Co dzisiaj grają w Teatrze Dóbr Wspólnych? ELINOR OSTROM W WIELKIM MIEŚCIE

Transkrypt

1 Co dzisiaj grają w Teatrze Dóbr Wspólnych? ELINOR OSTROM W WIELKIM MIEŚCIE Adam Polko Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Katedra Gospodarki Przestrzennej i Środowiskowej II Kolokwium Noblowskie, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, 10 maja 2018

2 Struktura prezentacji Obsada aktorska czyli inspiracje do podjęcia badań nad miejskimi dobrami wspólnymi Jak powstał Teatr Dóbr Wspólnych i jaki był jego początkowy repertuar? czyli dobra wspólne i dylematy z nimi związane Na scenie pojawia się Elinor Ostrom czyli jak uniknąć tragedii wspólnego pastwiska Techniki aktorskie Elinor Ostrom czyli jak w ekonomii wykorzystywać eksperymenty laboratoryjne i terenowe Występ aktorów Teatr Dóbr Wspólnych w scenerii miejskiej czyli przełożenie koncepcji dóbr wspólnych na grunt ekonomii miejskiej

3 Obsada aktorska inspiracje do podjęcia badań nad miejskimi dobrami wspólnymi Garrett Hardin Bohater tragiczny Hardin, G. (1968). The tragedy of the commons. Science, 13(162) Carol M. Rose Aktorka komediowa Rose, C. (1986). The comedy of the commons: custom, commerce, and inherently public property. The University of Chicago Law Review, 53(3) Elinor Ostrom Główna rola dramatyczna Ostrom, E. (1990). Governing the commons. Cambridge Univeristy Press Ostrom, E., et al.(eds.) (2002). The drama of the commons. National Academy Press Sheila Foster Performerka uliczna Foster S. (2011). Collective Action and the Urban Commons. Notre Dame Law Review Foster S., Iaione C. (2016). The City as a Commons. Yale Law & Policy Review, Vol. 34, No. 2

4 Od wspólnych zasobów (common-pool resources CPR) do dóbr wspólnych (commons) Wspólne zasoby (common-pool resources CPR) naturalny bądź stworzony przez człowieka system zasobów, który wytwarza jednostki zasobów wybierane z systemu przez przywłaszczycieli (appropriators). System jest użytkowany łącznie (wysokie koszty wykluczenia), ale jednostki zasobów podlegają rywalizacji. Uwspólnianie (commoning) społeczna praktyka na którą składają się trzy elementy: współdzielenie (sharing), współpraca (colloborating) i łączenie (pooling). Proces budowania więzi pomiędzy konkretną samookreśloną grupą społeczną i pewnymi aspektami jej środowiska. Dobra wspólne (commons) na dobro wspólne składają się trzy elementy: zasoby, społeczność oraz zestaw norm i wartości. O tym czy dany zasób jest traktowany jako dobro wspólne decyduje wspólnota. Dobro wspólne pojawia się wtedy, gdy społecznośc decyduje się zarządzać zasobami w sposób kolektywny ze szczególnym uwzględnieniem sprawiedliwego dostępu, użytkowania i zrównoważonego rozwoju.

5 Dylematy dóbr wspólnych Dylematy społeczne pojawiają się wtedy gdy racjonalność jednostki prowadzi do nieracjonalnych rezultatów z punktu widzenia grupy Trzy modele: Tragedia wspólnego pastwiska (G. Hardin) Dylemat więźnia Logika kolektywnego działania (M. Olson) Typy dylematów: Problemy przewłaszczania (appropriation problems) Problemy dostarczania (provision problems) Problemy koordynacji (assurance problems)

6 Na scenie pojawia się Elinor Ostrom czyli jak uniknąć tragedii wspólnego pastwiska ZASADY SAMOORGANIZUJĄCYCH SIĘ INSTYTUCJI CPR WEDŁUG OSTROM 1. Jasne zdefiniowanie granic CPR oraz podmiotów będących jego uczestnikami 2. Dopasowanie reguł przywłaszczania i dostarczania do lokalnych uwarunkowań 3. Większość jednostek na które oddziaływają bieżące reguły, może uczestniczyć w ich modyfikowaniu 4. Osoby monitorujące, aktywnie dokonujące kontroli warunków CPR i zachowania przywłaszczyciela są odpowiedzialne wobec przywłaszczycieli lub same są przywłaszczycielami 5. Progresywne sankcje stosowane w odniesieniu do przywłaszczycieli naruszających reguły, przy czym monitoring i sankcje stosowane są przez innych przywłaszczycieli, a nie przez podmioty zewnętrzne 6. Przywłaszczyciele i ich urzędnicy mają natychmiastowy dostęp do niedrogich lokalnych sposobów rozwiązywania konfliktów 7. Prawom przywłaszczycieli do projektowania ich własnych instytucji nie zagrażają zewnętrzne instytucje państwowe 8. Zasada zagnieżdżonych przedsiębiorstw. Zasada ta dotyczy dużych i skomplikowanych, kilkupoziomowych systemów CPR. Ustalanie zestawu reguł na różnych poziomach musi być wtedy ze sobą skoordynowane

7 Techniki aktorskie Elinor Ostrom czyli jak w ekonomii wykorzystywać eksperymenty laboratoryjne i terenowe (1) Typowy schemat gry w dobro publiczne (Public Good Game PGG) wskazuje, że w kolejnych rundach gry poziom współpracy (inwestycji w dobra publiczne) jest coraz mniejszy przyczyny i propozycje rozwiązań: Poziom współpracy ze względu na obowiązywanie norm wzajemności Zaangażowanie na przeciętnym poziomie W przypadku występowania gapowiczów poziom kontrybucji obniżany do zera Poziom współpracy ze względu na kary i nagrody Stosowanie kar skutkuje wzrostem nakładów na inwestycje publiczne Stosowanie nagród nie podtrzymuje współpracy równie skutecznie co kary Poziom współpracy ze względu na długość interakcji Oczekiwanie, że będziemy mieli do czynienia z tymi samymi osobami w przyszłości pozwala podtrzymać wyższy poziom współpracy Poziom współpracy a charakter grupy Tworzenie się grup o podobnych preferencjach i postawach wobec współpracy zwiększa poziom inwestycji w dobra publiczne

8 Techniki aktorskie Elinor Ostrom czyli jak w ekonomii wykorzystywać eksperymenty laboratoryjne i terenowe (2) Szerszy kontekst Jednostki z różnymi preferencjami i wewnętrznymi normami Reputacja Zaufanie Wzajemność Poziom i trwałość współpracy Korzyści netto (w tym korzyści kolektywne) Środowisko eksperymentu (kreowanie i zmiana warunków przez eksperymentatora)

9 Próba przełożenia koncepcji miejskich dóbr wspólnych na grunt ekonomii miejskiej Pytanie badawcze: Czy można przełożyć zasady projektowania samoorganizujących się instytucji CPR na obszary zurbanizowane? Jakimi motywacjami kierują się i jakie strategie działania podejmują użytkownicy miejskich dóbr wspólnych? Czym są korzyści kolektywne? Od czego zależy ich trwałość? Na ile budowane są one na relacjach, a na ile na fizycznych produktach? Czy mechanizmy ich powstawania są transferowalne? Hipotezy badawcze: H1. Działania użytkowników miejskich dóbr wspólnych tworzą efekt synergii w postaci dodatkowej kategorii korzyści, nazwanych korzyściami kolektywnymi. H2. Użyteczność miejskich dóbr wspólnych jest warunkowana osiąganiem wystarczająco dużych i stabilnych korzyści kolektywnych. Projekt naukowy finansowany przez NCN Ekonomia miejskich dóbr wspólnych (NCN, OPUS 10, Nr 2015/19/B/HS4/01695)

10 Miejskie dobra wspólne definicje (1) Miejskie dobra wspólne różnią się od tzw. tradycyjnych dóbr wspólnych: inne cele przewłaszczania, inne dylematy społeczne Las Las miejski Gospodarka leśna: pozyskiwanie drewna, łowiectwo, itp. Przewłaszczanie jednostek zasobów (drewno) wytwarzanych przez system (las) System zasobów jako źródło dochodów Nadmierna eksploatacja Spędzanie czasu wolnego: wypoczynek, sport, rekreacja, edukacja Przewłaszczanie systemu zasobów (las) jako integralnej całości System zasobów jako źródło miejskich udogodnień, produkt kulturowy podnoszący jakość zamieszkania Zatłoczenie, konflikt funkcji 10

11 Miejskie dobra wspólne definicje (2) Miejskie dobra wspólne system wytwarzający strumień jednostek zasobów (common-pool resources - CPR), które wykorzystują/przywłaszczają (appropriation) użytkownicy miasta. W przypadku miejskich CPR, system użytkowany jest wspólnie, ale jednostki zasobów są rywalizacyjne (na podstawie Ostrom 1991) Miejskie dobra wspólne te pierwotnie miejskie dobra publiczne, za które społeczność miasta bierze odpowiedzialność, chroni i wzmacnia dla wzajemnej korzyści. Pojęcie miejskich dóbr wspólnych jest nierozerwalnie związane z procesem uwspólniania (commoning) (Harvey 2012) Miejskie dobra wspólne dobra z powszechnym dostępem i możliwością użytkowania, w przypadku których w proces współprodukcji (co-production) i współzarządzania (co-management) zaangażowani są członkowie społeczności (Iaione 2016) Miejskie dobra wspólne dobra kolektywnie zarządzane przez grupy użytkowników, którzy są zdolni do współpracy w zakresie alokacji współdzielonych zasobów, osiągając przy tym wspólne korzyści i przezwyciężając problem jazdy na gapę (free ride) oraz inne wyzwania związane z ograniczonością dóbr wspólnych (Foster 2016)

12 Kategorie dóbr miejskich MIEJSKIE DOBRA KLUBOWE (np. osiedla zamknięte) Brak rywalizacji, możliwość wykluczenia MIEJSKIE DOBRA PRYWATNE (np. prywatny, płatny parking) Rywalizacja i możliwość wykluczenia MIEJSKIE DOBRA PUBLICZNE (np. ulice, parki) Brak rywalizacji, brak możliwości wykluczenia MIEJSKIE DOBRA WSPÓLNE (np. ogródki społecznościowe) Rywalizacja i ograniczone możliwości wykluczenia

13 Procesy przekształcania dóbr miejskich (jeden z możliwych wariantów) Brak problemów zatłoczenia, nadmiernej konsumpcji i konfliktu funkcji Lokalne dobra publiczne sprawnie dostarczane przez władze lokalne Miejskie dobra publiczne Miejskie dobra wspólne Pojawienie się problemu zatłoczenia, nadmiernej konsumpcji i konfliktu funkcji (punkt zwany: regulatory slippage) Zainicjowanie procesu uwspólniania (commoning) Tworzenie się grup homogenicznych pod względem preferencji i postaw Próby ograniczania efektu gapowicza poprzez procesy grodzenia i ograniczania możliwości korzystania Miejskie dobra klubowe

14 W poszukiwaniu korzyści kolektywnych #1 Korzyści kolektywne dodatkowe korzyści zewnętrzne (externalities), powstające w wyniku świadomie podejmowanych działań grupowych danej wspólnoty; Korzyści kolektwyne - korzyści będące wynikiem procesu uwspólniania (commoning) Korzyści kolektywne szczególny rezultat synergii indywidualnych zachowań, postrzeganych jako pożądany z punktu widzenia uczestnictwa jednostki w życiu społecznym. Współcześnie zachowania te wydają się być alternatywą zaspokajania potrzeb przede wszystkim wyższego rzędu, związanych z rozwojem osobowym i społeczną aktywnością.

15 W poszukiwaniu korzyści kolektywnych #2 Monitoring własnego podwórka Dbałość o własny ogród Korzystanie z miejskiego parku korzyści zewnętrzne monitoring podwórek sąsiadów (wzrost poziomu bezpieczeństwa) ogród sąsiadów (ładny widok z okna, wzrost wartości nieruchomości) wspólny, zintegrowany monitoring osiedla założenie ogrodowe całego osiedla; w tym np. wspólny zintegrowany system nawadniania, ogród społecznościowy) Korzyści: wzmacnianie relacji społecznych, wzmacnianie więzi między użytkownikami a zasobami, zwiększenie aktywności przy wyeliminowaniu negatywnych efektów zewnętrznych korzyści prywatne korzyści kolektywne

16 Eksperymenty w laboratorium miejskim (1) Typy dylematów miejskich dóbr wspólnych Typy miejskich dóbr wspólnych Zaniedbane, opuszczone lub puste przestrzenie miejskie (potencjalne dobra wspólne) generujące negatywne efekty zewnętrzne i doświadczające tzw. regulatory slippage Przestrzenie sąsiedzkie (podwórka, skwery osiedlowe, parkingi, place zabaw, klatki schodowe, istniejące ogródki społecznościowe, pocket parks) - neighborhood commons, housing commons Ulice, chodnik, place, deptaki, trasy rolkoworowerowe i inne ciągi komunikacyjne (piesi, kierowcy, rowerzyści ), również Business Improvement Districts (BIDs) Urządzone tereny rekreacyjne (parki miejskie, plaże miejskie, tereny sportowe i wypoczynkowe) Przestrzenie współpracy (co-working, FabLab, ale również miejskie wydarzenia cykliczne kulturalne, edukacyjne, sportowe itp.) Dylemat zainicjowania wyboru i tworzenia (assurance problem) X Dylemat dostarczania i utrzymania (provision problem) X X Dylemat przewłaszczania (appropriation problem) X X X Inne, np. dylemat konfliktu funkcji X X

17 Eksperymenty w laboratorium miejskim (2) Eksperyment terenowy typu kontekstowego (tzw. framed experiment), tzn. przedmiot analizy nie jest sztuczny/hipotetyczny, ale istnieje rzeczywiście w środowisku osób uczestniczących w eksperymencie. W tym przypadku decyzje uczestników podejmowane są w oparciu o zestaw informacji oraz zadania dotyczące istniejących bądź projektowanych miejskich dóbr wspólnych. Eksperyment składa się z rund w których każdy uczestnik podejmuje indywidualnie decyzje dotyczące poświęcania czasu na produkcję i utrzymanie miejskiego dobra wspólnego oraz konsumpcję miejskiego dobra wspólnego. W każdej rundzie decyzje wiążą się z wypłatami (payoffs). Wysokość wypłat jest uzależniona od zagregowanej produkcji i zagregowanej konsumpcji. Wpływ na redukcję wypłat ma wzrost zagregowanej konsumpcji i/lub spadek zagregowanej produkcji. Wpływ na zwiększenie wypłat ma ograniczanie zagregowanej konsumpcji i/lub wzrost zagregowanej produkcji. W kolejnych fazach eksperymentu są wprowadzanie modyfikacje warunków podejmowania decyzji. Kolejne fazy eksperymentu powinny umożliwić obserwację powstawania korzyści kolektywnych w wyniku procesu uwspólniania (commoning) oraz ocenę strategii podejmowanych przez uczestników.

18 Eksperymenty miejskie w laboratorium miejskim (3) 18

19 Dyskusja 1. Czy zasady sformułowane przez Elinor Ostrom można przełożyć na grunt ekonomii miejskiej? 2. Co skłania ludzi do kolektywnego działania w procesie tworzenia i użytkowania miejskich dóbr wspólnych? 3. Jakie nowe możliwości w procesach naukowym i dydaktycznym dają narzędzia z zakresu ekonomii eksperymentalnej?

20