Tadeusz Pawluk Forma zawarcia małżeństwa w świetle nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego. Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 27/1-2, 41-71

Transkrypt

1 Tadeusz Pawluk Forma zawarcia małżeństwa w świetle nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 27/1-2,

2 Prawo K anoniczne 27(1984) nr 1 2 KS. TADEUSZ PAW LUK FORMA ZAW ARCIA MAŁŻEŃSTW A W ŚWIETLE NOWEGO KODEKSU PRAW A KANONICZNEGO Treść: W stęp. 1. Form a zw yczajna. 2. Forma nadzw yczajna. 3. Inne kw estie szczegółow e dotyczące kanonicznej form y zaw arcia m ałżeństwa. Zakończenie. Argumentum. W stęp Zgoda m ałżeńska, aby m ogła być przyczyną spraw czą m ałżeń stw a (zob. kan. 1057), m usi n ie tylko odpow iadać w ym ogom p ra w a n atu ra ln eg o, ale także być w yrażona w sposób przepisany p ra w em pozytyw nym. Stąd m ów im y o publicznej bądź m ając na uw adze praw o Kościoła kanonicznej form ie zaw arcia m ałżeństw a (kan ). Z p u n k tu w idzenia praw a naturalnego nie jest potrzebna żadn a publiczna form a zaw ierania m ałżeństw a. W ystarczy, że stro ny w yrażą zgodę na nieodw ołalną w spólnotę życia, w zajem nie siebie przekazując i przyjm ując w celu ustanow ienia m ałżeństw a. Jednakże m ałżeństw o jest instytucją realizującą dobro nie tylko p ry w atn e, ale i publiczne. M ałżeństw o i rodzinę łączą ze sp o łeczeństw em żyw otne i organiczne więzi. S tw órca ustanow ił zw iązek m ałżeński początkiem i podstaw ą społeczności ludzkiej, a ro dzina jest. pierwszą i żyw otną kom órką społeczeństw a 1. Interes zatem zarów no społeczeństw a, jak i sam ych nowożeńców dom aga się, aby m ałżeństw o było otoczone opieką praw ną, któ ra zabezpieczałaby je przed nadużyciam i i w ypaczeniam i oraz g w ara n to w ałaby w łaściw e funkcjonow anie ta k w ażnej instytucji. P rzejaw em tępo rodzaju opieki jest u stanow ienie przez Kościół k a n o n i cznej form y zaw arcia m ałżeństw a. Kościół od początku dom agał się od now ożeńców, aby m ałżeń stw o zaw ierali publicznie i łączyli je z błogosław ieństw em k a płana 2. Mimo to z^oda m ałżeńska w yrażona bez żadnej form y publicznej w ystarczała do w ażności zw iązku m ałżeńskiego. D o piero Sobór T rydencki, w ydając słynny D ekret T am etsi, p o sta 1 Sob. Wat. II, D ekret Apostolicam actuositatem o apostolstw ie św ieckich, n n.. 2, C. X X X, q. 5 (papież Horm isdas): Nullus fidelis, cuiuscum ąue c^n^itionis sit, rccnlte nuptias faciat, sed benedictione accepta a sacerdote publice nubat in D om ino. Zob. c. 3 6, C. X X X, q. 5.

3 42 Ks. T. Pawluk [2] nowił, że w ażne są tylko te m ałżeństw a, które zostały zaw arte wobec w łasnego proboszcza i p rzynajm niej dwóch św iad k ó w 3. Przepis ten jednak początkowo m iał obow iązyw ać tylko w tych parafiach, w k tó ry ch go ogłoszono. P onadto w niek tó ry ch k ra jach na podstaw ie ogólnej dyspensy Stolicy A postolskiej form a trydencka zaw ierania m ałżeństw nie o bow iązyw ała4. Ściślejsze przestrzeganie kanonicznej form y zaw arcia m ałeżństw a w całym K ościele łacińskim w prow adziła K ongregacja Soboru D ekretem Ne tem ere z dnia 2 sierpnia 1907 r. 5, usuw ając przy tym w iele niejasności, jak ie tow arzyszyły stosow aniu trydenckiego D ek retu T a m e ts is. Ale i D ekret Ne tem ere zezw alał na terenie cesarstw a niem ieckiego na pew ne odstępstw a po m yśli K onstytucji Provida Piusa X z dnia 18 stycznia 1906 r.7; uznaw ał bow iem m ałżeństw a m ieszane, zaw ierane bez zachow ania form y kanonicznej, za w ażne. Dopiero K odeks P raw a K anonicznego z 1917 r. zaprow adził w całym Kościele dla m ałżeństw czysto katolickich i m ieszanych tę sam ą form ę zaw arcia m ałżeństw a 8. Przepisy tego K odeksu dotyczące form y zaw arcia m ałżeństw a zostały nieco zm o dyfikow ane n ajpierw przez P iusa X I I 9, a następnie przez praw o posoborow e 10. N ow y K odeks P raw a K anonicznego, prom ulgow any Bullą Sacrae disciplinae leges Jan a P aw ła II z dnia 25 stycznia 1983 r.11, p rzejął istotne przepisy dotyczące form y zaw arcia m ałżeństw a z K odeksu B enedykta XV. W iele jednak przepisów zm odyfikow ał, a n aw et w prow adził przepisy całkow icie nowe. Te m odyfikacje i zm iany u zasad n iają podjęcie niniejszej pracy. 3 Sess. X X IV, с. 1 de ref. matrim. 4 B enedykt X IV, D eclaratio Matrimonia, 4 X I Fontes V, n Fontes VI, n Zob. T. Gromnicki, Forma zawierania zaręczyn i małżeństw według Dekretu Ne temere z dnia 2 sierpnia 1907 r. z uwzględnieniem prawa austriackiego, niemieckiego i rosyjskiego, K raków 1910; W. Abraham, Forma zawarcia zaręczyn i małżeństwa w najnowszym ustawodawstwie kościelnym, L w ów Fontes III, n. 670; S. Congr. Concilii, 1 II 1908, ad IV. Fontes VI, n Zob. CICB, kan Skrót CICB używ any w przypisach oznacza Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici) prom ulgow any przez B enedykta X V B ullą Providentissima Mater Ecclesia z dnia 27 V 1917 r. 9 U chylony został przepis zaw arty w drugiej części paragrafu drugiego kan A A S 4)0 (1948) Przede w szystkim zaistniała m ożliw ość delegow ania diakona jako św iadka kw alifikow anego do asystow ania przy ślubie oraz zm odyfikow a no przepisy regulujące zaw ieranie m ałżeństw m ieszanych. 11 A AS 75 (1983), pars II.

4 [3] Forma zawarcia małżeństwa Forma zwyczajna Zw yczajna form a kanoniczna zaw arcia m ałżeństw a polega na w yrażeniu zgody m ałżeńskiej wobec św iadka kw alifikow anego, zwanego też urzędow ym, i dw óch św iadków zw ykłych. Form a ta w przypadkach zw yczajnych obow iązuje katolików pod sankcją niew ażności m ałżeństw a. a. K w a lifikow a n y św iadek ślubu K w alifikow anym św iadkiem zaw arcia m ałżeństw a jest m iejscow y ordynariusz lub proboszcz bądź delegow any przez któregoś z nich kapłan lub diakon (kan ). Zarów no ordynariusz m iejscow y, jak i proboszcz w ażnie asystuje przy zaw ieran iu m a ł żeństw a z chw ilą objęcia sw ojego urzędu zgodnie z przepisem praw a. B iskup d iecezjalny obejm u je sw ój u rząd z chw ilą kanonicznego objęcia diecezji. Polega ono na okazaniu osobiście lub przez pełnom ocnika pism a apostolskiego kolegium konsultorów w obecności kanclerza k u rii, k tó ry fa k t te n zaprotokołuje, a gdyby chodziło o diecezję now o erygow aną n a odczytaniu tego pism a w kościele k ated raln y m wobec duchow ieństw a i zebranego ludu oraz zaprotokołow aniu tego faktu przez k apłana najstarszego spośród obecnych (kan ). A d m in istrato r diecezjalny n a to m iast, k tó ry tym czasow o rządzi diecezją sede vacante, obejm uje swój urząd z chw ilą w y b ran ia go przez kolegium konsultorów lub przez kapitu łę k ated raln ą i złożeniu przepisanego w yznania w iary (kan ). Proboszcz ob ejm uje sw ój u rząd poprzez kanoniczne objęcie po w ierzonej m u parafii, dokonane w obecności i pod przew odnictw em ordynariusza m iejscow ego lub delegow anego przezeń k ap łana, zgodnie z praw em p arty k u larn y m lub zw yczajem praw nym. O d pow iednia dyspensa ordynariusza m iejscowego, zakom unikow ana parafii, zastępuje kanoniczne objęcie p a ra fii (kan ). Na rów ni z proboszczem należy trak to w ać adm inistratora p a rafialnego, którego m ianuje biskup diecezjalny w razie zaw akow ania p arafii lub niem ożności spraw ow ania urzędu przez proboszcza (kan. 539, 540 1), a także kapłana, którem u pow ierzone zostało duszpasterstw o w p arafii tym czasow ej (quasi-paroecia), po m yśli kan P rzed zam ianow aniem adm in istrato ra parafialnego, jak rów nież w razie nieobecności proboszcza, zarząd p a ra fią p rzejm u je w ik a riusz parafialny, a gdyby ich było kilku n ajstarszy z nich pod w zględem nom inacji. G dyby p arafia nie m iała w ikariusza, w tedy do czasu zam ianow ania adm inistratora parafialnego parafią rz ą

5 44 Ks. T. Pawluk [4] dzi kapłan określony w p raw ie p arty k u larn y m (zota. kan , 549). G dyby posługa p astersk a p arafii została pow ierzona solidarnie k ilk u kapłanom po m yśli kan , w ładza asystow ania przy m ałżeństw ie przysługiw ałaby w szystkim ty m kapłanom ; w ładzę tę jednak pow inni oni w ykonyw ać pod kierunkiem m oderatora (kan ). Tylko m o d erato r obejm uje parafię po m yśli kan ; pozostali k apłani obejm ują urząd z chw ilą złożenia w y znania w ia ry (kan. 542 n. 3). b. W arunki w ażnej asystencji św iadka kw alifikow anego 1 M iejscow y ordynariusz lub proboszcz, czy też delegow any przez jednego z n ich kap łan lub diakon, w ażnie asystuje przy zaw ieraniu m ałżeństw a, jeśli jego obecność jest czynna. Czynna obecność św iadka kw alifikow anego przy ślubie polega na pytaniu stro n o zgodę m ałżeńską i przyjęciu jej w im ieniu Kościoła (kan ) 2 O rdynariusz i proboszcz w ażnie asystują przy ślubie na mocy swego urzędu tylko na w łasnym terenie, tzn. ordynariusz na te ren ie całej diecezji, proboszcz zaś tylko w granicach sw o jej parafii. Jed e n i d rugi w ażnie a sy stu je przy ślubie nie ty l ko sw oich podw ładnych, ale także w szystkich przebyw ających na swoim terenie, byleby przynajm niej jedna ze stron była obrządku łacińskiego (kan. 1109). Przeto o rdyn ariusz m iejscow y i p ro boszcz niew ażnie asy stu ją przy ślubie h a obcym tery to riu m, choćb y chodziło o w łasnych diecezjan czy p arafian; w tak ich p rz y padkach do w ażnej asystencji potrzebna jest delegacja udzielona przez m iejscowego proboszcza lub ordynariusza. N iew ażna też by łab y asystencja, g dyby żadna ze stron nie należała do o b rządku łacińskiego. O rdynariusz personalny i proboszcz personalny (zob. kan. 294) w ażnie asy stu ją przy ślubie na m ocy swego urzędu, jeśli p rz y n a j m niej jedna ze stro n jest podw ładna w granicach ich w ładzy (kan. 1110). 3 M iejscowy ordynariusz lub proboszcz w ażnie asystuje przy ślubie, jeśli nie została m u w ym ierzona lub stw ierdzona w yrokiem sądu lub dekretem przełożonego k ara ekskom uniki b^dź in terd y k tu, bądź też suspensy od urzędu (kan. 1109). Ekskom unika, in terd y k t i suspensa, jeśli w iążą jako k ary latae sententiae i nie zostały stw ierdzone w yrokiem lub dekretem, nie uniew ażn iają a sy sten cji przy ślubie, a tylko czynią ją niegodziw ą (zob. kan ). 4 M iejscow y ordynariusz i proboszcz w ażnie asystują przy zaw ieran iu m ałżeństw a, dopóki pełnią sw ój urząd. B iskup diecez ja ln y tra c i swój urząd w diecezji na sk u tek zrzeczenia się p rz y

6 [5] Forma zawarcia małżeństwa 45 jętego przez papieża, przeniesienia do in n e j d ie c e z ji12 oraz pozbaw ienia go diecezji (kan. 416). Z chw ilą zaw akow ania stolicy biskupiej traci sw ą w ładzę zw yczajną w ikariusz g eneralny i w i k ariu sz biskupi (kan n. 1), chyba że urząd te n p ełn ił b i skup pom ocniczy (kan ). Od chw ili w akansu, aż do w yboru a d m in istra to ra diecezji, zarząd diecezją sp ra w u je biskup pom ocniczy, a gdyby było ich k ilku najstarszy prom ocją. G dyby w diecezji nie było biskupa pomocniczego, zarząd diecezją należy do kolegium konsułtorów, chyba że Stolica A postolska inaczej postanow iła (kan. 419)13. A dm inistrator diecezjalny traci swój urząd z chw ilą objęcia diecezji przez now ego biskupa diecezjalnego (kan. 430). Proboszcz natom iast traci swój urząd na mocy dek retu b isk u pa diecezjalnego usuw ającego go z urzędu proboszczow skiego lub przenoszącego go do innej parafii, a także na skutek zrzeczenia się przyjętego przez biskupa. G dyby urząd proboszczowski był nadany na czas określony, proboszcz traci go po upływ ie tego czasu (kan ). P arafia pow ierzona po m yśli kan zespołowi kapłanów nie w akuje, jeśli jeden z nich u tra c ił urząd; w ted y w ładzę p ro boszczowską pełnią pozostali kapłani. G dyby zabrakło m oderatora, funkcje jego, do czasu zam ianow ania nowego przez biskupa, pełni n ajsta rsz y pod w zględem n o m in acji k ap łan zespołu (kan. 544). M ówiąc o w aru n k ach w ażnej asystencji św iadka kw alifikow anego przy ślubie należy pam iętać, że w razie błędu powszechnego, zarów no faktycznego, jak i praw nego, a także w przypadku u zasadnionej w ątpliw ości p raw n ej lub faktycznej, K ościół uzup ełnia ju ry sdykcję (kan. 144)14. c. D elegacja do asystow ania przy ślubie D elegacji czyli upow ażnienia do asystow ania przy zaw ieraniu m ałżeństw a może udzielić m iejscow y ordynariusz lub proboszcz w granicach swojego terytorium, jak długo pełni w ażnie swój urząd (kan ). D elegacja ta jest potrzebna, aby kapłan lub diakon, k tórym w ładza asystow ania przy ślubie nie przysługuje z urzędu, m ógł w ażnie pobłogosław ić zw iązek m ałżeński na terenie delegującego. D elegacja do asystow ania p rzy ślubie może być ogólna (dele- 12 B iskup diecezjalny przed kanonicznym objęciem now ej diecezji, od ch w ili otrzym ania w iadom ości o przeniesieniu, jest adm inistratorem diecezji a qua (kan n. 1). 13 K onferencja B iskupów może postanowić, że zadania kolegium konsultorów będzie spełniać kapituła katedralna (kan ). 14 Zob. J. Rzepa, Błąd powszechny a asystencja świadka urzędowego przy ślubie, Polonia Sacra 9 (1957) nr 2 3, s

7 46 Ks. T. Pawluk [6] gatio generalis) lub szczególna (delegatio specialis). Pierw sza (ad universitatera casuum) upow ażnia kapłana lub diakona do asystow ania przy zaw ieraniu w szystkich m ałżeństw, jakie m ogą zdarzyć się w danej p arafii, d ru g a zaś (ad actum ) tylko do asystow ania przy zaw ieraniu m ałżeństw określanych. Jed n a i druga dlo swiej w ażności w ym aga pew nych w aru n k ó w (zob. kam ). 1 D elegacja do asystow ania przy ślubie m usi być udzielona w yraźnie (expressse dari debet). Dlatego niew ażne jest udzielenie deleigaicjii w sposób domniemamy. N aw et obecność proboszcza, któ ry nie sprzeciw ia się, widząc, że duchow ny nie upow ażniony przygotow uje się do celebrow ania liturgicznego obrzędu ślubu, nie oznacza udzielenia delegacji. D elegacja m usi być w yrażona zew nętrznie, a więc słow am i lub n a piśmie. G dyby chodziło o delegację ogólną ta m usi być zawsze udzielona na piśm ie (scripto est concedenda). D uchow ny, k tó ry oznajm ia proboszczowi, że do asystow an ia p rz y ślubie został delegow any przez ord y n ariu sza m iejscowego, powińiem to udow odnić (zob. kan ). 2 D elegacja m usi być udzielona określonym osobom (determ i- natis personis dari debet), a więc określonem u kapłanow i lub diakonow i (kan. 1111). K apłan lub diakon jest określony, jeżeli podaje się jego im ię i nazwisko, ew entualnie urząd, k tó ry go jednoznacznie identyfikuje. N iew ażna jest delegacja udzielona w sposób nie uściślony, np. jednem u z kapłanów, którzy przyjadą zastąpić w duszpasterstw ie proboiszcza, albo kapłanow i, którego obiorą sobie nowożeńcy, czy też kapłanow i; którego przełożony zakonny przeznaczy w danym dniu do odpraw ienia Mszy św. w d anym kościele 15. M ożliwości udzielen ia delegacji do asystow ania przy ślubie d ia konow i nie przew idyw ał K odeks P raw a K anonicznego z 1917 r. A le już posoborowe praw o pow szechne zezw alało n a delegow anie do tej czynności praw n ej diakona ta k stałego, jak i przygotow ującego się do kapłaństw a D elegacja szczególna m usi dotyczyć m ałżeństw a ok reślonego (ad determ inatum m atrim onium danda est). M ałżeństw o określa się przez podanie1im ion i nazw isk nowożeńców, ew entualnie przez podanie odpow iednich pozycji w księdze zapow iedzi bądź godziny 15 Kom. Interpret., 20 V A A S 16 (1924) Sob. Wat. II, Konst. dogm. Lumen gentium o Kościele, n. 29; P a w eł VI, Motu proprio Sacrum Diaconatus Ordinem, 18 VI 1967, n. 22. A A S 59 (1967) 697; Odpowiedź Pap. K om isji Interpretacji D ekretów Sob. Wat. II z 26 III 1968: A AS 60 (1968) 363, oraz z 4 IV 1969: A AS 61 (1969) 348. K onferencja Episkopatu Polski w dniu 11 III 1973 r. zaleciła, aby diakonom w Polsce nie udzielać delegacji do asystow ania przy zaw ieraniu m ałżeństw. Z alecenie to należy r.ozumieć jako zw ykłą dyrektyw ę, a nie ustaw ę uniezdalniającą diakona do asystow ania przy ślubie.

8 [7] Forma zawarcia małżeństwa 47 i m iejsca ślubu. N iew ażna b yłaby delegacja, gd yby dotyczyła m a ł żeństw, jakie m ają być zaw ierane w danym m iesiącu, chyba że byłaby udzielona przez ordynariusza m iejscow ego lub proboszcza na piśm ie n a w zór delegacji ogólnej. Z aleceniem p ra w a jest, aby delegujący przed udzieleniem d elegacji szczególnej zatroszczył się o to w szystko, co zgodnie z p r a w em jest potrzebne do stw ierdzenia stan u w olnego nowożeńców (kan. 1113). Chodzi o bad an ie p rzedślubne rua-rzeczonych i zapow iedzi. S p ełnienie pow yższego zalecenia n ie 1 jest w ym agane do w ażno ści delegacji, jednakże pow ażnie obciąża delegującego ze w zględu ma. pow agę spraw y. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby delegujący w razie potrzeby zlecił delegow anem u spełnienie określonych czynności w chodzących w zakres bad an ia przedślubnego. W edług K odeksu P raw a K anonicznego z 1917 r. delegację ogólną do asystow ania przy zaw ieraniu m ałżeństw a mógł otrzym ać tylko w ikariusz w spółpracow nik 17. Z czasem n a rów ni z w ik a riu szem w spółpracow nikiem trak to w an o diakona, jeżeli urzędow o został zw iązany z daną p arafią na sposób s ta ły 18. Obecnie taką delegację może1otrzym ać każdy kap łan lub diakon (zob. kan ). D elegacji ogólnej do asysto w ania p rz y ślubie z zasady u d ziela ordynariusz m iejscow y, kiedy m ianuje k apłana w ikariuszem w spółpracow nikiem określonej parafii. W ikariusz w spółpracow nik z racji swego u rzędu nie posiada w ładzy asystow ania przy ślu bie 19. Ogólną delegację do asystow ania przy ślubie ordynariusz m iejscow y w razie potrzeby m ógłby w ystaw ić także1 in n em u k a płanow i, np. rek to ro w i kościoła lub kapłanow i czasowo za stę p u ją cem u proboszcza. T akiej delegacji, zarów no w ikariu szow i w spółpracow nikow i, jak i in n em u kapłanow i lub diakonow i, może ud zielić proboszcz. Proboszcz najczęściej jest zm uszony do udzielenia delegacji ogólniej innem u kapłanow i w czasie sw ej niezdolności do pracy lub z pow odu opuszczenia parafii na czas dłuższy; może też udzielić delegacji ogólnej kapłanow i, k tó ry m u stale pom aga w d uszp asterstw ie parafialnym. Przed w ejściem w życie now ego K odeksu P raw a K anonicznego nie było w iększej p o trzeb y udzielania delegacji ogólnej do a sy stow ania przy ślubie ze w zględu na urząd w ikariusza zastępcy i w ikariusza pom ocnika, z którym była zw iązana zw yczajna w ładza asystow ania 20. O becnie praw o kanoniczne nie przew id u je tego ro dzaju w ikariuszy, stąd konieczność udzielania delegacji ogólnej do asystow ania przy ślubie zachodzi częściej. 17 CICB, kan Odpowiedź Pap. K om isji Interpretacji D ekretów Sob. Wat. II, 19 VII A A S 62 (1970) Kom. Interpret., 31 I A AS 34 (1942) CICB, kan. 474,

9 48 Ks. T. Pawluk [8] W ikariusz w spółpracow nik z zasady otrzym uje ogólną delegację do asysto w ania p rz y ślubie na czas pełnienia swego urzędu w d a nej parafii. Inni kapłani, aby nie było żadnych w ątpliw ości, po w inni otrzym ać tak ą delegację na czas dokładnie określony, np. na czas choroby lub nieobecności proboszcza, do czasu odw o łania itp. K apłan lub diakon, k tó ry otrzym ał delegację do asystow ania p rzy ślubie, posiada także w ładzę, bez k tó re j nie m ógłby w y k o nać tej delegacji (zob. kan. 138). Może w ięc dyspensow ać od p rze szkód m ałżeńskich w tak im sam ym zakresie i pod tym i sam ym i w aru n k am i co proboszcz (zob. kan , ). D elegow any ogólnie zaciąga obow iązek stw ierdzenia osobiście, zgodnie z p rze pisam i praw a, stan u w olnego narzeczonych, chyba że delegujący obow iązek ten zlecił in n em u duchow nem u. N ow y K odeks P raw a K anonicznego przew iduje szczególny ro dzaj delegacji do asystow ania przy zaw ieran iu m ałżeństw a. Z pow odu b ra k u k apłanów i diakonów biskup diecezjalny może d e le gow ać do asystow ania przy ślubie kw alifikow anego św iadk a św ieckiego. Przed udzieleniem takiej delegacji biskup pow inien uzyskać w tej spraw ie pozytyw ną opinię K o n feren cji B iskupów oraz zezw olenie Stolicy A postolskiej (kan ). Św iecki św iadek k w a lifikow any m a być osobą godną, zdatną do p rzeprow adzenia fo r m acji narzeczonych i odpow iednią do o d praw ienia w sposób w ła ściw y litu rg ii m ałżeń stw a (kan ). Ta szczególna form a delegacji do asystow ania przy zaw ieraniu m ałżeństw może m ieć m iejsce tylko na teren ach szczególnych, gdzie jest n iedostateczna liczba duchow nych oraz tam, gdzie rz a d ko dociera duchow ny. O tę form ę zaw ierania m ałżeństw niektórzy biskupi prosili już w cześniej, proponując, aby zastąpiła ona form ę nad zw yczajną zaw arcia m ałżeństw a, stosow aną w razie nieobecności k apłana lub diakona. K ongregacja Sakram entów w instru k cji z dnia 7 g ru d n ia 1971 r. pouczyła, że stosow anej dotąd n ad zw y czajnej fo rm y zaw arcia m ałżeństw a nie m ożna zlikw idow ać, poniew aż w ychodzi ona naprzeciw słusznym praw om narzeczonych z n ajd u jący ch się w szczególnych sytuacjach. Zezw oliła jed n a k b i skupom na pow oływ anie osób św ieckich do asysto w ania przy za w ieraniu m ałżeństw w edług form y nadzw yczajnej, pozostaw iając narzeczonym możność zaw arcia m ałżeństw a w obecności dow olnych św iadków zw ykłych. Osoba św iecka nie m ogła być uw ażana za kanonicznego św iadka kw alifikow anego, w yposażonego w a u to ry tet K ościoła 21. W p rak ty c e bisku pi posunęli się dalej; m ając pozytyw ną opinię K onferencji B iskupów uzyskiw ali zezwolenie Stolicy A postolskiej na pow ierzanie osobie św ieckiej funkcji k w alifikow a 21 Posoborowe prawodawstwo kościelne, wyd. E. Sztafrowski, t. VI, z. 1, s

10 [9] Forma zawarcia małżeństwa 49 nego św iadka ślubu w ściślejszym znaczeniu 22. D latego przepis kam nie jest całkow icie now y, lecz naw iązuje do istniejącej już praktyki. Nowe praw o m ałżeńskie nie określa w yraźnie pozycji p raw nej świeckiego św iadka kw alifikow anego. W iadom o jednak, że jego obecność przy ślubie nie jest fakultaty w n a tam, gdzie został on ustanow iony zgodnie z praw em. O bow iązkiem jego jest przyg otow anie narzeczonych do ślubu, stw ierd zen ie sta n u w olnego, p rze w odniczenie obrzędom litu rgicznym zaw arcia m ałżeństw a oraz odnotow anie zaw artego m ałżeństw a w księgach parafialnych. Nie może on n ato m iast dyspensow ać od przeszkód m ałżeńskich, pon ieważ nie przysługuje m u m iano m inister sacer (zob. kan ). Jego szczegółowe praw a i obow iązki bliżej określa dndułt Stolicy A postolskiej oraz a k t delegacji i in stru k c ja biskupa diecezjalnego. Praw o żąda, aby biskup diecezjalny funkcję świeckiego św iadka kw alifikow anego pow ierzał osobie godnej, zd atn ej do p rze p ro w adzenia form acji narzeczonych i odpow iedniej do odpraw ienia liturgii sak ram en tu m ałżeństw a. W ym ogom tym jak w ynika z w spom nianej in stru k cji K ongregacji Sakram entów m ogą odpow iadać alum ni sem inariów duchow nych, katecheci, członkowie A kcji K atolickiej i inne osoby, k tó re cieszą się pow szechnym uznaniem. P rzepis o m ożliw ości pow oływ ania św ieckiego św iadka k w a lifikow anego do asystow ania przy ślubie w prow adzono do nowego K odeksu P ra w a K anonicznego przede w szystkim dlatego, iż n a d zw yczajna form a zaw arcia m ałżeństw a nie zawsze jest w stanie zadowolić w iernych. W ierni są skłonni uw ażać za w ażne tylko to m ałżeństwt), które zostało zaw arte wobec kanonicznego św iadka urzędow ego i przy zachow aniu obrzędów liturgicznych. Zresztą o m ożliwości zaw ierania m ałżeństw a w edług form y nadzw yczajnej w iern i na ogół m ało w iedzą. U w zględniono i te n fakt, iż m ałżeń stw a zaw ierane w edług form y nadzw yczajnej nierzadko w ym y k ają się spod kontroli Kościoła. D elegow anie osoby św ieckiej do asystow ania przy zaw ieraniu m ałżeństw w charakterze kanonicznego św iadka kw alifikow anego pozostaje w zgodzie z przepisem kan , k tó ry przew iduje w spółdziałanie osób św ieckich w w ykonyw aniu w ładzy rządzenia p asterskiego w p rzypadkach określonych przez praw o. Nie sp rzeciw ia się ono przepisow i kan. 274, k tó ry stanow i, że tylko d u chow ni m ogą spraw ow ać urzędy w ym agające w ładzy św ięceń i k o ścielnej w ładzy rządzenia (zob. k an ). U rzędow e asy sto w anie przy ślubie nie w ym aga w ładzy św ięcej ze sw ej istoty, poniew aż szafarzam i sa k ram en tu m ałżeństw a są sam i now ożeńcy; 22 Zob. Communicationes 10 (1978) Praw o K anoniczne

11 50 Ks. T. Pawluk [10] nie jest też w ykonyw aniem ju ry sd y k cji kościelnej w ścisłym zn a czeniu, poniew aż kanoniczną form ę zaw arcia m ałżeństw a w p ro w adzone przede w szystkim w celu zlikw idow ania m ałżeństw ta j nych. Jeśli w razie b rak u kap łan a i diiakoina m ałżeństw o może być zaw arte wobec sam ych tylko dw óch św iadków zw ykłych, to tym bardziej w tak iej sytuacji może być zaw arte wobec k an o n i cznie delegow anego św ieckiego św iadka kw alifikow anego i dwóch św iadków zw ykłych. Z nając genezę przepisu kan należy powiedzieć, że p rzepis ten może mieć zastosow anie tylko w regionach i sytuacjach szczególnych, k iedy zachodzi nie chw ilow y, lecz stały b ra k k a płanów i diakonów. D latego nieuzasadniona byłaby prośba biskupa diecezjalnego o zezw olenie na korzystanie z tego przepisu dla sam ej w ygody proboszczów, choćby obarczonych licznym i obow iązk a m i duszpasterskim i. Je s t rzeczą w ielce stosow ną, aśby przy za w ieran iu m ałżeństw a, ze w zględu n a jego sakram entaln ość i sk u t ki, asystow ał kapłan lub diakon w yposażony w au to ry tet Kościoła nie ty lk q n a m ocy m isji, ale i w ładzy święceń. d. Subdelegow anie w ła d zy asystow ania przy ślubie M iejscowy ordynariusz i proboszcz, jak rów nież ci, którym przy słu g u je w ładza proboszczow ska, delegując k ap łan a lub d iakona do asystow ania przy zaw ieraniu określonego m ałżeństw a, mogą go rów nież upow ażnić do subdelegow ania innego k a p ła n a czy d ia kona do tejże1 asystencji. Subdelegacja bez upow ażnienia deleg u jącego jest n iew ażna (zob. kan ). Ci jednak, którzy uzyskali delegację ogólną do asystow ania przy zaw ieraniu m ałżeństw, m ogą uzyskaną w ładzę, n aw et bez upow ażnienia delegującego, subdelegow ać innym, ale tylko w odniesieniu do m ałżeństw określonych, a nie ogólnie (zob. kan ). D latego w ikariusz w spółpracow nik, czy też in n y k ap ła n zastęp u jący lub w spom agający proboszcza, jeśli otrzym ał od m ie j scowego o rd y n ariu sza lub proboszcza ogólną delegację do asy sto w ania przy ślubach, m oże u stn ie lub pisem nie upow ażnić o k re ślonego k ap łan a lub diakona do asystow ania przy zaw ieraniu w d a nej p ara fii określonego m ałżeństw a. W ładzy subdelegow anej nie m ożna ponow nie subdelegow ać, czyli przekazać kolejnej osobie, chyba że delegujący upow ażnił do tego (zob. kan ). Proboszcz opuszczający czasowo p arafię m ógłby przebyw ającego w parafii kap łan a lub diakona upow ażnić nie tylko do' osobistego asystow ania p rzy ślubie określonym, ale ta k że gd yby uw ażał to z jakiegoś pow odu za konieczne do su b delegow ania do te j czynności innego duchow nego z p raw em k o le j nej subdelegacji. D latego m ów im y o delegacji szczególnej z p ra w em subdelegow ania n aw et podw ójnego. W ikariusz w spółpracow

12 [11] Forma zawarcia małżeństwa 51 nik, k tó ry od ordynariusza m iejscow ego uzyskał ogólną delegację do asystow ania przy ślubach, może na tej podstaw ie subdelegow ać do asystow ania przy ślubie określonym, nie może n ato m iast u pow ażnić subdelegow anego do kolejnego przekazania w ładzy subdelegow anej; proboszcz jednak takiego w ikariusza m ógłby upow ażnić do subdelegow ania z praw em k o lejnej subdelegacji. e. Z w y k li św iadkow ie ślub u Do w ażnego zaw arcia m ałżeństw a, oprócz świaclka k w alifik o w a nego, potrzeba dw óch św iadków zw ykłych (kan ). Św iadkiem zw ykłym może być każdy, kto jest zdolny stw ierdzić zaw arcie m ałżeństw a i dać o ty m w iarygodne św iadectw o. D latego nie może n im być osoba chora um ysłow o, niew idom a i g łu choniem a, śpiąca lub p ijana do u tra ty przytom ności w chw ili ślubu. W praw dzie praw o nie pozw ala, aby w ch arak terze św iadków w ystępow ały osoby, k tó re nie ukończyły czternastego roku życia (zob. kan ), jednakże zakaz ten nie m a ch arak teru bezwzględnego. Byłoby jednak rzeczą niestosow ną dopuszczanie do w ystępow ania w charakterze św iadka zaw arcia m ałżeństw a osoby, k tó ra tego w iek u nie osiągnęła. Św iadkow ie zw ykli nie m uszą być w yraźnie pow ołani przez strony. Może ich w yznaczyć kapłan, k tó ry będzie asystow ał przy ślubie. Św iadkow ie ci m uszą być obecni fizycznie w m iejscu i czasie ślubu oraz m ieć zdolność zaobserw ow ania i zrozum ienia tego, co się dzieje przy ołtarzu ślubnym. Muszą też znać nowożeńców, gdyż w przeciw nym razie nie m ogliby zaśw iadczyć o m ałżeństw ie zaw arty m przez dane osoby. K odeks P ra w a K anonicznego z 1917 r. żądał, aby przy z aw iera niu m ałżeństw a było przynajm niej dw óch św iadków z w y k ły c h s3. N ow y K o d ek s stanow i, że m a ich być (tylko) dwóch. Personalia św iadków m uszą być odnotow ane w akcie ślubu. Oni też a k t ten podpisują. W niebezpieczeństw ie śm ierci św iadek kw alifikow any, na podstaw ie p rzysługującej m u w ładzy dyspensow ania od form y k a n o n icznej (zob. kan, ), może pobłogosław ić zw iązek m a ł żeński w obecności tylko jednego św iadka zwykłego, a naw et gdyby zaszła potrzeba bez św iadków zw ykłych.. f. W a ru n ki godziw ej asystencji św iadka kw alifikow anego 1 Św iadek kw alifikow any niegodziw ie asystuje przy zaw ieraniu m ałżeństw a, jeśli nie został stw ierdzony stan w olny stro n zgodnie z przepisam i p raw a (zob. kan. 1114). Odnosi się to zarów no 23 CICB, kan

13 52 Ks. T. Pawluk [12] do proboszcza, jak i do duchow nego asystującego na podstaw ie delegacji ogólnej. Nie pow inni oni rów nież w ystaw iać delegacji szczególnej do asystow ania przy ślubie, jeśli nie przeprow adzono lub nie przew idziano sposobu przeprow adzenia kanonicznego b a dania przedślubnego (kan. 1113). S tan w olny stron stw ierdza się poprzez b adan ie p rzedślu bne narzeczonych i w ygłoszenie zapow iedzi przedślubnych. O duszpasterskich czynnościach przedślubnych decyduje K onferencja B iskupów (kan. 1067). W niebezpieczeństw ie śm ierci, jeśli nie m ogą być zebrane inne środki dow odow e, w ystarcza ośw iadczenie stron, że są ochrzczone i nie są zw iązane żadną przeszkodą. Oświadczenie to w razie potrzeby może być zaprzysiężone. Samo ośw iadczenie stro n nie w ystarcza, jeśli istn ieją poszlaki przeciw ne (kan. 1068). 2 Św iadek kw alifikow any, m ający asystow ać przy ślubie na podstaw ie delegacji ogólnej, pow inien n a asystencję o ile to jest m ożliw e uzyskać zgodę proboszcza (kan. 1114). Chodzi tu o podkreślenie, że za w łaściw e przygotow anie stron do ślubu i za przeprow adzenie kanonicznych czynności przedślubnych odpow iada przede w szystkim proboszcz. Dlatego w ikariusz w spółpracow nik m ający asystow ać przy ślubie, a ty m b ardziej in n y św iadek k w a lifikow any delegow any ogólnie, pow inien m ieć pew ność, że p ro boszcz zgadza się na pobłogosław ienie danego zw iązku m ałżeń skiego. Nie jest natom iast potrzebna zgoda proboszcza, jeśli jest on nieobecny w p a rafii bądź jest niezdolny do w y k o n yw an ia sw o ich czynności; w tak im p rzy p ad k u pełną odpow iedzialność za p rzeprow adzenie kanonicznych czynności p rzed ślubn ych ponosi d e legow any św iadek kw alifikow any. 3 M ałżeństw o pow inno być zaw ierane w parafii, w k tó rej jed n a ze stro n posiada pobyt stały lu b tym czasow y, albo p rz y n a j m n iej m iesięczny. Tylko tułacze, k tó rzy nie posiadają nigdzie p o b y tu ani stałego, ani tym czasow ego, ani też m iesięcznego, m o gą zaw ierać m ałżeństw o w p arafii swego aktualnego pobytu (kan. 1115). N ow e praw o m ałżeńskie nie przyznaje pierw szeństw a przy asystow aniu przy ślubie proboszczow i narzeczonej, jak to czynił K o deks P raw a K anonicznego z 1917 r. 24 T akie pierw szeństw o p rzy znaw ało też praw o p a rty k u la rn e 25. N ależy zauw ażyć, że now y K odeks P raw a K anonicznego nieco m odyfikuje sposób nabyw ania pobytu. P obyt stały (dom icilium ) nabyw a się przez zam ieszkanie z zam iarem przebyw ania w danej parafii, o ile nic nie przeszkodzi, na stałe, albo przez faktyczne zam ieszkanie pięcioletnie (kan ). P o b y t tym czasow y (ąuasi- 24 CICB, kan Instrukcja Episkopatu Polski o kanonicznym badaniu narzeczonych przed ślubem z dnia 9 IX 1946, O lsztyn 1947, s. 5, n. 6.

14 [13] Forma zawarcia małżeństwa 53 -dom icilinm ) natom iast nabyw a się przez zam ieszkanie w danej parafii z zam iarem przebyw ania w niej p rzynajm niej trzy m iesiące albo przez faktyczne zam ieszkanie trzym iesięczne (kan ). P obyt m iesięczny nabyw a się nie- przez zam iar pobytu lecz pobyt faktyczny. Czas należy liczyć w edług k alendarza (zob. kan ). Pierw szego dnia pob y tu nie w licza się, poniew aż nie rozpoczyna się on z początkiem dnia; przeto rok lub m iesiąc kończy się po upływ ie dnia o tej sam ej liczbie, a jeśli m iesiąc takiego dnia nie m a po u pływ ie ostatniego d n ia m iesiąca (kan. 203). 4 G dyby strony pragnęły zawrzeć m ałżeństw o w parafii, w k tó rej nie1m ają pobytu ani stałego, ani tym czasow ego, ani n a w et m ie sięcznego, proboszcz tej p arafii pow inien zażądać od narzeczonych tzw. licencji, w ystaw io nej przez w łasnego ordynariusza lub p ro boszcza stro n (kan. 1115). Licencja jest nie tylko zezw oleniem na zaw arcie m ałżeństw a w obcej p arafii, ale także stw ierdzeniem, że stro n y n ie są zw iązane żadnym i przeszkodam i m ałżeńskim i. S tąd proboszcz w y sta w iający licencję pow inien przeprow adzić b adanie p rzedślub ne n a rzeczonych oraz zatroszczyć się o w ygłoszenie zapow iedzi p rze d ślubnych zgodnie z praw em p arty k u larn y m. G dyby pow ażna p rzy czyna zw olniła proboszcza obcej p arafii od żądania od przybyłych stro n licencji w łasnego proboszcza lub o rdyn ariusza, tenże p ro boszcz pow inien sam przeprow adzić b ad an ie przedślubne i z a tro szczyć się o w ygłoszenie zapow iedzi lub dyspensę od nich. 2. Forma nadzwyczajna N adzw yczajna form a zaw arcia m ałżeństw a polega na w yrażeniu zgody m ałżeńskiej w przew idzianych praw em przypadkach wobec sam ych tylko św iadków zw ykłych. O gólnym w aru n k iem stosow ania nadzw yczajnej form y zaw arcia m ałżeństw a jest ak tu aln y b rak św iadka kw alifikow anego, tzn. nie m ożna do niego udać się ani go sprow adzić bez w ielkiej nied ogodności. Jeśli ta k a sy tu ac ja zaistnieje w spom nianą form ę m ożna zastosow ać w dw óch przypadkach: 1) w niebezpieczeństw ie śm ierci oraz 2) poza niebezspieczeństwem śm ierci, jeśli roztropnie p rzew id u je się, że w spom niana sytuacja potrw a przez m iesiąc (kan. 1116!) B rak św iadka kw alifikow anego to jego nieobecność w sensie fizycznym lub m oralnym. D latego form ę nadzw yczajną m ożna zasto sować jeśli zachodzą praw em przew idziane przypadki nie tylko w tedy, gdy go nie m a faktycznie, ale także w tedy, gdy jest on faktycznie obecny, lecz n a sk u tek w ielkiej niedogodności nie może asystow ać p rz y ślubie. N arzeczeni nie są zobow iązani do korzy stan ia ze środków n a d

15 54 Ks. T. Pawluk [14] zw yczajnych, aby udać się do św iadka kw alifikow anego lub go w ezw ać do siebie. Niemożność udania się do tego św iadka lub w ezw ania go do siebie nie m usi być pow szechna; w ystarczy, że w ynika ona z osobistego położenia nowożeńców. Nie m ożna jednak m ów ić o niem ożliw ości asystow ania św iadka kw alifikow anego, je śli strony w praw dzie nie m ogą udać się do w łasnego proboszcza bądź go sprow adzić do siebie, ale bez w iększej trudności mogą udać się do proboszcza sąsiedniego 26. Przez niebezpieczeństw o śm ierci (m ortis periculum ) należy rozum ieć zaistnienie takiej sytuacji, że roztropnie przew iduje się, iż śm ierć jednej ze stron może nastąpić, ale nie musi. Taką sytuację stw arza np. ciężka choroba, oczekiw anie na.poważną operację lekarską, znajdow anie się w kręgu działań w ojennych, w ydanie w yroku śm ierci itp. S trony roztropnie przew idują, że św iadka kw alifikow anego nie m ożna będzie w ezw ać lub udać się do niego przez m iesiąc, jeśli w tej spraw ie urobili sobie pewność m oralną na podstaw ie faktu notorycznego albo dostatecznych argum entów, jakich dostarczyło uprzednie dochodzenie 27. M iesiąc nieobecności św iadka k w alifik o w anego liczy się od chw ili, gdy w szystko zostało przygotow ane do ślubu, a nie od chw ili zrodzenia się zam iaru zaw arcia m ałżeństw a. N owe p raw o m ałżeńskie nie określa w yraźnie, w obec ilu św iad ków zw ykłych m a być zaw arte m ałżeństw o w razie zastosow ania form y nadzw yczajnej, a tylko ogólnie stw ierdza: coram solis testibus. M ożna jednak łatw o dom yśleć się, że m a ich być dwóch. Dowodzi tego przepis kan regulujący form ę zw yczajną zaw arcia m ałżeństw a: coram duobus testibus; w łączności z tym przepisem pozostaje przepis kan , o czym zresztą jest w zm ianka w przepisie kan Je st rzeczą oczyw istą, że narzeczeni k o rzy stając z nadzw yczajnej form y zaw arcia m ałżeństw a m uszą w yrazić praw dziw ą zgodę m ałżeńską i być w olni od przeszkód m ałżeńskich. Praw dopodobnie nie m uszą zdaw ać sobie spraw y, że w diainej chw ili p rz y słu guje im praw o zaw arcia m ałżeństw a w edług form y nadzw yczajnej; w ystarczy, że pragną zaw rzeć praw dziw e m ałżeństw o 2S. M ałżeństwo zaw arte w edług form y nadzw yczajnej nie w ym aga później żadnych uzupełnień ze strony św iadka kw alifikow anego, n aw et gdyby on niespodziew anie zjaw ił się przed upływ em m iesiąca. Chociaż stro n y w niebezipieczeństw ie śm ierci i w razie p rz e w idyw ania, że św iad k a kw alifikow anego nie będzie przez m iesiąc, 26 Zob. Kom. Interpret., 10 III A AS 20 (1928) 120; 25 VII AAS 23 (1931) 338; 3 V A AS 37 (1945) Kom. Interpret., 10 X I A A S 17 (1925) Św iadczyłoby o tym w yrażenie kan :... qui intendunt verum, matrimonium inire...

16 [15] Forma zawarcia małżeństwa 55 m ogą w ażnie i godziw ie zaw rzeć m ałżeństw o wobec sam ych tylko św iadków zw ykłych, to jed n ak praw o zaleca, aby przy tak im zaw ieraniu m ałżeństw a był obecny kapłan lub diakon przygodny, jeśli jest w pobliżu i może przybyć (kan ). T aki kapłan lub diakon nie tylko będzie przew odniczył litu rg ii sakram entu m ałżeństw a, ale tak że przeprow adzi badanie przedślubne, a w r a zie potrzeby udzieli dyspensy od przeszkód m ałżeńskich po m yśli kan i W niebezpieczeństw ie śm ierci, gdyby nie było dw óch św iadków zw ykłych, k ap ła n lub diakon przygodny m ógłby na podstaw ie przysługującej m u w ładzy dyspensow ania od zachow ania form y kanonicznej (zob. kan ) zezwolić, aby zaw arcie m ałżeństw a odbyło się np. w obecności tylko jednego św iadka zw ykłego, a naw et bez św iadków ; w tym drugim p rzypad k u jedynym św iadkiem by łb y on sam. W przypadkach, kiedy wolno zastosow ać nadzw yczajną form ę zaw arcia m ałżeństw a, stro n y m ogą w ażnie zaw rzeć m ałżeństw o nie ty lk o w obec sam ych dw óch św iadków zw ykłych, ale tak że w u rzędzie stanu cyw ilnego zgodnie z przepisam i praw a cyw ilnego lub w7obec duchow nego niekatolickiego; w a ru n k iem w ażności m ałżeń stw a zaw ieranego w takich przypadkach jest zawsze obecność dw óch św iadków zw ykłych, b rak przeszkód rozryw ających oraz zam iar zaw arcia w takich przypadkach praw dziw ego m ałżeństw a. D latego tych, k tó rzy p rzyjeżdżają do k ra ju z regionów, n a k tó ry ch nie m a no rm aln ie rozw in iętej k atolickiej organizacji duszpasterskiej, i chcą zaw rzeć m ałżeństw o katolickie, trzeba pytać czy nie zaw arli m ałżeństw a z inną osobą w urzędzie stan u cyw ilnego lub wobec duchownego' niekatolickiego. W razie w ątpliw ości, czy m ałżeństw o zaw arte z inną osobą w edług form y nadzw yczajnej jest w ażne, spraw ę trz eb a skierow ać do sądu biskupiego. 3. Inne kwestie szczegółowe dotyczące kanonicznej formy zawarcia małżeństwa Nowy K odeks P raw a K anonicznego w rozdziale zatytułow anym De form a celebrationis m atrim onii zaw iera przepisy regulujące nie tylko zw yczajną i nadzw yczajną form ę zaw arcia m ałżeństw a, ale także cały szereg kw estii szczegółow ych zw iązanych z tą fo r m ą. O ty ch to k w estiach głów nie będzie m ow a niżej. a. O soby zobow iązane do zachow ania fo rm y kanonicznej K anoniczna form a zaw arcia m ałżeństw a obow iązuje, j-sśli m a ł żeństw o zaw ierają strony, z których przynajm niej jedna jest ochrzczona w Kościele katolickim lub została do niego przyjęta i nie w y stąp iła z niego fo rm alnym aktem. W yjątkiem od te j zasady jest przepiis kan (kan. 1117).

17 56 Ks. T. Pawluk [16] A więc do zachow ania kanonicznej form y zaw arcia m ałżeństw a nie są zobow iązani: 1) ochrzczeni poza K ościołem katolickim, k tó rzy później n ie zostali przyjęci do pełn ej z nim jedności, jeśli z a w ie ra ją m ałżeństw o z n iekatolikam i; 2) ochrzczeni w K ościele k a tolickim lub przyjęci do p ełnej z nim jedności, jeśli później od niego odstąpili form alnym aktem. Ponadto form a kanoniczna jest w y m ag an a tylko do godziwości, jeśli stro n a k atolicka zaw iera m a ł żeństw o ze stro n ą niek atolicką, należącą do ob rząd k u w schodniego; w takim przypadku bow iem do w ażności m ałżeństw a w y sta r czy udział św iętego m in istra (kan ). W ystąpienie z Kościoła form alnym ak tem (actu form ali) m a m iejsce w tedy, gdy ochrzczony w K ościele katolickim lub p rz y ję ty do niego sk łada na ręce w łasnego proboszcza lu b o rd y n a riu sza m iejscowego pisem ne ośw iadczenie o w ystąpieniu z Kościoła katolickiego. Na rów ni z ośw iadczeniem pisem nym praw dopodobnie należy trak to w ać ośw iadczenie złożone w obec proboszcza lub o rd y nariu sza i dw óch św iadków, urzędow o zaprotokołow ane. Je s t rz e czą obojętną, czy w ystępujący z Kościoła zapisuje się do innej społeczności religijnej, czy też pragnie pozostać bez żadnej religii. N ieform alne w ystąpienie z Kościoła, choćby było publiczne lub notoryczne, nie zw aln ia od zachow ania kanonicznej fo rm y z a w a r cia m ałżeń stw a (zob. k an n. 4). D ecyzję o fo rm alnym w y stąp ien iu z Kościoła katolickiego sam o dzielnie może podjąć osoba pełnoletnia, tzn. k tó ra ukończyła osiem naście lat życia (zob. kan. 97 1, 98 1). Osoba niepełnoletnia, jeżeli posiada używ anie rozum u, może tak ą decyzję podjąć tylko za zgodą sw oich rodziców lu b opiekunów (zob. kan. 98 2). 29 Do dnia 1 I 1949 r. do zachow ania kanonicznej form y zaw arcia m ałżeństw a nie b yły zobow iązane osoby zrodzone przez rodziców n iekatolickich, odstępców od w iary katolickiej lub w m ałżeństw ie m ieszanym, chociażby w K ościele katolickim zostały ochrzczone, jeśli od w ie ku dziecięcego były w ychow ane poza K ościołem bądź w schiźm ie, h e rezji lub pogaństw ie, bądź jako bezw yznaniow e. Zob. CICB, kan ; Pius X II, Motu proprio z 1 I A A S 40 (1948) K atolicy różnych obrządków obow iązani byli z reguły zaw ierać m ałżeństw o w obrządku i w obec proboszcza m ężczyzny (CICB, kan ). W edług w schodniego prawa m ałżeńskiego m ałżeństw o takich katolików m ogło być zaw arte w obrządku i w obec proboszcza narzeczonej, jeśli m ężczyzna posiadający pobyt stały lub tym czasow y w regionie w schodnim godził się na to (kan. 88 3). Łacinniczka, jeśli zaw ierała m ałżeństw o w obrządku wschodnim, do którego należał narzeczony, obow iązana była do zachow ania form y praw nej przepisanej przez Kodeks (CICB, kan n. 3); a w ięc nupturienci w inni byli w y razić zgodę m ałżeńską w obec proboszcza obrządku w schodniego i dwóch św iadków zw ykłych. N ie w ystarczała sam a praesentia parochi lub sacerdotalis benedictio, co niektóre K ościoły w schodnie przed w ejściem w życie Motu proprio Crebrae allatae sunt Piusa X II przew idyw a ły. Zob. Kom. Interpret., 29 IV A A S 32 (1940) 212; 8 VII A A S 40 (1948) 386.

18 {17] Forma zawarcia małżeństwa 57 K odeks P raw a K anonicznego z 1917 r. nieco inaczej regulow ał obowiązek zachow ania kanonicznej form y zaw arcia m ałżeństw a. W edług tegoż K odeksu do zachow ania te j form y byli zobow iązani: 1) w szyscy ochrzczeni w Kościele katolickim 29 oraz naw róceni do niego, chociażby później odpadli od niego; 2) katolicy o brządków w schodnich, jeśli zaw ierali m ałżeństw o z łacinniikam i 30. K a noniczna form a zaw arcia m ałżeństw a nie obow iązyw ała n iek ato lików, k tó rzy p rzy jęli ch rzest poza K ościołem katolickim i n i gdy, n aw et chw ilow o do niego nie należeli, jeśli zaw ierali zw iązek m ałżeński m iędzy sobą lub z innym i niekatolikam i, którzy rów nież nig d y do K ościoła katolickiego nie należeli. A więc now y K odeks P raw a K anonicznego.ograniczył zasięg cibow iązyw alności kanonicznej form y zaw arcia m ałżeństw a przez to, że zw olnił od niej tych w szystkich, któ rzy form alnym aktem odstą p ili od pełn ej jedności z K ościołem katolickim. To ograniczenie jest podyktow ane z jednej stro n y duchem ekum enicznym i tolerancyjnym, z drugiej zaś troską, aby nie pow iększać liczby m ałżeństw niew ażnych. Zasięg obow iązyw alnośoi kanonicznej form y zaw arcia m ałżeństw a został ograniczony rów nież przez to, że m ałżeństw o m ie szane, jeśli strona niekatolicka należy do obrządku w schodniego, pow inno być zaw ierane w edług form y kanonicznej pod sankcją tylko niegodziw ości, a nie w ażności a k tu praw nego. P onadto o r dy n ariu sz m iejsca zam ieszkania stro n y katolickiej, po porozum ieniu się z ordynariuszem m iejsca, gdzie ślub m a być zaw arty, może w poszczególnych przypadkach każde m ałżeństw o m ieszane dyspensow ać od zachow ania tej form y, kanonizując każdą inną fo r m ę publiczną, nie w yłączając form y cyw ilnej, zgodnie z w y ty czn y m i K onferencji E piskopatu (zob. kan ). K onferencja E piskopatu Polski, jeśli zachow anie fo rm y kanonicznej przy zaw ieran iu m ałżeństw a m ieszanego jest niem ożliw e, p referu je zaw arcie tego m ałżeństw a w e w spólnocie relig ijn ej strony niekatolickiej, zezw ala jednak narzeczonym na w ybór form y c y w iln e j31. N ow y K odeks P raw a K anonicznego nie pow tarza w yraźnie dotychczasow ej zasady, że katolicy obrządków w schodnich, jeśli zaw ie ra ją m ałżeństw o z łacinnikam i, są zobow iązani do zachow a n ia form y kanonicznej. M ogłoby to w yn ik ać z ogólnej zasady zaw a rte j w p rzepisie kan Zob. Wskazania Episkopatu Polski w sprawie realizacji M.P. Pawła VI Matrimonia mixta, 1 IV Warm. Wiad. Diec. 29 (1974) Kan. 1117: Statuta superius form a servanda est, si saltem alterutra pars... N ie m a natom iast w now ym praw ie m ow y o tym, że m ałżeństw o katolików różnych obrządków ma być zaw ierane w obrządku m ężczyzny. D latego w ydaje się, że takie m ałżeństw o może być zaw arte w obrządku jednej ze stron, w edług ich w yboru (zob. kan. 1109).

19 58 Ks. T. Pawluk [18] b. M iejsce zawarcia m ałżeństw a M ałżeństw o pom iędzy kato lik am i oraz pom iędzy stron ą kato licką i niekatolicką, jednakże ochrzczoną, pow inno być zaw ierane w kościele parafialnym. Na zaw ieranie tak ich m ałżeństw w innym kościele lub oratorium potrzebne jest zezwolenie ordynariusza m iejscow ego łub m iejscow ego proboszcza (kan ). P rzez kościół p a ra fia ln y należy rozum ieć nie tylko kościół m a cierzysty parafii, ale także kościoły filialne, zw ane dojazdow y mi, w których proboszcz realizuje p arafialn y program duszpasterski. P o zap arafiałn e kościoły lub kaplice to np. kościół zakonny, ko ściół garnizonow y, kaplica zakonna, kaplica sem in ary jn a itp. M iejscowy ordynariusz lub proboszcz, udzielając rektorow i kościoła tak ogólnej, jak i szczególnej delegacji do asystow ania przy z aw ieraniu m ałżeństw, może jednocześnie zezwolić, aby m ałżeństw a były zaw ierane w kościele rek to raln y m (zob. kan. 558, 560). Na zaw arcie m ałżeństw a w innym odpow iednim m iejscu, a wietc poza kościołem i poza kaplicą, potrzebne jest zezw olenie1 o rd y nariusza m iejscow ego (kan ); zezwolenie proboszcza nie w ystarcza. Zazw yczaj chodzi o zezwolenie na zaw arcie m ałżeństw a w dom u pry w atn y m lub w m iejscu m ającym szczególne znaczenie dla nowożeńców. M iejsce nie jest odpow iednie, jeśli nie można w nim w ytw orzyć atm o sfery re lig ijn ej albo zaw ieranie w nim ślu bu spow odow ałoby zgorszenie lub zdziw ienie w iernych. M ałżeństw o pom iędzy stroną katolicką i stroną nie ochrzczoną może być zaw ierane zarów no w kościele, ja k i w innym odpow iednim m iejscu (kan ). D ecyduje o tym roztro p n ie sam p ro boszcz, zw racając uw agę nia okoliczności i biorąc pod uwaigę życzenie stron. Proboszcz pow inien pam iętać, że niedopuszczenie ta kich stron do kościoła może być niekiedy poczytane za przejaw dyskrym inacji. c. Czas zawarcia m ałżeństw a K odeks P raw a K anonicznego z 1917 r. w praw dzie nie uznaw ał daw nej przeszkody w zbraniającej czasu zakazanego (im pedim entum tem poris clausi), jednakże naw iązując do postanow ień Soboru T rydenckiego 33 zab ran iał uroczystych ślubów w tzw. czasie zak a zanym (tem pore feriato seu clauso). U roczyste błogosław ienie m a ł żeństw nie m ogło odbyć się od pierw szej niedzieli A dw entu aż do Bożego N arodzenia w łącznie i od Ś rody Popielcow ej aż do Niedzieli W ielkanocnej w łącznie. O rdynariusze m iejscow i m ogli zezwolić na uroczyste błogosław ienie m ałżeństw, jeśli zachodziła słuszna p rzy 33 Sess. XXXV, can. 11 de matrim.; c. 10 de ref. matrim.

20 [19] Forma zawarcia małżeństwa 59 czyna, przy czym m ieli obow iązek upom nieć narzeczonych, aby nie organizow ali w ystaw nego w esela. Zw yczajne zaw arcie m ałżeństw a dozwolone było w każdym czasie roku 34. U trzym ujący się w w ielu regionach Polski zwyczaj zakazyw ał w czasie zakazanym naw et ślub a nieuroczystego. Ju ż Sobór W atykański II zniósł przepis w spom nianego K odeksu o zakazie uroczystego błogosław ienia m ałżeństw w określonych okresach roku, postanaw iając, że now ożeńcom zaw sze należy u d zielać błogosław ieństw a 3S. Na te j podstaw ie przyjęto zasadę, że m a ł żeństw o w olno zaw ierać w każdym czasie roku kościelnego, a św iadek kw alifikow any asystujący przy zaw ieraniu m ałżeństw a zawsze pow inien now ożeńcom udzielić przepisanego błogosław ieństw a. N ow y K odeks P raw a K anonicznego nie w prow adza żadnych ograniczeń co do czasu zaw ierania m ałżeństw a. Jedynie now e O brzędy sakram entu m ałżeństw a zaw ierają uw agę o charakterze duszpasterskim : Jeśli liturgię m ałżeństw a spraw uje się w okresie A dw entu lub W ielkiego Postu, czy też w inne dni o charakterze pokutnym, proboszcz pow in ien przypom nieć nowożeńcom, aby m ieli na uw adze szczególny ch arak ter tych okresów liturgicznych 36. To złagodzenie przepisów co do czasu zaw ierania m ałżeństw w y nika z jednej strony z w iększej dojrzałości religijnej w iernych, którzy w iedzą, że radość w eselna nie pow inna zm ieniać pokutn e go charakteru niektórych okresów liturgicznych, z drugiej zaś z p rzerzucenia całej sp raw y n a płaszczyznę duszpasterską. M ówiąc o czasie zaw ieran ia m ałżeń stw m ożna zapytać, czy w olno błogosław ić zw iązki m ałżeńskie w soboty i d n i przedśw iąteczne w ieczorem? D aw niej zw yczaj tego zabraniał. Z w yczaj te n zrodził się z obaw y, aby now ożeńcy i uczestnicy w esela nie zaniedbyw ali obow iązku dnia św iątecznego. Tego rodzaju zw yczaj w czasach dzisiejszych jest tru d n y do utrzym ania z w ielu względów. Soboty w olne od pracy i obow iązek staw ienia się do pracy po dniu św iątecznym sprzyjają organizow aniu ślubów i w esel w dniu przedśw iątecznym. O dpow iednie pouczenie now ożeńców i u czestników litu rg ii ślubnej przez proboszcza zm niejsza obawę, że nie spełnią oni obow iązku uczestniczenia w e Mszy św. dnia n a stę p n e go. Jeśli ślub w dni przedśw iąteczne jest połączony ze Mszą św. w ieczorną, now ożeńcy i in n i uczestnicy litu rg ii ślubnej zadośćczynią obow iązkow i uczestniczenia we Mszy św. w dniu następnym (zob. kan ). 34 CICB, kan Konst. Sacrosanctum Concilium o liturgii św., n W stęp, n. 11.

21 60 Ks. T. Pawluk [20] d. L iturgiczne obrzędy m a łżeń stw a Poza przypadkiem konieczności, przy zaw ieraniu m ałżeństw a n a leży zachow ać obrzędy przepisane w.księgach liturgicznych, a p ro bow anych przez Kościół, bądź w prow adzone na m ocy zw yczaju praw nego (kan. 1119). W przypadku konieczności, np. w niebezpieczeństw ie śm ierci lub in n e j sy tu acji szczególnej, k iedy nie m a czasu, liturgiczne cerem onie ślubne m ogą być opuszczone; w takim przypadku wolno ograniczyć się do w yrażenia sam ej zgody m ałżeńskiej. W innych natom iast przypadkach w yrażenie zgody m ałżeńskiej wobec św iadka kw alifikow anego i dw óch św iadków zw ykłych pow inno m ieć pełną opraw ę liturgiczną. L itu rg ia sak ram en tu m ałżeństw a m a g łęboką w ym ow ę teologiczną, a ponadto usposabia now ożeńców do owocnego przyjęcia łaski tego sak ram en tu. Poprzez udział w tej litu rg ii now ożeńcy sw oją w iarę nie tylko w yrażają, ale także um acniają i przyczyniają się do jej w zrostu. L iturgia m ałżeństw a pozw ala n a lepsze poznanie i zrozum ienie obow iązków m ałżeńskich. U kazuje ona w szystkim zgrom adzonym, a oblubieńcom przede w szystkim, jak now o pow stająca rodzina staje się w łączona m o cą sak ram en tu w p lan Bożego zbaw ienia, a w zajem na m iłość m a ł żonków sta je się obrazem m iłości C hrystusa i Kościoła oraz w niej uczestniczy. R ytuał zaw ierający obrzęd zaw ierania m ałżeństw a, pod nazw ą Ordo celebrandi m a trim o n iu m 37, prom ulgow ała K ongregacja O brzędów d ek retem z dnia 19 m arca 1969 r. 38, spełniając w ten sposób zalecenie Soboru W atykańskiego II dotyczące krytycznego rozpatrzenia obrzędów ślubnych przepisanych w dotychczasow ym R ytuale rz y m sk im 39. K onferencja E piskopatu Polski, korzystając z u p raw n ien ia udzielonego przez Sobór W atykański I I 40, w spom nian y Ordo celebrandi m a trim o n iu m dostosow ała do zw yczajów po l skich i opublik ow ała go w 1974 r. pod ty tu łe m O brzędy sa kra m en tu m ałżeństw a dostosowane do zw yczajów diecezji p o lsk ic h il. L iturgię sak ram en tu m ałżeństw a należy spraw ow ać z zasady podczas M szy św., zw łaszcza gdy m ałżeństw o zaw ierają stro n y k a tolickie. K odeks P ra w a K anonicznego z 1917 r. p rzew idyw ał zaw ieran ie m ałżeństw a podczas Mszy św., jednakże do łączenia ślu 37 T ypis P olyglottis V aticanis Zastąpił on Rituale Romanum (tit. VIII, cap. II); ten R ytuał rzym ski prom ulgow ał P aw eł V w 1614 r. 39 Zob. Konst. Sacrosanctum Concilium o liturgii św., n Zob. tamże. 41 Do tego czasu obow iązyw ał R ytuał pod nazw ą Collectio Rituum continens excerpta e Rituali Romano Ecclesiis Poloniae adaptato, K a tow ice 1963, zatw ierdzony przez K ongregację Obrzędów dnia 23 X 1959 raku.

22 [21] Forma zawarcia małżeństwa 61 bu ze Mszą św. nie zobow iązyw ał 42. D opiero Sobór W atykański II postanow ił: Z w yczajnie m ałżeństw o należy zaw ierać podczas Mszy św iętej, po odczytaniu E w angelii i po hom ilii, a przed m odlitw ą w iern y ch 4li. To zalecenie Soboru w prow adził w życie Paw eł VI w ydając M otu proprio Sacram L iturgiam datow ane 25 stycznia 1964 r. 44 O bow iązek łączenia obrzędu m ałżeń stw a z M szą św. został podkreślony w In stru k cji In ter O ecum enici K ongregacji O brzędów z dnia 26 w rześnia 1964 r. 45 O bow iązek ten został usankcjonow any w now ym Ordo celebrandi m a trim o n iu m 46. M szał rzym ski przew iduje specjalny form ularz Mszy św. za now ożeńców (M issa pro sponsis). F o rm u larza tego jed n ak nie w olno używ ać w niedziele i uroczystości. Ale n aw et posługując się form ularzem z dnia k apłan używ a błogosław ieństw a m ałżonków oraz, zależnie od okoliczności, w łaściw ej dla obrzędu fo rm u ły bło gosław ieństw a końcow ego. Choćby przepisy zab ran iały o d p ra w ia nia Mszy św. w edług form ularza Pro sponsis, m ożna jedno czy tan ie wziąć z tekstów przew idzianych dla litu rg ii m ałżeństw a. Jest to zakazane jed ynie w T rid u u m P aschalne, w uroczystości N aro dzenia, O bjaw ienia i W niebow stąpienia Pańskiego, Z esłania D u cha Św iętego i N ajśw iętszego C iała i K rw i C hrystusa, oraz w inne uroczystości obow iązujące. Je śli w e M szy św. ślubnej nie u czestn i czy w spólnota parafialn a, tę Mszę w olno odpraw ić w edług fo rm u larza Pro sponsis w niedziele okresu N arodzenia Pańskiego i w niedziele zw ykłe 47. Na liturgię sak ram en tu m ałżeństw a składają się następujące elem enty zasadnicze: litu rg ia słowa, k tó ra u w y d atn ia znaczenie m ałżeństw a w dziejach zbaw ienia oraz jego cele i obow iązki dotyczące uśw ięcenia m ałżonków i dzieci; w yrażenie przez narzeczonych zgody m ałżeńskiej, o k tó rą k ap łan asystujący p y ta i k tó rą p rzyjm uje w im ieniu Kościoła; m odlitw a, w czasie k tó rej kapłan prosi o błogosław ieństw o dla now o poślubionej i dla zw iązku m ałżeńskiego; K om unia eucharystyczna obojga m ałżonków i pozostałych uczestników, k tó ra jest głów nym źródłem m iłości i dzięki k tó re j w chodzim y w e w spólnotę z Bogiem i z sobą w zajem nie 48. 4* CICB, kan Konst. Sacrosanctum Concilium o liturgii św., n N. V. AAS 56 (1964) N. 70. AAS 56 (1964) Wstęp, n. 6: W liturgii małżeństwa, którą zwykle należy sprawować podczas Mszy św Tamże, n Tamże, n. 6.

23 62 Ks. T. Pawlak [22] Jeśli zachodzi słuszny powód, liturgię, ślubu m ożna odpraw ić bez Mszy św. W takim przypadku należy zastosować przew idziane w R ytuale obrzędy sak ram en tu m ałżeństw a poza Mszą św., które obejm ują: w prow adzenie nowożeńców i w iernych do udziału w liturgii ślubu; liturgię słowa, a w ięc czytanie odpow iednich fragm entów P i sm a Św iętego i w ygłoszenie hom ilii; liturgię sakram entu, podczas której now ożeńcy w y rażają zgodę m ałżeńską; zakończenie obrzędów, n a k tó re składa się w spólne odm ów ienie M odlitw y P ań sk iej i błogosław ieństw o; przed błogosław ieństw em, jeśli zachodzi potrzeba, m ożna udzielić K om u nii św. 49 P rzepisane obrzędy liturgiczne pow inny być zachow ane rów nież w tedy, gdy m ałżeństw o w edług form y kanonicznej zaw iera stro n a katolicka ze stron ą niekatolicką, lecz ochrzczoną. O brzęd liturgiczny m ałżeństw m ieszanych jest odpraw iany z zasady bez Mszy św. O rdynariusz m iejscow y może jednak pozwolić, aby i m ałżeństw o m ieszane1było zaw ieran e podczas Mszy św., jeśli p rze m aw iają za tym okoliczności. W tedy do K om unii sakram entalnej p rzy stęp u je ty lk o stro n a katolicka, chyba że praw o pow szechne zezw ala na udzielenie K om unii także stronie n ie k a to lic k ie j50. Nowe praw o sakram en taln e zezw ala szafarzom katolickim na udzielanie sakram entu E ucharystii jak rów nież pokuty i nam aszczenia chorych członkom Kościołów w schodnich nie u trzy m u jący ch p e ł niej jedności z Kościołem katolickim, jeśli o ten sak ram en t proszą sam orzutnie i są odpow iednio dysponow ani. To samo należy pow iedzieć o innych niekatolikach, jeśli zdaniem Stolicy A postolskiej ich stosunek do sakram entu jest podobny jak w spom nianych n iek ato lików w schodnich (kan ). Pozostałym niekatolikom w olno udzielić sakram entu, jeśli nagli, niebezpieczeństw o śm ierci lub o ile ta k postanow ił biskup dftecezjailny bądź K o n feren cja B iskupów in n a pow ażna konieczność, pod w arunkiem jednak, że nie m ają dostępu do swoich szafarzy, proszą o sakram ent sam orzutnie, a przede w szystkim m ają w stosunku do tego sak ram en tu w ia rę katolicką i są odpow iednio dysponow ani (kan ). A ni przed zaw arciem m ałżeństw a m ieszanego w edług form y kanonicznej, ani po jego zaw arciu kanonicznym, nie może odbyć się ślub w edług obrzędów społeczności niekatolickiej w celu w y rażenia lub odnow ienia zgody m ałżeńskiej. P raw o nie zezw ala ta k że na rów noczesne sp raw ow anie obrzędów relig ijn y ch m ałżeństw a 49 Obrzędy sakramentu małżeństwa, rozdz. II, n Tamże, W stęp, n. 8.

24 [23] Forma zawarcia małżeństwa 63 przez katolickiego św iadk a kw alifik ow an ego i m in istra n iek ato lickiego, podczas k tó ry ch jeden i d ru g i p y ta strony o zgodę m ałżeń ską (kan ). Może natom iast ordynariusz zezwolić, jeżeli to nie spow oduje zdziw ienia w śród w iernych i będzie życzliwie przyjęte, na określony udział m in istra niekatolickiego w obrzędzie ślubnym, np. na czytanie Pism a Św iętego, w spólną m odlitw ę, złożenie życzeń 51. Je śli m ałżeństw o zaw iera stro n a katolicka ze stro n ą nie ochrzczoną, uzyskaw szy przedtem dyspensę od przeszkody różnej w iary, stosuje się pozam szalny obrzęd liturgiczny, specjalnie dostosow a ny do takiej sytuacji 52. D uszpasterze są zobow iązani do przygotow ania nowożeńców do owocnego przeżycia litu rg ii sak ram en tu m ałżeństw a (zob. kan n. 3). D latego podczas spotkań z narzeczonym i nie może zabraknąć uw ażnej reflek sji nad treścią czytań biblijn y ch i tekstó w litu rg i cznych ślubu oraz mad znaczeniem i przebiegiem sam ych obrzędów ślubnych 53. D uszpasterze spraw ujący liturgię m ałżeństw a pow inni m ieć na uw adze nie tylko sam ych nowożeńców, ale także w szystkich u- czestników ślubu religijnego. W śród nich m ogą się znaleźć k a tolicy zobojętniali pod w zględem religijnym bądź niekatolicy. I oni pow inni skorzystać ze słow a Bożego głoszonego z okazji ś lu b u 5i. W czasie spraw ow ania litu rg ii m ałżeństw a nie należy okazywać żadnych szczególnych w zględów osobom p ry w a tn y m i z a j m u jącym stanow iska. W y jątek stanow i zgodne z przepisam i liturgicznym i okazanie szacunku w ładzom św ieckim 55. K o n feren cje B iskupów zostały upow ażnione do opracow ania w ła snego obrzędu sak ram en tu m ałżeństw a, odpow iadającego m iejscow ym lub narod ow ym zw yczajom, dostosow anym do du ch a chrześcijańskiego. O brzędy te m uszą koniecznie przew idyw ać czynną rolę św iadka kw alifikow anego przy ślubie, polegającą na pytaniu stron o zgodę m ałżeńską i przyjm ow aniu jej w im ieniu Kościoła, O pracow ane przez K onferencję B iskupów obrzędy sakram entu m ałżeństw a m uszą być zaaprobow ane przez Stolicę A postolską (kan. 1120). 51 Zob. Paweł VI, Motu proprio Matrimonia mixta, 31 III 1970, n. 13. A AS 62 (1970) 257; S. Congr. pro Doctrina Fidei, Instr. Matrimonii sacramentum, 18 III 1966, n. V. A AS 58 (1966) Obrzędy sakramentu małżeństwa, n Tamże, W stęp, n. 5; II Instrukcja Episkopatu Polski dotycząca przygotowania do małżeństwa i życia rodzinnego, 11 III 1975, cz. II. Warm. Wiad. Diec. 30 (1975) Obrzędy sakramentu małżeństwa, W stęp, n Tamże, n. 10; Konst. Sacrosanctum Concilium o liturgii św., n. 32.

25 64 Ks. T. Pawluk [24] e. Zaw arcie m a łżeń stw a przez pełnom ocnika Z w yczajnie zgodę m ałżeńską w yraża się osobiście w obecności drugiej strony. Może jednak się zdarzyć, że jakieś okoliczności naglą do zaw arcia m ałżeństw a, przy jednoczesnej niem ożności w y rażenia zgody m ałżeńskiej osobiście przez stronę. W tak ic h sy tu acjach w yjątkow ych praw o zezw ala na zaw arcie m ałżeństw a przez pełnom ocnika (per procuratorem), w m yśl zasady: P otest quis facere p er alium, quod p o test jacere per se 'ipsum. Do w ażnego zaw arcia m ałżeństw a przez pełnom ocnika jest potrzebne, aby 1) sporządzone zostało specjalne pełnom ocnictw o do zaw arcia m ałżeństw a z określoną osobą oraz 2) pełnom ocnik był w yznaczony osobiście przez m ocodawcę i sam w ypełnił zlecone m u zadanie (kan ). P ełnom ocnik nie m oże udzielić innej osobie tzw. substytucji. Pełnom ocnictw o, by było w ażne, m usi być sporządzone na p iśm ie i podpisan e przeiz m ocodaw cę oraz przez proboszcza lub o r d ynariusza m iejsca w y staw ien ia pełnom ocnictw a bądź przez k a p łan a delegow anego przez jednego z nich, bądź przez dw óch p rz y najm n iej św iadków. Może też być sporządzone w form ie dokum entu au tentycznego po m yśli p raw a cyw ilnego (kan ). D okum ent jest autentyczny, jeśli za taki uchodzi w edług praw a m iejscow ego (kan ). W św ietle polskiego K odeksu ro d zin nego i opiekuńczego pełnom ocnictw o pow inno być udzielone na piśm ie z podpisem urzędow o pośw iadczonym i w ym ieniać osobę, z którą m ałżeństw o m a być zaw arte 56. Do urzędow ego pośw iadczen ia w łasnoręczności podpisu upow ażnione są państw ow e b iu ra n o tarialn e; organy adm in istracji państw ow ej n ie są upraw nione do u w ierzytelniania podpisów na pełnom ocnictw ach do zaw arcia m ałżeństw a 57. G dyby m ocodaw ca nie m ógł pisać, należy to w pełnom ocnictw ie zaznaczyć i stw ierdzić podpisem dodatkow ego św iadka; w p rz e ciw nym razie pełnom cnictw o byłoby niew ażne (kan ). Udzielone pełnom ocnictw o m ożna odwołać. G dyby m ocodawca odw ołał pełnom ocnictw o zanim pełnom ocnik zaw arł m ałżeństw o w jego im ieniu, m ałżeństw o takie byłoby niew ażne, chociażby pełnom ocnik lub druga stro n a o odw ołaniu nic nie w iedzieli. Na rów ni z odw ołaniem pełnom ocnictw a należy potraktow ać popadnięcie p rzez m ocodaw cę w chorobę um ysłow ą (>kan ). Pełnom ocnikiem może być każdy, kto jest zdolny do podjęcia d ziałania świadomiego i odpowiedaialmago. Może nim być m ężczyzna lub kobieta, katolik i niekatolik. W ypada, aby pełnom ocni 56 Art Zob. Prawo o notariacie, art. 1, 41 1, Dz. U. z 1964 r. nr 41, poz. 278.

26 [25] Forma zawarcia małżeństwa 65 kiem była osoba pełnoletnia, uczciw a i tej sam ej płci co m ocodaw ca. N a św iadków, gdyby m ieli podpisać pełnom ocnictw o, należy pow ołać osoby, k tó re ukończyły cztern asty rok życia i nie są u pośledzone pod w zględem um ysłow ym (zob. kan ). O brzędy sak ram en tu m ałżeństw a nie przew idują osobnej fo r m y liturgicznej dla m ałżeństw a zaw ieranego przez pełnom ocnika. Jed n ak że z n a tu ry rzeczy w ynika, że form a ta pow inna być nieco zmodyfikowania. Z odpow iedzi i ośw iadczeń pełnom ocnika powinno jasno w ynikać, że działa on w im ieniu określonego m ocodawcy. D latego w ypadałoby, aby: 1) celebrans poinform ow ał obecnych podczas ślu b u w ierny ch, że m ałżeństw o będzie zaw arte w szczególnej form ie, m ianow icie przez pełnom ocnika; 2) na p y tan ie celeb ran sa:,,czy chcecie dobrow olnie i bez żadnego przym usu z a w rzeć zw iązek m ałżeński?, a także na p y tania następne, na które R ytuał każe odpowiedzieć: C hcem y, strona, która staje osobiście, odpow iedziała: C hcę, pełnom ocnik zaś: Ja, N.N., jestem u pow ażn io n y ^ ) n a m ocy pnaw nie w ystaw ionego pełnom ocnictw a odpow iedzieć w im ien iu N.N.: chcę ; 3) pełnom ocnik podczas p rzy sięgi m ałżeńskiej p o w tarzał za celebranem : Ja, N.N., jestem upow ażniony (a) do publicznego ośw iadczenia, że N.N. bierze ciebie, N., za żonę (męża) i ślubuje ci... ; 4) podczas cerem onii nałożenia obrączek pełnom ocnik w ypow iedział słowa: N., p rzy jm ij tę obrączkę jako znak m iłości i w ierności tw ojego męża (tw ojej żony). W im ię... ; nato m iast dru g a stro n a przekazując obrączkę m oże powiedzieć: P rzyjm ij tę obrączkę dla mojego m ęża (m ojej żony) N. jako znak m ojej m iłości i w ierności. W im ię... f. O dnotow anie m a łżeń stw a w księgach parafialnych 1 Sporządzenie a ktu m ałżeństw a. K ażda p arafia posiada księgę zaślubionych czyli m ałżeństw (liber m atrim oniorum ), do której proboszcz lub ten, kto go zastępuje, obow iązany jest w pisać w e dług określonego sch em atu każde m ałżeństw o zaw arte w te j p a rafii (zob. kan ). W ten sposób zostaje sporządzony tzw. ak t m ałżeństw a. Sporządzenie a k tu m ałżeństw a pow inno nastąpić natychm iast po zaw arciu m ałżeństw a. W p arafialn ej księdze zaślubionych m usi być spisany ak t każdego m ałżeństw a zaw artego na terenie parafii, choćby proboszcz lub jego zastępca nie asystow ał przy jego zaw ieran iu, bez w zględu n a to, czy d an a p arafia jest w łasną now ożeńców, czy nie. O bow iązuje bow iem zasada: Ubi factus ibi actus. D latego proboszcz asystujący przy ślubie na podstaw ie licencji, choć nie przeprow adza badania przedślubnego narzeczonych, akt ślubu sporządza w księdze zaślubionych sw ojej parafii. G dyby re k to r kościoła o trzy m ał od b iskup a diecezjalnego lub od probosz 5 Prawo K anoniczne

27 66 Ks. T. Pawluk [26] cza m iejscow ego delegację ogólną do asystow ania przy ślubie, akt ślubu pow inien być spisany w księdze zaślubionych danej p a ra fii 5S. W ydaje się jednak, że w przypadkach uzasadnionych, za zgodą ordynariusza m iejscowego, kościół rek to raln y może m ieć osobną księgę zaślubionych należącą do danej parafii, przekazyw aną po jej zapełnieniu do archiw u m parafialnego. P rzedm iotem w pisu do księgi m ałżeństw są przede w szystkim : im iona i nazw iska m ałżonków, św iadka kw alifikow anego i św iad ków zw ykłych, oraz m iejsce i datę ślubu. Szczegółowe przepisy w tej spraw ie w y d aje K o n feren cja B iskupów bądź biskup diecezjaln y (kan ). Na podstaw ie polskich przepisów p arty k u larn y ch do p arafialnej księgi zaślubionych zw ykło się w pisyw ać także dane dotyczące urodzenia, chrztu, w yznania, stan u cyw ilnego, zaw odu i zam ieszkania m ałżonków, im iona i nazw iska ich rodziców, dane p erso n a l ne św iadków zw ykłych. Jeśli przy zaw ieraniu m ałżeństw a asystow ał kapłan lub diakon na podstaw ie delegacji lub subdelegacji, należy o ty m uczynić w zm iankę w odpow iedniej rubry ce. A kt m ałżeństw a spisuje się za pom ocą drukow anego fo rm u larza, którego treść została ustalona przez E piskopat Polski. A kt ten spisuje się w dw óch księgach zaślubionych: w księdze o ry g i n alnej, k tó ra pozostaje w p ara fii, oraz w księdze zw anej d u p lik a tem, k tó rą odsyła się do k u rii biskupiej 59. Jeśli m ałżeństw o zostało zaw arte w edług form y nadzw yczajnej po m yśli kan. 1116, obow iązek pow iadom ienia m iejscow ego p rob o szcza lub ordynariusza celem spisania ak tu m ałżeństw a spoczywa na duchow nym, k tó ry asystow ał przy ślubie, a jeśli go nie b y ło solidarnie n a św iadkach i m ałżonkach (kan ). G dyby chodziło o m ałżeństw o m ieszane, k tó re zostało zaw arte za dyspensą ord y n ariu sza od form y kanonicznej, a k t ślubu sp i suje się zarów no w parafii strony katolickiej, której proboszcz przeprow adził badanie przedślubne, jak i w księdze kurialnej. W ty m celu stro n a katolicka pow inna bezzw łocznie pow iadom ić sw o jego proboszcza i ord y n ariu sza m iejscow ego o zaw arciu m ałżeństw a, podając m iejsce i rodzaj form y publicznej zaw arcia m a ł żeństw a (kan ) oraz p rzed k ład ając św iadectw o ślubu, w y staw ione przez duchow nego niekatolickiego lub przez urząd stan u cyw ilnego. W razie niem ożności przedłożenia przez stro nę w spom nianeg o św iadectw a ślubu, a k t ślubu proboszcz spisuje na p o d staw ie ośw iadczenia stro n y i zeznania dw óch w iarogodnych św iad ków. W akcie ślubu należy zaznaczyć datę udzielenia dyspensy 58 Kan :... parochus loci celebrationis vel qui eius vices gerit, etsi neuter eidem astiterit, quam prim um adnotet Zob. Instrukcje Episkopatu P olski w spraw ie prow adzenia ksiąg parafialnych z dnia 7 IX 1947 r. i 26 IV 1954 r. W: F. Bączkowicz, P rawo kanoniczne, t. II, Opole 19583, s

28 Forma zawarcia małżeństwa 67 od form y kanonicznej, dzień zaw arcia zw iązku m ałżeńskiego oraz m iejsce i form ę zaw arcia tego zw iązku. Pow iadom ienia o rd y n a riusza o zaw arciu m ałżeństw a m ieszanego za dyspensą od form y kanonicznej stro n a dokonuje za pośrednictw em sw ojego proboszcza. Do p a ra fia ln e j księgi m ałżeństw nie w pisuje się m ałżeństw ta j nych, na które ordynariusz m iejscow y niekiedy pozw ala z bardzo w ażnego pow odu (kan. 1130). A kt zaw arcia m ałżeństw a tajnego spisu je się w specjalnej księdze przechow yw anej w ta jn y m a r chiw um k u rii biskupiej (kan. 1133). G dyby dane m ałżeństw o zostało później konw alidow ane w zakresie zew nętrznym albo uznane za niew ażnie zaw arte, albo też p raw nie rozw iązane (jednakże nie przez śm ierć), należy o tym w akcie ślubu sporządzić ad notację (zob. kan. 1123, 1685, 1706). 2 A dnotacja w księdze ochrzczonych. F a k t zaw arcia m ałżeń stw a proboszcz pow inien odnotow ać rów nież w akcie chrztu m a ł żonków, znajdującym się w p arafialn ej księdze ochrzczonych (kan ). N ależy więc odnaleźć w łaściw y a k t chrztu i w ru b ry ce przeznaczonej na adnotacje bądź na m arginesie ak tu odnotow ać np.: Z aw arł związek m ałżeński z N.N. w parafii... w dniu... A dno tacja pow inna być podpisana przez proboszcza. Jeżeli a k t chrztu jednej lub obu stron znajduje się w księdze ochrzczonych p ara fii in n ej niż ta, w k tó rej zaw arto zw iązek m a ł żeński, proboszcz obow iązany jest bezzwłocznie (quam prim um ) pow iadom ić właściw ego proboszcza o zaw artym zw iązku celem sporządzenia w tym że akcie odpow iedniej adnotacji (kan ). P ow iadom ienie może być sk iero w an e do proboszcza bezpośrednio lub za pośrednictw em k u rii biskupiej. Pow inno ono zawierać: im iona i nazw iska zaślubionych, ich rodziców, św iadków zw ykłych i św iadka kw alifikow anego, datę urodzenia zaślubionych, m iejsce i datę ślubu, podpis proboszcza i pieczęć p a ra fia ln ą 60. P ełniejsze in form acje w ykluczają m ożliwość zaistnienia pom yłki co do tożsam ości osoby zaślubionej. W celu łatw iejszego odnalezienia w ła ś ciwego a k tu chrztu należy w pow iadom ieniu zaznaczyć n u m er 60 Zob. S. Congr. de Disc. Sacr., Instr. z 6 III A AS 3 (1911) 102; z 4 VII A A S 13 (1921) ; oraz z 21 VI A AS 33 (1941) 297. Do niedaw na jeszcze gdzieniegdzie korzystano z gotow ych form ularzy dotyczących pow iadom ienia proboszcza o zaw artym zw iązku m ałżeńskim, które zaczynały się od słów: Na zasadzie D ekretu Ne temere... Otóż D ekret ten, w ydany przez K ongregację Soboru dnia 2 VIII 1907 r., przestał obow iązyw ać z chw ilą w ejścia w życie K odeksu P raw a K anonicznego z 1917 r. D yspozycje tegoż D ekretu w odniesieniu do adnotacji zaw artego m ałżeństw a w parafialnej księdze ochrzczonych, zaw arte w art. IX, 2, przejął kan D latego pow oływ anie się na D ekret Ne temere było niew łaściw e. Obecnie podstawą obowiązku pow iadom ienia proboszcza i sporządzenia adnotacji w księdze ochrzczonych o zaw artym zw iązku m ałżeńskim jest przepis kan

29 68 Ks. T. Pawluk [28] i. rok sporządzenia tegoż aktu; sygnaturę ak tu zaw iera m etryka chrztu, przedłożona proboszczow i podczas b adan ia przedślubnego. A dnotacje o zaw arciu m ałżeństw a, sporządzane w p arafialn ej księdze ochrzczonych, u łatw iają kontrolę nad stanem cyw ilnym w iernych, przede w szystkim zaś skutecznie zapobiegają z aw ieran iu bigam icznych ślubów kościelnych, jako że m etry k a chrztu, przedkładana proboszczow i przed ślubem, m usi zaw ierać w szystk ie adnotacje, jak ie zn a jd u ją się w akoie chrztu (kan ). W razie u w ażn ien ia danego m ałżeństw a w zakresie ze w n ętrzn ym albo orzeczenia jego niew ażności, albo też praw nego ro z w iązania (jednakże nie przez śmierć), proboszcz jest obow iązany sporządzić o tym odpow iednią adnotację nie tylko w akcie ślubu, lecz także w akcie chrztu (kan. 1123). Chodzi o to, aby adnotacje odzw ierciedlały ak tu a ln y sta n faktyczny. Jeżeli m ałżonkow ie przed zaw arciem m ałżeństw a m ieli dzieci, które zostały ochrzczone przed ślubem rodziców, fak t zaw arcia m ałżeństw a przez rodziców należy odnotow ać w aktach chrztu tychże dzieci, a to w celu udokum entow ania ich legitym acji. Przez następcze bow iem m ałżeństw o rodziców potom stw o staje się legity m ow ane (kan. 1139). 3 Inne adnotacje. Proboszcz pow inien fa k t zaw arcia m ałżeń stw a odnotow ać tak że w protokole b ad an ia przedślubnego. Je d n o cześnie pow inien uporządkow ać alegaty przedślubne, zaznaczając n a każdym z nich, że dotyczy określonego ak tu ślubu. Jeśli w p a rafii jest prow adzona księga stan u dusz, należy do niej wpisać now ą rodzinę. Może się zdarzyć, że z jakichś powodów księga ochrzczonych, w k tó rej był spisany akt chrztu strony, nie istn ieje lub nie m ożna jej odnaleźć bądź do niej dotrzeć. W tak im przypadku w łasny proboszcz strony pow inien odnotow ać fakt zaw arcia m ałżeństw a w zastępczej księdze o ch rzczo n y ch 61. Proboszcz, jeśli asystow ał przy ślubie obcych p a ra fia n na p odstaw ie tzw. licencji, obow iązany jest nie tylko do sporządzenia ak tu ślubu i zatroszczenia się o sporządzenie adnotacji w akcie ch rztu m ałżonków, ale tak że do urzędow ego pow iadom ienia o z a w arty m zw iązku m ałżeńskim proboszcza, k tó ry udzielił licencji. Na tej podstaw ie proboszcz, k tó ry udzielił licencji, fa k t zaw arcia m ałżeństw a odno tu je w protokole b ad an ia przedślubnego i ew en tu aln ie w księdze dusz, czy też w zastępczej księdze ochrzczonych. 61 Zob. U chw ałę K onferencji Episkopatu Polski z dnia 18 VI 1964 r. w spraw ie zastępczych m etryk chrztu św. W: Prawodawstwo Kościoła w Polsce, t. I, oprać. T.- Pieronek, W arszawa 1971, s

30 [29] Forma zawarcia małżeństwa 69 g. M ałżeństw a tajne M ałżeństw o tajn e (m atrim onium screto celebratum ), o którym tu m owa, to m ałżeństw o zaw arte nie ty le bez rozgłosu, jaki zw y kle tow arzyszy zaw ieran iu m ałżeń stw a, co raczej m ałżeństw o zaw arte z obow iązkiem zachow ania ścisłej tajem n icy o nim. Na zaw arcie takiego m ałżeństw a ord y n ariu sz m iejscow y może pozw o lić tylko na podstaw ie pow ażnej i naglącej przyczyny (ikan. 1130). K odeks P raw a K anonicznego z 1917 r. na określenie m ałżeństw a tajnego używ ał term in u m a trim o n iu m conscientiae ( = m ałżeństw o sum ienia), jako że zaw iera się je w obec Boga i sum ienia, d la w e w nętrznego uspokojenia człow ieka 62. P raw o nie w ym ienia szczegółowo przyczyn, jakie w ystarczają do uzyskania zezw olenia na zaw arcie m ałżeństw a tajnego, a tylko ogólnie stw ierdza, że m a to być przyczyna pow ażna i nagląca (ex gravi et u rgenti causa). T rudno jest sporządzić katalog takich przyczyn, poniew aż każda z n ich m usi być rozw ażana na tle to w arzyszących okoliczności. T aką przyczyną m oże być np. ko n k u b in at osób w podeszłym w ieku, uchodzący w opinii ogółu, naw et najbliższej rodziny, za m ałżeństw o kanonicznie zaw arte, ta k że ujaw n ien ie faktycznego sta n u ty ch osób m ogłoby spow odow ać zniesław ienie ich oraz w ielkie zgorszenie. Zezw olenie ordynariusza m iejscow ego na ta jn e zaw arcie m ałżeństw a Bociąga za sobą: 1) obow iązek przeprow adzenia b adan ia przedślubnego w sposób ta jn y, z pom inięciem zapow iedzi przedślubnych; 2) obow iązek zachow ania tajem nicy o zaw artym m ałżeństw ie przez ordynariusza m iejscow ego, św iadka kw alifikow anego i św iadków zw ykłych asy stujących p rzy ślubie, oraz przez sam ych m a ł żonków (kan. 1131). O rdynariusz m iejscow y jest zw olniony z obow iązku zachow a nia tajem nicy o zaw artym m ałżeństw ie, jeśli utrzym yw anie jej spow odow ałoby w ielkie zgorszenie lub n araziłoby św iętość m a ł żeństw a na zniew ażenie. S trony pow inny być o tym pouczone przed zaw arciem m ałżeństw a (kan. 1132). W ielkie zgorszenie (grave scandalum ) zachodziłoby, gdyby nip. stro n y m anifestow ały sw ój rz e kom o w olny zw iązek, czy też głosiły, że w ystarcza im pop rzestaw anie na ślubie cyw ilnym, albo też, pozorując sw ój stan w olny, chciały zaw rzeć n ow y zw iązek m ałżeński. Św iętość m ałżeństw a b y łaby narażona na zniew agę, gdyby np. m ałżonkow ie zaniedbali chrześcijańskiego w ychow ania potom stw a albo w sposób rażący lekcew ażyli in ne obow iązki m ałżeńskie. M ałżeństw o ta jn e zaw iera się w edług form y kanonicznej. W 62 CICB, kan M ałżeństw om tajnym Benedykt XIV pośw ięcił Encyklikę Satis vobis z dnia 17 X I 1741 r. Fontes I, n. 319.