Pi uwag do artykułu Mateusza Klinowskiego nt. legalizacji zwizków partnerskich*

Transkrypt

1 Diametros nr 7 (marzec 2006): Pi uwag do artykułu Mateusza Klinowskiego nt. legalizacji zwizków partnerskich* Piotr Kaszkowiak W pitym numerze ICF Diametros (wrzesie 2005) ukazał si artykuł Mateusza Klinowskiego pod tytułem Moralno, reprodukcja i homoseksualizm (s ). Autor wydaje si dokonywa w nim szczegółowej i rzetelnej analizy argumentów przeciwników legalizacji tzw. zwizków partnerskich (dalej skrótowo: legalizacji), pokazujc wadliwo teje argumentacji oraz przedstawiajc pozytywne racje przemawiajce za prawnym usankcjonowaniem zwizków osób homoseksualnych. Artykuł ów jednak nie jest tak przejrzysty, jak to by si mogło na pierwszy rzut oka wydawa, a sposób podejcia Autora do rozpatrywanej kwestii moe budzi powane wtpliwoci. Doda mi wypada, e cho osobicie nie jestem zwolennikiem legalizacji, nie zamierzam w tym miejscu w aden sposób bi si o swoje przekonania (tym bardziej, i nie wiem, czy taki pogld na legalizacj jest jeszcze w Europie legalny lub jak długo takowy pozostanie). Chodzi mi wyłcznie o pokazanie słabych punktów w wywodach Klinowskiego. 1. ródła Pierwsza moja wtpliwo dotyczy wykorzystanych przez Klinowskiego ródeł, na podstawie których rekonstruował on argumenty przeciwników legalizacji. Były one dwa: (1) rozmowa z bp. Z. Kiernikowskim zamieszczona w Naszym Dzienniku z dn sierpnia 2003 roku oraz (2) dokument Kongregacji Nauki Wiary Uwagi dotyczce projektów legalizacji prawnej zwizków pomidzy osobami homoseksualnymi. Nasz Dziennik ma niewtpliwie due znaczenie w kształtowaniu opinii pewnej czci polskiego społeczestwa, tej zreszt czci, która moe by ywo zainteresowana uniemoliwieniem legalizacji. Równie i watykaski * Dzikuj Panu Profesorowi Piotrowi Gutowskiemu za uwagi zgłoszone do pierwszej wersji niniejszego tekstu. Nieoceniona była równie pomoc Maksymiliana Roszyka. 210

2 dokument jest istotny, poniewa wyznacza (wyraa) tosamo katolików. adne z tych dwóch ródeł nie jest jednak tekstem filozoficznym. Dziwi wic, czemu Autor, zamierzajc opublikowa swój artykuł w czasopimie filozoficznym, zignorował to wszystko, co na poruszany przez niego temat maj do powiedzenia ci filozofowie, którzy s przeciwni legalizacji. 2. Prawo naturalne Klinowski analizuje jako pierwszy argument, który nazywa moralnym. W analizie tej przyjmuje m. in. takie oto dwa twierdzenia: [1] Nie istnieje adne rozumienie słowa natura nadajce si do zastosowania w sporach etycznych (zob. s. 22, przypis 2); [2] Nie istnieje adne kryterium prawdziwoci przekona moralnych, które mogłoby nadawa pewnej ich grupie status obiektywnie prawdziwych, a przez to powszechnie wicych (zob. s. 28). Najpierw kilka słów o twierdzeniu [1]. Jeli dobrze rozumiem myl Autora, argumentem na rzecz [1] ma by to, e istnieje wiele koncepcji natury, a kryterium wyboru pomidzy nimi nieuchronnie opiera si na przekonaniach moralnych danej osoby, zatem wybrana za pomoc tego kryterium koncepcja nie moe słuy do uzasadnienia przekona moralnych (zob. s. 24). Z twierdzenia [1] Klinowski wyprowadza raczej miały wniosek, i [p]owoływanie si na niezgodno homoseksualizmu z tzw. prawem natury powinno by wobec tego rozumiane jako naduycie samej koncepcji prawa natury (s. 22, przypis 2). Mocna to teza, wziwszy pod uwag wyraenie jej jako powszechnej dyrektywy (a nie np. zapis w trybie subiektywnym ) oraz wtpliwe jej wynikanie z [1] (wyraenie wobec tego wobec tego wydaje si mylce). Z czysto historycznego punktu widzenia, koncepcja prawa natury (czy: prawa naturalnego) została pierwotnie sformułowana w taki sposób, aby włanie umoliwia ocen moraln szeregu ludzkich działa, nie jest wic jasne, czemu takie jej uywanie dzi miałoby by rozumiane jako naduycie samej [tej] koncepcji. Jak by jednak nie było, Autor konstatuje, e nie bdzie si w ogóle zajmował argumentem z niezgodnoci homoseksualizmu z natur (prawem 211

3 naturalnym). Jest to posunicie metodologicznie wtpliwe. Obawiam si, e wielu przeciwników legalizacji moe uzna to po prostu za nieuczciwo, poniewa ich główny (a moe i jedyny etyczny we właciwym sensie) argument za swoim stanowiskiem to włanie argument z prawa naturalnego. Klinowski wszelako uwaa, e przeciwnicy legalizacji formułuj argumenty silniejsze ni ten, uywajc precyzyjniejszych ni natura poj (zob. s ), zatem woli on przeanalizowa te inne argumenty, co jak rozumiem ma stanowi wyraz yczliwej interpretacji ich stanowiska. Mam jednake powane wtpliwoci, czy przeciwnicy legalizacji którykolwiek inny argument uwaaj za silniejszy, jak równie czy pojcia szkody i zagroenia s rzeczywicie janiejsze (wydaj si temu przeczy dalsze rozwaania samego Klinowskiego, który stwierdza, e nie do koca wiadomo, o jak szkod i zagroenie ma chodzi). Skłonny byłbym sdzi, e istniej w miar precyzyjne ujcia natury (np. to wystpujce w etycznych pracach Karola Wojtyły), cho zapewne s one zdaniem wielu mocno dyskusyjne. Nie s jednak chyba bardziej dyskusyjne ni ujcia szkody czy zagroenia społeczestwa. Oczywicie, Autor moe odpowiedzie, e koncepcje prawa naturalnego s powanie obcione metafizycznie (w przeciwiestwie do koncepcji szkody etc.) i włanie przez to s tak dyskusyjne, wolał wic on po prostu omin teren odwiecznych wojen filozofów i zaj si tym obszarem, na którym w miar szybkie dojcie do jakich wniosków jawi si jako bardziej prawdopodobne. Tak intencj mona, owszem, zrozumie. Rzecz jednak w tym, e z perspektywy przeciwników legalizacji spór toczy si dokładnie o te metafizycznie obcione kwestie: o natur i prawo naturalne. Czy w takim wypadku przenoszenie dyskusji na inny obszar nie byłoby po prostu usuwaniem adwersarza z filozoficznej debaty? Warto si zastanowi nad jeszcze jednym aspektem rezygnacji z rozpatrywania argumentu z prawa naturalnego. Jeeli istnieje jaka poprawna koncepcja prawa naturalnego, postuluje ona normatywno natury ludzkiej normatywno, która wyznacza granice tego, co człowiekowi wolno (w sensie moralnym) zrobi z sob samym. Nie wydaje mi si za, by jakakolwiek moliwa koncepcja normatywnoci natury ludzkiej nie wykluczała czynów homoseksualnych 212

4 sporód działa słusznych, chyba e rozmywałaby znaczenie nazwy natura do tego stopnia, i nazwa owa przestawałaby mie jaki czytelny sens. Kada wic koncepcja prawa naturalnego byłaby dla zwolennika legalizacji kłopotliwa. Mógłby on jednak zawsze uzna j za błdn. Wobec tego rodzi si pytanie, czy to nie ze wzgldu na własne przekonania moralne Klinowski zarzuca nieadekwatno wszelkim koncepcjom prawa naturalnego (a tym samym opowiada si za koncepcj nihilistyczn odnonie do prawa naturalnego)? Gdyby tak było, Autor popełniałby ten sam błd, jaki przypisuje przeciwnikom. 3. Metaetyka Przejdmy teraz do twierdzenia [2] ( Nie istnieje adne kryterium prawdziwoci przekona moralnych etc. ). Jest ono jedn z centralnych tez antyrealizmu metaetycznego, a z perspektywy tego stanowiska Klinowski ocenia warto argumentów przeciwników legalizacji. Nieuniknione jest wic pytanie: dlaczego z tej włanie perspektywy? Trzeba odnotowa, i jedyne uzasadnienie twierdzenia [2] pojawiajce si w artykule to konstatacja, e pomimo udokumentowanych kilku tysicy lat stara nikomu nie udało si wskaza takich kryteriów (s. 28). Warto tego uzasadnienia jest co najmniej wtpliwa. Niemal truizmem jest bowiem powiedzenie, e wikszo głównych sporów z zakresu filozofii (a moe nawet i wszystkie) póki co nie została rozstrzygnita (w takim sensie, aby wszyscy badacze zgodzili si na jedno i to samo rozwizanie). Łcznie ze sporem o istnienie wiata. Co istotniejsze w tym kontekcie, kwesti sporn pozostaje cigle sprawa obiektywnego istnienia tzw. faktów moralnych i stanowisko metaetycznego antyrealizmu jest tylko jednym z wielu konkurencyjnych (doda mona, e nie mamy takiego kryterium wyboru pomidzy nimi, na które zgodziliby si wszyscy badacze). Przeciwnik legalizacji mógłby wic odpowiedzie Klinowskiemu jego własnym zarzutem, mianowicie: i bezpodstawnie uwaa swoje przekonania (metaetyczne) za właciwsze ni inne. Nie mona te nie odnotowa jeszcze jednej sprawy: przeciwnicy legalizacji (przynajmniej ci, o których mówi Klinowski) s metaetycznymi realistami. Jeli wic Autor chce z nimi twórczo polemizowa, a sam przyjmuje stanowisko 213

5 skrajnie przeciwne, powinien raczej rozpocz od dyskusji z zakresu metaetyki, nie za etyki szczegółowej. W innym bowiem wypadku mona osign wyłcznie jeden z dwóch rezultatów: albo stwierdzi si, e róne stanowiska metaetyczne prowadz do rónych rozwiza w kwestiach etyki szczegółowej (co nie jest jednak nazbyt odkrywcze), albo stwierdzi si, e argument zakładajcy realizm metaetyczny jest wadliwy na gruncie metaetycznego antyrealizmu (co równie odkrywcze nie jest). Klinowski mógłby jednak odpowiedzie, e posiada przecie jeszcze jeden i to mocny argument na rzecz przyjcia antyrealizmu: yjemy w społeczestwie z załoenia pluralistycznym, dopuszczajcym szeroko rozumian autonomi moraln i wielo rónorodnych wiatopogldów, co wyklucza przyjmowanie w debacie o sprawach społecznych (debacie, której skutkiem maj by pewne rozporzdzenia prawne) realizmu metaetycznego. 4. Pluralizm Klinowski stwierdza, e nasze społeczestwo jest pluralistyczne z załoenia czy z zasady (zob. np. s. 27). Ta zasada pluralizmu pociga za sob zasad neutralnoci pastwa, wedle której rozwizania z zakresu etyki (lub jak kto woli: przekonania moralne) nie mog wpływa na rozporzdzenia prawne. Od razu pojawia si pytanie: skd bior si te dwie zasady? Nie s one przecie neutralne wiatopogldowo, ale s osadzone w konkretnych koncepcjach pastwa i prawa. Dlaczego Klinowski przyjmuje je z załoenia? Pytanie to jest tym bardziej na miejscu, e wielu przeciwników legalizacji uwaa zasad neutralnoci pastwa za błdn i przeciwstawia jej zasad prawego prawa (wedle której prawo stanowione winno by zgodne z prawem naturalnym). Mona zatem równie i w tym miejscu przypomnie Autorowi jego własne słowa, e stanowi powinno to sygnał, i jedna z przesłanek jego rozumowania nie jest niewzruszalnym faktem, lecz domaga si uzasadnienia, którego najwyraniej nie bdzie on w stanie poda (s. 34). Klinowski mógłby wszake odpowiedzie, e zasada pluralizmu (a wic i neutralnoci pastwa) nie została wcale przyjta z załoenia, lecz stanowi włanie niewzruszalny fakt: yjemy bowiem w pastwie pluralistycznym. Trzeba jednak 214

6 pamita, i rzeczywisto polityczna nie jest raz na zawsze ustalona, lecz podlega cigłym zmianom. Mona wobec tego zapyta, dlaczego zasada pluralizmu nawet jeli funkcjonowała do tej pory ma obowizywa dalej. Mogłoby si wydawa, i istnieje racja dla zasady pluralizmu (i neutralnoci pastwa): zasada konkurencyjna (zasada prawego prawa) wymagałaby istnienia powszechnie wanych norm moralnych, te za nie istniej, a zatem musimy uszanowa rozbienoci przekona moralnych obywateli i tworzy społeczestwo pluralistyczne. Tyle e zasada pluralizmu miała włanie stanowi racj dla przyjcia antyrealizmu metaetycznego (przynajmniej w polityce), antyrealizm nie moe wic jej uzasadnia. Ale mona poda jeszcze inn racj dla owej zasady racj pragmatyczn. Wszystkie bowiem liczce si dzi społeczestwa s pluralistyczne, tote jeli chcemy by liczcym si społeczestwem, musimy przyj zasad pluralizmu. Przyjmijmy, e tak jest w istocie, cho zapewne wielu przeciwników legalizacji nie zgodziłoby si z takim pragmatycznym podejciem. Klinowski w imi zasady pluralizmu sprzeciwia si temu, by jaka grupa narzucała swoje przekonania moralne całoci społeczestwa (zob. s ). Sugeruje wic, by przeciwnicy legalizacji wycofali si ze swoich roszcze i zaakceptowali to, e prawo nie bdzie zgodne z ich przekonaniami (podobnie jak katolicy, których nadal obowizuje post w pitki, bez uszczerbku dla swych przekona zaakceptowali fakt, i prawnie dozwolone jest w owe dni jedzenie misa i urzdzanie hucznych zabaw). Narzucaj si tutaj trzy uwagi. Po pierwsze, skoro Klinowski przypisuje przeciwnikom legalizacji przekonanie, e homoseksualizm [właciwie: czyn homoseksualny] jest po prostu obiektywnie zły (s. 28), winien spostrzec, e z takim przekonaniem łczyłby si raczej postulat zakazu wszelkich praktyk homoseksualnych. Przeciwnicy legalizacji takiego postulatu nie formułuj, zapewne z tego wzgldu, e szanuj oni zasad pluralizmu i zgadzaj si, e pastwo nie powinno ingerowa w ycie prywatne obywateli. Nie domagaj si oni zakazu zwizków homoseksualnych (jako czego prywatnego), ale po prostu nie chc nada takim zwizkom szczególnego statusu prawnego. Jak sam Klinowski zreszt zauwaa (zob. s. 21, przypis 1), zwolennikom legalizacji nie chodzi o zniesienie jakiego dziwacznego zakazu (bo takowego nie ma), ale 215

7 włanie o usankcjonowanie prawne zwizków osób homoseksualnych jako quasimałestw. Czemu zatem rezygnacja z postulatu zakazu praktyk homoseksualnych (który miałby przecie dobre podstawy w przekonaniach moralnych przeciwników legalizacji) nie wystarczy? Czemu od osób oceniajcych czyny homoseksualne za niesłuszne wymaga si czego wicej? I czego wicej? No włanie. Warto si zastanowi, czego Klinowski oczekuje od przeciwników legalizacji. Czy nie po prostu odstpienia od swoich przekona i, co ciekawsze, w imi pluralizmu przekona? Autor mógłby odpowiedzie, e nie: nie musz oni zmienia swych przekona moralnych (dotyczcych oceny czynów homoseksualnych jako złych), a tylko powstrzyma swoje roszczenia legislacyjne. Nadal jednak nie jest jasne, czemu nie wolno komu uwaa, e zwizki partnerskie nie powinny zosta zalegalizowane, nawet jeli dla swoich przekona nie ma on uzasadnie innych ni własne pogldy. Czy wolno przekona nie obejmuje przekona, które dotycz tego, jak powinno by urzdzone pastwo? Wydaje si raczej, e przeciwnik legalizacji ma pełne prawo mie takie włanie przekonania, wyraa je publicznie, a nawet dy do realizacji zawartych w nich postulatów. Gdyby za okazało si, e takie przekonania ywi wikszo społeczestwa, jaka byłaby racja dla legalizacji? 5. Ciar dowodu Pytanie o racj dla legalizacji powinno by głównym pytaniem w dyskusji nad kwesti zwizków partnerskich. Klinowski rozpatrujc niemal wyłcznie argumenty przeciwników legalizacji (argument zwolenników został zaledwie zarysowany na kocu) zasugerował, jakoby to włanie na nich spoczywał onus probandi. Tymczasem jest chyba odwrotnie. Sytuacja bowiem, w jakiej si znajdujemy, jest taka, e nie istnieje prawne usankcjonowanie zwizków osób tej samej płci jako zwizków partnerskich. Jeeli wic ma nastpi zmiana obecnego stanu rzeczy, włanie potrzeba zmiany winna by uzasadniona nie za utrzymanie status quo. Ciar dowodu jest zatem po stronie zwolenników legalizacji. To oni, a nie przeciwnicy, musz si wytłumaczy ze swoich postulatów. To ich argumenty, a 216

8 nie przeciwników, winny zosta poddane wnikliwej analizie. Jak uzasadniaj oni swoje stanowisko? Klinowski twierdzi, e argument zwolenników legalizacji odwołuje si do społecznego poczucia sprawiedliwoci, nie za jakichkolwiek przekona moralnych (s. 49) to wzgldy powszechnie odczuwanej, niezinstytucjonalizowanej moralnoci wymagaj stosownych kroków legislacyjnych (tame). [W]ikszo pisze Klinowski o ile nie kieruje si uprzedzeniami i nie jest manipulowana, na ogół uzna za słuszn popraw sytuacji osoby, która np. po 30 latach wspólnego ycia pozbawiona zostaje swego majtku przez dalekich krewnych zmarłego włanie partnera tej samej płci (tame). Z tych wypowiedzi wynika, i Autor uznaje nastpujce zdania: [a] istnieje powszechna, niezinstytucjonalizowana moralno; [b] tym, co uniemoliwia dostrzeenie słusznoci legalizacji, s uprzedzenia i manipulacja; [c] celem legalizacji jest zaradzenie trudnociom spadkowym osób pozostajcych przez dłuszy czas w zwizku z (jednym) partnerem tej samej płci. Zacznijmy od zdania [c]. Zapewne rzeczywicie wikszo z nas zgodzi si, e opisana przez Klinowskiego sytuacja pozbawienia majtku jest krzywd dla partnera zmarłego i e naleałoby takim sytuacjom jako zapobiega. Cho zarazem nie mona ustrzec si przed pytaniem, jak liczne s takie przypadki (np. ile osób homoseksualnych w Polsce yje w takim zwizku, który wizałby si z jak wspólnot majtkow). Jak by jednak nie było, najistotniejsze jest zwrócenie uwagi na to, e nie o prawo do spadku w zwizkach partnerskich chodzi. Instytucja ta nie wydaje si bowiem konieczna do usunicia trudnoci z dziedziczeniem majtku. Wystarczy odpowiedni akt ze strony partnerów oraz, by moe, pewne zmiany w prawie spadkowym. Gdyby si za upiera przy tym, e legalizacja jest najwłaciwszym rozwizaniem owych trudnoci i włanie dlatego winna nastpi, sprawiałoby to wraenie, i osoby homoseksualne chc zwizków partnerskich wyłcznie w celu dziedziczenia majtku. Byłoby to chyba jednak stawianiem tych osób w delikatnie mówic nienajlepszym wietle. Nie sdz te, by o to Klinowskiemu chodziło. 217

9 Przejdmy teraz do zdania [a]. Nawet jeli sugerowana niezinstytucjonalizowana moralno ufundowana jest na odczuciach (czy poczuciach), to i tak w kocu znajdzie swój wyraz w przekonaniach, które z racji swej treci bd przekonaniami moralnymi. Wypowied zatem Klinowskiego przeciwstawiajc takowe odczucia przekonaniom moralnym naley chyba traktowa jako zabieg retoryczny. Autor mówi wic oto, e istniej pewne powszechne przekonania moralne, które naley przedkłada nad inne. Pamitamy jednak, e uprzednio twierdził co innego. Metaetyczny antyrealizm, obecny na pocztku artykułu, nieoczekiwanie ustpuje miejsca realizmowi ku rosncej konfuzji czytelnika. Mona by si atoli zastanawia, czy powszechno, o jakiej mowa w [a], nie jest tylko statystyczna. Tak ewentualno wyklucza jednake zdanie [b], które suponuje istnienie jakiej normatywnoci. Skd bowiem mielibymy wzi kryterium odrónienia zwykłych przekona moralnych od uprzedze, a informacji od manipulacji, gdybymy nie dysponowali wiedz o tym, jak by powinno gdybymy nie znali normy? Powysza analiza pokazuje, e gdyby to zwolennicy legalizacji mieli poda argumenty dla swego stanowiska, spotka by si mogli z dokładnie tymi samymi zarzutami, jakie Klinowski stawia przeciwnikom kada ich wypowied okae si filozoficznie bd wiatopogldowo obciona, bdzie bowiem z konieczno- ci zakłada koncepcj pastwa, koncepcj relacji prawa do przekona moralnych czy koncepcj etyki. Wnioski Moje wnioski s dwa: pierwszy o charakterze ogólnym, drugi szczegółowym. Wniosek pierwszy: filozoficzna dyskusja nad kwesti tego typu co legalizacja zwizków partnerskich wymaga uprzednich rozstrzygni w wielu rónych dziedzinach. Aby bowiem odpowiedzie na pytanie, czy naley zalegalizowa rzeczone zwizki, trzeba najpierw jako rozwiza przynajmniej trzy problemy zawarte w pytaniach: (1) czy istniej powszechnie wane, obiektywne normy moralne?; (2) jaka (ewentualnie) jest tre tych norm w odniesieniu do czynów 218

10 homoseksualnych?; (3) jaki winien by stosunek regulacji prawnych wzgldem norm moralnych? Czy to duo? I tak, i nie. Gdyby chcie podej do zagadnienia w sposób naprawd wyczerpujcy, naleałoby moe zacz od odparcia globalnego sceptycyzmu. Z drugiej strony, wspomniane trzy problemy stanowi trzon odpowiednio metaetyki, etyki oraz filozofii prawa. Ale niestety nie da si ich pomin w innym wypadku zamiast rzetelnej dyskusji filozoficznej bdziemy mieli zwykł, na poły agitacyjn publicystyk. Utrzymywanie, e si od tych problemów zupełnie abstrahuje (lub, co gorsza, czynienie zarzutu z przyjmowania w ogóle jakiego stanowiska w tych sprawach), jest wyłcznie zwodzeniem siebie i czytelnika. Niestety z tak sytuacj mamy do czynienia w artykule Klinowskiego. W konsekwencji Autor najpierw ogłasza pominicie centralnego argumentu przeciwnika (argument z prawa naturalnego), a potem argumentacj osadzon na zupełnie innych ni własne załoeniach przenosi na grunt własnych załoe i stwierdza, e wówczas argumentacja ta jest wadliwa. Zdaje si przy tym nie dostrzega, i ciar dowodu spoczywa na zwolennikach legalizacji ci za, w najlepszym wypadku, maj argumenty przynajmniej równie słabe (bd równie silne, jak kto woli) co przeciwnicy. To wszystko prowadzi mnie do wniosku drugiego: uwaam analizy Klinowskiego nie tylko za wadliwe, ale za zupełnie chybione, a przez to niewystarczajce dla uzasadnienia postulatu legalizacji zwizków partnerskich. 219