ciśnienia tętniczego krwi acjentów z klinicznie stwierdzonym nadciśnieniem. Przerowadzona analiza ozwoliła stwierdzić, że regularnie wykonywany masaż grzbietu może obniżać ciśnienie krwi, zarówno, jak i [8, 9]. Do odobnych wniosków doszli Cady i ws., którzy wykonywali -minutowy masaż grzbietu na redukcję stresu w miejscu racy, który oceniano na odstawie zmian ciśnienia tętniczego krwi. Badanym mierzono ciśnienie krwi rzed i o rzerowadzeniu masażu. Wyniki wykazały znaczny sadek ciśnienia go i go u badanych osób [0]. Andrzejewski i ws. otwierdzają ogląd wływu masażu na obniżenie arametrów ciśnienia tętniczego u osób z dolegliwościami bólowymi narządu ruchu rzy nastęującej hiotezie masaż medyczny rzez normalizację naięcia aaratu mięśniowo-owięziowo-więzadłowego może obniżać dolegliwości bólowe w obrębie narządu ruchu i tym samym zmniejszać oorność naczyń krwionośnych rzebiegających rzez tkanki miękkie (mięśnie, owięzi). Jednocześnie, działając na nerwowy układ wegetatywny, masaż może być czynnikiem normalizującym ciśnienie krwi u osób z nadciśnieniem tętniczym []. W orównaniu do olskiej literatury fachowej, światowa częściej wskazuje na owyższe zależności. Wsółczesna medycyna i sychologia oiera zastosowanie masażu w rofilaktyce chorób cywilizacyjnych oraz w teraii zmian w tkankach miękkich w wyniku długotrwałego stresu jak i negatywnych stanów emocjonalnych, mogących wływać na wartości cieśnienia tętniczego i tętna. Jak wynika z badań Walaszek i ws. masaż klasyczny kończyny dolnej miał większy wływ na zmiany wartości ciśnienia tętniczego niż masaż grzbietu. Badania były rzerowadzone na gruie zdrowych osób między 2 a 26 rokiem życia [2]. Niniejsze badania wykazały, iż nadciśnienie tętnicze można uznać za względne rzeciwwskazanie do stosowania masażu i o zbadaniu większej ilości acjentów oraz otwierdzeniu wyników, masaż można stosować u acjentów z nadciśnieniem tętniczym jako teraia uzuełniająca. Wnioski. Masaż leczniczy wływa na sadek arametrów ciśnienia go i tętna u osób z nadciśnieniem tętniczym. 2. Masaż leczniczy może włynąć zarówno na wzrost jak i na sadek wartości ciśnienia tętniczego i tętna w zależności od wyjściowego ciśnienia tętniczego krwi. Piśmiennictwo / References. Magiera L. Historia masażu w zarysie. Bio-Styl, Kraków 2007: Kaserczyk T, Magiera i ws. Masaż z elementami Rehabilitacji. REHMED, Kraków 2006: Straburzyńska-Lua A, Straburzyński G. Fizjoteraia z elementami klinicznymi. PZWL, Warszawa, Kwolek A. Rehabilitacja medyczna. Urban&Partner, Wrocław 2003: Zborowski A. Masaż klasyczny. AZ, Kraków 998: Aourell M. Skoog M, Carleson J. Effects of Swedish massage on blood ressure. Comlement Ther Clin Pract 200, (4): Olney CM. The effect of theraeutic back massage in hyertensive ersons: a reliminary study. Biol Res Nurs 200, 7(2): Holland B, Pokorny ME. Slow stroke back massage: it s effect on atients in a rehabilitation setting. Rehabil Nurs 200, 26(): Cady SH, Jones GE. Massage theray as a worklace intervention for reduction of stress. Percet Mot Skills 997, 84(): Walaszek R, Kaserczyk T i ws. Wływ masażu na zmiany wartości ciśnienia tętniczego krwi i częstość tętna u osób zdrowych w wieku 2-26 lat. Fizjoteraia 2008, 7(): 9.. Mucha D, Knaik H. Wływ masażu klasycznego kręgosłua na i ciśnienie krwi u osób z rawidłową masą ciała i nadwagą. Ann UMCS Sectio D. Medicina 2007, 62(8 Sul): 7-79.