1.2. Zdefiniowanie innowacyjnoci oraz jej metody badawcze

Transkrypt

1 1.1. Wprowadzenie Pod koniec lat 90. dla przywódców krajów członkowskich UE stało si oczywiste, e kondycja gospodarcza Unii jest relatywnie mniejsza od dynamicznie rozwijajcej si gospodarki Stanów Zjednoczonych. W 2000 r. przecitny poziom PKB w krajach członkowskich UE sigał około 70% wartoci tego wskanika w USA i był niszy od wskanika z pocztku lat siedemdziesitych (Radło, 2004, s. 16). Diagnoza dokonana na pocztku 2000 r. przez OECD, a take ekspertów Komisji Europejskiej stwierdzała jednoznacznie, i fenomen amerykaskiej nowej gospodarki i towarzyszcy mu szybki rozwój sektora technologii informacyjnych był skutkiem wysokiej elastycznoci rynków, przedsibiorczoci oraz innowacyjnoci, jakie cechuj gospodark amerykask. Natomiast gospodarka UE została scharakteryzowana przez ekspertów jako mało dynamiczna, o wysokim bezrobociu, z wystpujc monopolizacj sektorów sieciowych oraz mał elastycznoci rynków pracy, a take słabsz dyfuzj nowoczesnych technologii. Wobec powyszej sytuacji na szczycie w Lizbonie w marcu 2000 r. Rada Europejska przyjła 10-letni strategi majc na celu przekształcenie si do 2010 r. przez UE w najbardziej dynamiczn i konkurencyjn opart na wiedzy gospodark na wiecie, zdoln do utrzymania zrównowaonego wzrostu gospodarczego stworzenia wikszej liczby lepszych miejsc pracy oraz zachowania spójnoci społecznej. Za główny rodek prowadzcy do realizacji tego strategicznego celu uznano pobudzenie działalnoci innowacyjnej i działalnoci badawczo-rozwojowej (B+R). Nie w pełni satysfakcjonujcy poziom działalnoci innowacyjnej uznany został przez Komisj Europejsk za główn przyczyn słabego wzrostu produktywnoci gospodarki UE (Europe's underperformance in productivity growth), niedostatecznego nie tylko w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi czy Japoni, ale take kilkoma innymi krajami pozaeuropejskimi. Działalno innowacyjna i innowacje stanowi kamie wgielny (cornersto- 1

2 2 System innowacji Polski w kontekcie strategii lizboskiej ne) strategii lizboskiej proklamowanej przez Rad Unii Europejskiej. Promowanie i wspieranie działalnoci innowacyjnej w rónych dziedzinach gospodarki jest aktualnie jednym z głównych celów polityki gospodarczej nie tylko w krajach UE, ale take w pozostałych krajach OECD. Dzi wiadomo, e najwaniejsze załoenia strategii lizboskiej nie zostały zrealizowane. Jednake nie oznacza to, e nie warto si kierowa celami zwartymi w owym dokumencie. Celem opracowania jest wykazanie znaczenia działalnoci innowacyjnej przedsibiorstw przemysłowych, jak równie klastrów jako ródeł innowacyjno- ci, których to zjawisk celem jest podnoszenie konkurencyjnoci polskich przedsibiorstw. Ponadto, w opracowaniu omówione zostały czynniki hamujce finansowanie działalnoci innowacyjnej w Polsce, a take scharakteryzowano sektor JBR-ów jako elementu NSI Zdefiniowanie innowacyjnoci oraz jej metody badawcze W teorii ekonomii istnieje bardzo wiele definicji innowacji. Definiowana jest ona m.in. jako cigłe udoskonalanie wzornictwa lub poprawa jakoci produktów, zmiany w procesach organizacyjnych i zarzdczych, twórcze i kreatywne podejcie do marketingu oraz modyfikacje procesów produkcyjnych prowadzce do obnienia kosztów, zwikszenia efektywnoci oraz stymulowania działa proekologicznych (environmental sustainability) (Mytelka, Farinelli, 2000) lub jako proces, w którym firmy opanowuj i wdraaj wzornictwo i produkcj dóbr i usług stanowicych dla nich nowo, niezalenie od tego, czy s nowoci równie dla ich konkurentów krajowych i zagranicznych (Ernst i in., 1998), a take podejmowanie nowej działalnoci gospodarczej lub wiadczenie nowych usług poprzez nowe kombinacje czynników produkcji, nowe wyroby, sposoby dystrybucji dóbr i usług (Sundbo, 1998). Według terminologii OECD działalno innowacyjna to szereg działa o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdroenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Niektóre z tych działa s innowacyjne same w sobie, inne za mog nie zawiera elementu nowoci, lecz s niezbdne do opracowania i wdroenia innowacji. Działalno innowacyjna zwizana jest z opracowywaniem i wdraaniem innowacji technicznych i obejmuje: prace badawcze i rozwojowe; zakup licencji; prace wdroeniowe; zakup i monta maszyn i urzdze oraz budow, rozbudow lub modernizacj budynków słucych wdraaniu innowacji; szkolenie personelu; marketing nowych i zmodernizowanych wyrobów.

3 Beata Malanka 3 Zgodnie z zaleceniami metodologii Oslo badane nakłady na działalno innowacyjn obejmuj wszelkie wydatki, biece i inwestycyjne, poniesione w roku sprawozdawczym na wszystkie rodzaje działalnoci innowacyjnej, na prace zakoczone sukcesem (tzn. wdroeniem innowacji), nie zakoczone (kontynuowane) i przerwane. Jest to tzw. budet innowacji (innovation budget approach). W odrónieniu od bada statystycznych działalnoci B+R, które obejmuj prace B+R prowadzone w sposób cigły, regularny, na ogół przez specjalnie w tym celu powołane komórki przedsibiorstw, w badaniach działalnoci innowacyjnej ujmowana jest równie działalno B+R prowadzona w sposób niecigły, przygodny, przez róne wydziały przedsibiorstw, spełniajca rol narzdzia do rozwizywania problemów pojawiajcych si na rónych etapach procesu wprowadzania innowacji (GUS, 2004). W działalnoci innowacyjnej przedsibiorstw przemysłowych w Polsce tego rodzaju przygodna działalno B+R ma do istotne znaczenie. Prowadzone dotychczas w oparciu o metodologi Oslo badania działalnoci innowacyjnej dotycz całokształtu rozmaitych działa majcych na celu opracowanie i wdroenie innowacji technicznych, tzn. wyrobów i procesów technicznie nowych lub istotnie ulepszonych. W badaniach uwzgldniane s wszystkie moliwe stopnie nowoci opracowywanych i wdraanych innowacji, tzn. nie tylko wyroby i procesy nowe lub istotnie ulepszone z punktu widzenia rynku, na którym działa przedsibiorstwo: w kraju i/lub za granic, ale take wyroby i procesy nowe lub istotnie ulepszone tylko z punktu widzenia wprowadzajcego je przedsibiorstwa (GUS, 2004). Jednym ze wskaników opisujcych efekty działalnoci innowacyjnej w przedsibiorstwie jest tzw. stopie odnowienia produkcji, czyli udział produkcji sprzedanej wyrobów bdcych innowacjami technicznymi, które zostały wprowadzone na rynek w cigu minionych trzech lat w wartoci ogółem produkcji sprzedanej wyrobów w danym roku Narodowy System Innowacji Narodowy System Innowacji (NSI) to konstrukcja obejmujca całokształt powizanych ze sob instytucjonalnych i strukturalnych czynników w gospodarce, które łcznie i indywidualnie generuj, selekcjonuj i wchłaniaj innowacje technologiczne (Oko-Horodyska, 1998). Celem NSI jest zatem jednolite i zintegrowane podwyszanie innowacyjnoci gospodarki całego kraju. Na budow NSI wpływa m.in. system prawny danego kraju, system wartoci, jzyk, tradycje, obyczaje, normy, konstrukcje instytucjonalne (Oko-Horodyska, 2000, s. 9). W skład NSI wchodz: instytucje sfery nauki i techniki, czyli instytucje zajmujce si tworzeniem wiedzy naukowej i technicznej w postaci odkry i

4 4 System innowacji Polski w kontekcie strategii lizboskiej wynalazków instytuty badawcze, wysze uczelnie, a take przedsibiorstwa i organizacje sfery przemysłu i usług zajmujce si działalnoci technologicznoprzemysłow, wdraaniem i komercjalizacj nowych rozwiza w tym jednostki B+R przedsibiorstw oraz instytucje i organizacje zajmujce si prowadzeniem polityki innowacyjnej, czyli instytucje rzdowe i regionalne, a take instytucje i organizacje pozarzdowe, np:. centra technologiczne, orodki doradztwa i szkole, orodki informacji, orodki wspomagania innowacji. Do podstawowych elementów NSI, które kreuj polsk polityk innowacyjn zalicza si: instytucje kształtujce, instytucje wdraajce, instytucje działajce na rzecz wzrostu innowacyjnoci. Instytucje kształtujce polsk polityk innowacyjn to Sejm (parlament), Ministerstwo Nauki Informatyzacji, Ministerstwo Gospodarki, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Urzd Patentowy RP. Instytucje rzdowe wdraajce polityk innowacyjn to PAN, wysze uczelnie, JBR-y, Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych. Natomiast do instytucji pozarzdowych działajcych na rzecz wzrostu innowacyjnoci nale parki naukowe i technologiczne, inkubatory przedsibiorczoci, Centra Transferu Technologii, instytucje pomostowe. NSI stanowi system zapewniajcy obecno efektywnych powiza midzy tymi, którzy generuj now wiedz oraz tymi, którzy mog j z poytkiem zastosowa. Efektywne współdziałanie systemu moliwe jest w sytuacji istnienia efektywnej sieci współzalenoci dziki istnieniu szeregu instrumentów oraz elementów infrastruktury Innowacyjno przedsibiorstw przemysłowych W Polsce mona wyróni trzy grupy przedsibiorstw, przy czym adna z tych grup nie jest zainteresowana inwestowaniem w badania (Czerniejewski, 2002, s. 2). Pierwsza grupa to stare przedsibiorstwa pastwowe, których jeszcze nie poddano restrukturyzacji lub s w jej trakcie, borykajc si z doranymi problemami innowacje s w nich traktowane jako zbdny luksus; druga grupa to filie koncernów midzynarodowych, zazwyczaj powstałe w wyniku prywatyzacji dawnych przedsibiorstw pastwowych korzystaj z laboratoriów ulokowanych w krajach macierzystych; trzecia grupa, czyli małe i rednie przedsibiorstwa krajowe, które nie inwestuj w innowacje ze wzgldu na słabo ekonomiczn i brak kapitału inwestycyjnego. Wród małych firm przemysłowych objtych badaniem przez GUS 17% wdroyło innowacje w latach , w grupie rednich było to 40%, za duych a 67%. Firm, które w tym okresie podjły jakikolwiek wysiłek na rzecz wdroenia nowych wyrobów, czy procesów, nie zawsze zakoczony sukcesem,

5 Beata Malanka 5 było wicej tj. przecitnie w Polsce 32% wszystkich, natomiast małych 21%, rednich 50%, za duych a 90% (GUS, 2004). Wskaniki te s jednak nisze ni w dawnej UE-15, gdzie w latach % przedsibiorstw podjło działania na rzecz wdroenia innowacji. Najgorzej w porównaniu z UE-15 wypadaj małe przedsibiorstwa w UE 39% z nich podjło wysiłek innowacyjny. rednie przedsibiorstwa europejskie równie s bardziej innowacyjne 60% z nich w porównaniu z 50% w Polsce wdroyło innowacje (EC, 2004). Najbardziej innowacyjne w latach były małe przedsibiorstwa Małopolski i lska 23% z nich wdroyło innowacje, czyli ponad dwa razy tyle co w lubuskim, gdzie procesy innowacyjne w małych firmach były najsłabsze. Wikszy lub równy redniej dla kraju odsetek małych firm innowacyjnych był te w podkarpackim, warmisko-mazurskim, lubelskim, kujawsko-pomorskim i opolskim, czyli w uboszych polskich regionach. Wysoka innowacyjno małych przedsibiorstw tych województw powinna przynie wymierne efekty w przyszłoci. W grupie rednich firm najbardziej innowacyjne były w 2004 roku podmioty ze lska i Lubelszczyzny odpowiednio 49% i 46% z nich wdroyło innowacje. Nowe produkty i procesy wdroyło te ponad 40% firm rednich z Mazowsza, Małopolski, Warmii i Mazur, witokrzyskiego, Podkarpacia i Opolszczyzny ( ołnierski, 2006, s. 11). Głównym problemem polskiego systemu innowacji s drastycznie niskie nakłady na działalno B+R przedsibiorstw. Obecnie nakłady na B+R wynosz około 0,6% PKB, podczas gdy rednio w UE około 1,8%, z czego w Polsce zaledwie 25% to rodki biznesowe. Nakłady B+R poniej 1% PKB przez niektórych autorów (Felbur, Czyewska, 1995) uznawane s za gospodarcze cofanie si. Odzwierciedla to te słaby rozwój sektora wysokich technologii, a take niedostatek laboratoriów duych przedsibiorstw. Małe i rednie firmy rzadziej prowadz prace badawczo-rozwojowe, ze wzgldu na ich due ryzyko oraz długotrwało. W okresie w Polsce rednio 9% przedsibiorstw inwestowało w B+R, na co składa si 5% małych firm, 14% rednich i 34% duych. W przeliczeniu na przedsibiorstwo przemysłowe wartoci te wynosiły 4 tys. zł w małych i 32 tys. zł w rednich, za w duych 694 tys. zł. Najwicej małych przedsibiorstw prowadzcych prace B+R było w pomorskim 12% i dolnolskim 9%, a take w na lsku 8% i Małopolsce 7%. W ujciu nakładów na B+R w przeliczeniu na przedsibiorstwo liderem jest jednak Dolny lsk 13,2 tys. zł, a kolejne Mazowsze 6,8 tys. zł. Pomorze wraz ze lskiem i Podkarpaciem znalazły si w grupie regionów, w których małe przedsibiorstwo wydało na badania i rozwój przecitnie 4-4,8 tys. zł. We wszystkich pozostałych regionach nakłady te wyniosły poniej 3 tys. zł, za w łódzkim, lubuskim, zachodniopomorskim, witokrzyskim, warmisko-mazurskim i kujawsko-pomorskim poniej 1 tys. zł. Sporód tych regionów o najsłabszej działalnoci badawczej w ujciu nakładów wikszy od redniej dla kraju odsetek firm prowadzcych tak

6 6 System innowacji Polski w kontekcie strategii lizboskiej działalno był jedynie w kujawsko-pomorskim. Mazowsze natomiast jest liderem w ujciu nakładów, ale udział podmiotów prowadzcych prace B+R w sektorze małych firm kształtuje si na poziomie przecitnej krajowej (GUS, 2004). W Polsce sektor MSP ma nieduy potencjał innowacyjny. W 2004 roku w skali kraju małe firmy były ródłem tylko 6% nakładów na innowacje, rednie 22%, natomiast due przedsibiorstwa 72% (GUS, 2004). Nakłady na badania i rozwój to istotny, ale cigle niewielki element działalnoci innowacyjnej polskich MSP. Zaledwie 7% nakładów innowacyjnych firm w Polsce w 2004 roku było przeznaczonych na prace badawczo-rozwojowe. W gronie małych firm było to 6%, w rednich 5%, a w duych 8%. S to bardzo niskie wskaniki, gdy w Polsce w 2001 roku redni udział wydatków na B+R w nakładach na innowacyje firm zatrudniajcych powyej 49 osób wyniósł 11%, w UE-15 w latach natomiast 63%. Oznacza to osłabienie działalnoci badawczej w Polsce, co odzwierciedlone jest te w wartoci nakładów B+R na przedsibiorstwo innowacyjne. W 2004 roku wyniosły one 208 tys. zł, podczas gdy w 2003 r. 300 tys. zł. W grupie firm rednich było to w 2004 r. przecitnie 80 tys. zł, za w małych 23 tys. zł ( ołnierski, 2006, s. 14). W sektorze małych firm wyrónia si Dolny lsk, gdzie małe przedsibiorstwa innowacyjne przeznaczaj na B+R wicej ni rednie 84 tys. zł, a struktura nakładów innowacyjnych jest tam zbliona do europejskiej nakłady na B+R to blisko 40% nakładów na innowacje. Oznacza to, e prawdopodobnie znaczn cz małych firm na Dolnym lsku stanowi przedsibiorstwa wysoko technologiczne. Obok małych podmiotów dolnolskich pod wzgldem działalnoci badawczo-rozwojowej wyróniaj si te innowatorzy mazowieccy, ale przeznaczaj oni prawie dwa razy mniej na B+R ni podmioty innowacyjne z Dolnego lska. Wiksza od przecitnej dla kraju działalno badawcza cechuje te małe firmy pomorskie. Pod wzgldem udziału nakładów B+R w innowacyjnych poza Dolnym lskiem wyróniaj si jeszcze Podkarpacie 10% i Mazowsze 9% ( ołnierski, 2004, s. 16). Działalno badawczo-rozwojowa sektora MSP w Polsce opiera si głównie o wewntrzny wysiłek przedsibiorstw. Due firmy bardziej s skłonne do zlecania czci prac na zewntrz np. uczelniom, czy przedsibiorstwom konsultingowym. Wynika to czsto ze słaboci kapitałowej MSP (Wojnicka, 2004). Prace badawcze prowadzone przez sektor MSP maj zazwyczaj charakter dorywczy. W sposób cigły prowadziło działalno B+R, w okresie , ponad 50% MSP deklarujcych tak działalno, jedynie z województwa opolskiego. Ponadto dosy trwale zaangaowane s w prace badawcze MSP kujawsko-pomorskiego i mazowieckiego. Przede wszystkim dorywczo prowadz prace B+R MSP witokrzyskie i zachodniopomorskie. Kolejnym po inwestycjach i pracach B+R rodzajem działalnoci innowacyjnej polskich MSP jest zakup oprogramowania i, w firmach rednich, zakup go-

7 Beata Malanka 7 towej technologii w postaci dokumentacji czy praw. Stanow one rednio 2% nakładów innowacyjnych MSP. W małych firmach jedynie na Dolnym lsku pojawiły si nakłady innowacyjne zwizane z zakupem gotowej technologii. W pozostałych regionach były one ladowe. Zakup licencji, czy patentów, a take oprogramowania to take transfer technologii. W UE-15 tego typu zakupy innowacyjne stanowiły rednio 4%. W Polsce w 2004 roku 2,7% sporód regionów najwiksze znaczenie miały te nakłady w małych firmach opolskich 4% wydatków na innowacje. 3% budetu na innowacje przeznaczyły na oprogramowanie take rednie firmy kujawsko-pomorskie, podlaskie i witokrzyskie oraz małe opolskie i zachodniopomorskie. 3% nakładów innowacyjnych stanowiły zakupy gotowej technologii w postaci praw i dokumentacji w gronie rednich firm opolskich i witokrzyskich (GUS, 2004). W Polsce dominujcym rodzajem bada s badania podstawowe (tzn. prace teoretyczne i eksperymentalne nieukierunkowane w zasadzie na uzyskanie konkretnych zastosowa praktycznych), na które przeznaczono a 38% ogółu nakładów na działalno B+R w 2004 roku (GUS, 2004) Tak wysoki udział nakładów na badania podstawowe jest swoistym ewenementem. Pod koniec lat 90- tych Polska zajmowała pod tym wzgldem pierwsze miejsce wród krajów OECD (w zajmujcej ostatnie miejsce w tym rankingu Holandii nakłady na badania podstawowe wyniosły niespełna 10% ogółu nakładów). Z drugiej strony, obserwowany jest w Polsce spadek nakładów na badania stosowane (prace badawcze podejmowane w celu zdobycia nowej wiedzy majcej zastosowanie praktyczne) oraz badania rozwojowe (polegajce na zastosowaniu istniejcej ju wiedzy do opracowania nowych lub istotnego ulepszenia istniejcych wyrobów, procesów, czy usług). Obecnie na badania stosowane przeznaczanych jest w Polsce około 26%, a na badania rozwojowe 36% ogółu wydatków (Górzyski, Woodward, Jakubiak, 2004). W strukturze typowej dla krajów rozwinitych dominujcymi elementami nakładów na działalno B+R s nakłady na prace rozwojowe oraz badania stosowane. Strategia lizboska zakłada stopniowe zwikszanie nakładów na działalno badawczo rozwojow, tak aby kraje UE do 2010 r. osignły poziom 3% PKB. Niepokój budzi fakt, e wydatki na działalno B+R w Polsce od kilku lat drastycznie malej. Na pocztku lat 90. analizowany wskanik kształtował si na poziomie 0,8-0,9% PKB, w 1999 roku osignł warto 0,75%, by w 2000 roku spa o dalsze 0,05 punktu procentowego, a w 2001 roku o kolejne 0,03 p.p. Według danych GUS w 2002 r. odnotowano dalszy spadek wydatków na działalno B+R do 0,59%. Prace badawczo-rozwojowe s finansowane przede wszystkim z dwóch ródeł: z budetu pastwa i ze rodków przedsibiorstw, ale take ze ródeł zagranicznych. Jeli chodzi o udział w PKB nakładów pozabudetowych na działal-

8 8 System innowacji Polski w kontekcie strategii lizboskiej no B+R to w latach nie ulegał zmianie i utrzymywał si na stałym poziomie 0,3% PKB, aczkolwiek w 2001 r. obniył si do poziomu 0,2% PKB (Rejn, 2003) Finansowanie działalnoci innowacyjnej Jako podstawowe czynniki hamujce finansowanie działalnoci innowacyjnej przedsibiorstw mona wskaza (Błaszczyk, 2005): problem w znalezieniu rodków na finansowanie fazy poredniej pomidzy etapem bada, a rozwojem rynkowym produktu, co wynika z uwarunkowa historycznych (brak uformowanej silnej klasy redniej w Polsce, która jest pierwszym i naturalnym w krajach rozwinitych ródłem kapitału dla nowych firm innowacyjnych) oraz ze słaboci strukturalnych polskiej gospodarki (niska warto realizowanych projektów, niedostatecznie rozwinity rynek kapitałowy w Polce); niekonkurencyjny i sztywny krajowy system bankowy; niedostateczny stopie rozwoju i niedopasowanie poday funduszy venture capital dla celów finansowania projektów innowacyjnych (fundusze dostpne s jedynie dla finansowania duych przedsiwzi); niska wiadomo innowacyjna wród przedsibiorców; słabe zaplecze kapitałowe krajowego sektora przedsibiorstw, co uniemoliwia długookresowe inwestowanie w działalno B+R; niska sprawno funkcjonowania infrastruktury sdowniczej (m.in. długi okres oczekiwania na wpis do hipoteki, co w praktyce uniemoliwia skorzystanie z kredytu bankowego, gdzie zastawem jest nieruchomo). Rozwizaniem dla małych i rednich firm problemu braku odpowiedniego zaplecza kapitałowego moe by tworzenie funduszy wysokiego ryzyka (venture capital) z udziałem skarbu pastwa i inwestorów prywatnych. Fundusze tego typu działaj np. w Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii (Czerniejewski, 2002). Fundusze wysokiego ryzyka mog by tworzone i współfinansowane równie przez administracj samorzdow, tak jak ma to miejsce w USA, gdzie fundusze z udziałem budetu stanowego istniej w 20 stanach (Heard, 2000). Cech duych polskich przedsibiorstw przemysłowych i sektora usług jest finansowanie działalnoci innowacyjnej głównie ze rodków własnych. Take te przedsibiorstwa otrzymuj najwicej rodków z budetu pastwa. Wsparcie działalnoci innowacyjnej ze rodków publicznych otrzymało w 2004 r. 11% duych przedsibiorstw, 3% małych przedsibiorstw, 9% rednich. Mimo preferencji dla sektora MSP bardziej skuteczne w uzyskiwaniu publicznego wsparcia

9 Beata Malanka 9 s wic due firmy i dotyczy to zarówno sektora publicznego jak i prywatnego. Prawdopodobnie jest to czciowo pochodn silniejszej działalnoci innowacyjnej wikszych przedsibiorstw, które tym samych czciej staraj si o wsparcie na t działalno (GUS, 2004). W przypadku rednich firm wsparcie pochodziło głównie ze rodków Unii Europejskiej 5% firm, funduszy centralnych 3%, a take 2% przedsibiorstw dostało wsparcie od jednostek samorzdowych. 1% rednich firm uzyskał wsparcie z VI Programu Ramowego UE. Około co setne małe przedsibiorstwo w Polsce uzyskało wsparcie z kadego z powyszych ródeł, cho najwicej przedsibiorstw ze rodków Unii Europejskiej ( ołnierski, 2006). Jeli chodzi o finansowanie z zagranicy to najwyszy odsetek dotyczył małych przedsibiorstw. W Polsce w 2001 r. finansowanie innowacji z zagranicy stanowiło 2,4% ogółu wydatków poniesionych na działalno B+R. Dla porównania rednia dla Unii wyniosła 7,1%. Do liderów w przyciganiu zagranicznych rodków finansowych przeznaczanych na działalno badawczo-rozwojow zaliczy naley: Austri (18,9%), Islandi (18,3%), Wielk Brytani (18,0%) i Holandi (11,4%). W tej grupie znajduj si równie Wgry, gdzie rodki zagraniczne finansuj 9,2% nakładów na działalno B+R. Jak pokazuj powysze dane, zagraniczne rodki mog stanowi istotne ródło finansowania działalnoci innowacyjnej. Natomiast z kredytów bankowych na ten cel korzystało w 2004 r. najwicej firm rednich 32%, a najmniej wielkich liczcych powyej 999 zatrudnionych 8,4%. Jeli chodzi o rodki z funduszy kapitału ryzyka wykorzystywane były one jedynie przez małe przedsibiorstwa z sektora prywatnego (GUS, 2004) Klastry jako ródło innowacji Działalno B+R nie jest uwaana za jedyne ródło innowacji (Leszkowska, 2003). Innowacje bowiem nie musz by rezultatem wyników prac badawczych prowadzonych w placówkach naukowych, ale s głównie odpowiedzi przedsibiorstw na zapotrzebowanie rynku. Przedsibiorstwa innowacyjne powinny wic korzysta z wielu rónych ródeł informacji: wewntrznych, zewntrznych, publicznych, prywatnych. Według tzw. paradoksu innowacji, działalno innowacyjna jest procesem, w którym współprac wykorzystuje si do wzmocnienia konkurencji i współzawodnictwa (Leszkowska, 2003). W wyniku tego procesu powstaj klastry innowacyjne, czyli grupy przedsibiorstw i powizanych z nimi instytucji oraz organizacji wzajemnie powizanych rozbudowan sieci relacji o formalnym, jak i nieformalnym charakterze, opartych o wspólny rozwój technologiczny, wspólne rynki docelowe (Kotyłło, 2004). Według Portera klaster to: geogra-

10 10 System innowacji Polski w kontekcie strategii lizboskiej ficzne skupisko wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek wiadczcych usługi, firm działajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji (np.: uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzysze) w poszczególnych dziedzinach, konkurujcych midzy sob, ale równie współpracujcych. Klastry osigajce mas krytyczn i odnoszce niezwykłe sukcesy konkurencyjne w okrelonych dziedzinach działalnoci s uderzajc cech kadej gospodarki narodowej regionalnej, a nawet wielkomiejskiej (Porter, 2001). Klastry s kluczem do generowania i utrzymania przewagi konkurencyjnej (Meyer-Stamer, 1999). O fenomenie klastra decyduj cztery czynniki: koncentracja przestrzenna, jednoczesna konkurencja i kooperacja oraz wspólna trajektoria rozwoju (Brodzicki, Szultka, Tamowicz, 2004). Publikacje i badania Portera spowodowały, i koncepcja klastrów jako zjawiska determinujcego potencjał konkurencyjny gospodarki, stała si obiektem zainteresowania Komisji Europejskiej. W komunikacie z 2003 r. Some Key Issues In Europe s Competitiveness Towards and Integrated Approach Komisja Europejska podkreliła, e jednym z celów realizacji Koncepcji Europejskiego Obszaru Bada i Innowacji jest m.in. wzrost liczby oraz poprawa efektywnoci europejskich klastrów. Dla polskich przedsibiorstw najwiksze znaczenie maj ródła wewntrzne, czyli własne zaplecze badawczo-rozwojowe, kadra kierownicza, słuby marketingowe, działy produkcji i sprzeday. Rónica midzy Polsk a krajami zachodnioeuropejskimi polega na przywizywaniu u nas wikszej wagi do konkurencji ni do informacji z firm nalecych do tej samej grupy, cho uwaa si, e przynaleno firm do grupy zwiksza ich innowacyjno. Podstawow barier dla rozwoju systemów klastrowych w Polsce jest słaba skłonno przedsibiorców do współpracy z innymi instytucjami, organizacjami, w tym innymi przedsibiorcami. wiadectwem tego stanu rzeczy jest fakt, i zaledwie co dziesite wiksze przedsibiorstwo i co czterdzieste mniejsze miało umowy o współpracy z innymi jednostkami. Najlepiej wypadaj tu due przedsibiorstwa (powyej 999 pracowników) takie umowy miało co drugie z nich Pochodzenie innowacji Małe i rednie przedsibiorstwa w latach wdroyły głównie innowacje produktowe i procesowe opracowane wewntrz przedsibiorstwa lub grupy firm. Wród duych podmiotów mniej jest takich, które opierały si zwłaszcza na własnych siłach. Wynika to z wikszej skłonnoci korporacji do współpracy w procesie innowacyjnym oraz posiadania przez nie rodków pozwalajcych na zakup innowacji z zewntrz. Innowacje procesowe w mniejszym stopniu powstaj wewntrznie ni innowacje produktowe. W latach % ma-

11 Beata Malanka 11 łych firm, które wdroyły nowe procesy dokonało tego wewntrz przedsibiorstwa lub grupy, podobnie jak 63% rednich i 57% duych. W przypadku innowacji produktowych powstały one w oparciu o własne siły u 78% firm małych, 82% rednich oraz 76% duych (GUS, 2004). W UE-15 rozwój w oparciu o własne siły jest mniej popularny we wszystkich klasach firm i rodzajach innowacji. 24% MSP europejskich wdroyło innowacje produktowe w oparciu o współprac, podczas gdy polskich 19%. Rozwój zewntrzny dotyczył trzy razy czciej małych firm w UE ni w Polsce. Nowe wyroby opracowane wspólnie z innymi podmiotami wprowadziło 14% rednich firm w Polsce, a 24% w UE (Eurostat 2000). Podobnie w przypadku innowacji procesowych istotnie wicej zarówno małych jak i rednich przedsibiorstw czciej wprowadza je w oparciu współprac czy zakup od instytucji zewntrznych w UE, ni w oparciu o instytucje krajowe. Odzwierciedla to słabo polskiego systemu innowacji wynikajc z obawy przed współprac i braku informacji o potencjalnych kooperantach, a take słabo kanałów transferu technologii. Skutkiem tego jest nadmiar innowacji procesowych opracowanych wyłcznie w firmie co, przy drastycznie niskich nakładach badawczo-rozwojowych polskich przedsibiorstw, sugeruje, e s to głównie ulepszenia, a nie nowe technologie. U pozostałych przedsibiorstw wdroone innowacje były wynikiem współpracy z innymi instytucjami krajowymi lub zagranicznymi, albo zostały zakupione od instytucji naukowych lub innych krajowych bd zagranicznych. Obecno licznych przedsibiorstw, które wdroyły innowacje w oparciu o współprac w regionach odzwierciedla skłonno do łczenia wysiłków poród MSP danego województwa jak te sugeruje, e jest tam wicej instytucji, z którymi firmy mog współpracowa, cho zapewne cz partnerów firm pochodzi spoza regionu. Wiksza liczba firm, które wdroyły innowacje opracowane zewntrznie wiadczy o istnieniu sprawnych kanałów transferu technologii w regionach ( ołnierski, 2006). Porównanie pochodzenia innowacji w przedsibiorstwach w Polsce w latach i pokazuje popraw w zakresie współpracy z podmiotami krajowymi. W sumie innowacje procesowe i produktowe w latach wdroyło wspólnie z instytucjami krajowymi 20% małych firm wobec 11% w poprzednim okresie oraz 22% rednich w porównaniu z 17% innowatorów w latach Poziom transferu technologii z nauki pozostał bez zmian 1% innowacyjnych firm małych i 2% rednich wdroyło innowacje opracowane przez instytucje naukowe. Zmniejszył si natomiast zakres współpracy z instytucjami zagranicznymi wród małych firm obecnie było to 6% innowatorów za w latach %, natomiast w rednich 5% wobec 8% firm innowacyjnych pod koniec zeszłego wieku (GUS, 2004).

12 12 System innowacji Polski w kontekcie strategii lizboskiej 1.8. Sektor JBR-ów jako element NSI Sektor badawczo-naukowy w Polsce liczył na pocztku 2004 roku, według danych GUS, 925 jednostek prowadzcych działalno B+R, w tym 80 placówek naukowych PAN, 201 jednostek badawczo-rozwojowych (JBRów), 446 jednostek rozwojowych (przedsibiorstwa przemysłowe posiadajce własne zaplecze badawczo-rozwojowe), 128 szkół wyszych prowadzcych działalno badawczo-rozwojow. Działalnoci B+R zajmuje si w Polsce 126 tysicy osób, z czego 85 tysicy zatrudnionych jest na wyszych uczelniach, 23,7 tysica w JBRach, a jedynie niewiele ponad 8 tysicy w przemyle (GUS, 2004). Jednym z najwaniejszych elementów narodowego systemu innowacji jest sektor jednostek badawczo-rozwojowych. Jeli chodzi o struktur JBR-ów to wywodzi si ona jeszcze z lat 70. Obecnie sektor JBR to ponad dwiecie orodków o bardzo zrónicowanym potencjale badawczym i ekonomicznym. Jako i efektywno sektora jest jednym z podstawowych determinantów konkurencyjnoci krajowego sektora przedsibiorstw, a w szczególnoci sektora MSP. Od skutecznoci funkcjonowania sektora zaley nie tylko zdolno do kreowania innowacji w przemyle, ale równie do efektywnej dystrybucji oraz absorpcji nowych technologii przez krajowe firmy. Wiksza elastyczno oraz wysza jako usług oferowanych przez sektor, oznacza nie tylko wiksz zdolno generowania nowej i bardziej konkurencyjnej wiedzy, ale równie lepszego wykorzystania technologii sprowadzanych przez zagranicznych inwestorów z poytkiem dla krajowego sektora przedsibiorstw ( ołnierski, 2006). Zarówno w ocenie przedstawicieli administracji i jednostek badawczorozwojowych oraz niezalenych ekspertów nie ma wtpliwoci, e istnieje konieczno przekształcenia i dostosowania struktury sektora JBR do konkurowania w skali globalnej. Punktem wyjcia jest rozpoczcie restrukturyzacji strategicznej (restrukturyzacji strukturalnej). Zmiany strukturalne sektora, warunkujce dostosowanie strategiczne, s kluczowym obszarem działa niezbdnych do podniesienia konkurencyjnoci sektora badawczo-rozwojowego w Polsce. Obecna koncepcja restrukturyzacji JBR-ów zakłada ograniczenie liczby jednostek; zmniejszenie rozdrobnienia i zwikszenie potencjału badawczego JBR-ów poprzez róne formy ich konsolidacji; zmian struktury organizacyjnej i własno- ciowej JBR-ów stosownie do celów i zada, które powinny wykonywa; umoliwienie zespołom pracowniczym JBR partycypacj we własnoci prywatnej (Oko-Horodyska, 2004).

13 Beata Malanka Zakoczenie Reasumujc, system innowacji Polski charakteryzuje si bardzo niskimi wskanikami wdroenia innowacji w porównaniu z UE, przy czym najgorzej wypadaj małe przedsibiorstwa. Głównym problemem polskiego systemu innowacji s drastycznie niskie nakłady na działalno B+ R przedsibiorstw. Ze wzgldu na wysokie ryzyko bada małe i rednie firmy prowadz prace badawczorozwojowe stosukowo rzadziej ni due przedsibiorstwa przemysłowe. Nakłady na B+R to cigle niewielki element działalnoci innowacyjnej. Działalno B+R sektora MSP w Polsce opiera si głównie o wewntrzny wysiłek przedsibiorstw, czyli korzystanie z usług uczelni, placówek badawczych, zaplecza B+R firm doradztwa technicznego odbywa si w minimalnym stopniu. Ponadto niekorzystnym zjawiskiem jest bardzo wysoki udział nakładów na badania podstawowe, przy jednoczesnym spadku nakładów na prace rozwojowe i badania stosowane. Jeli chodzi o system JBR to celem zwikszenia jego wydajnoci niezbdne s zmiany strukturalne tego sektora, warunkujce dostosowanie strategiczne, bdce kluczowym obszarem działa niezbdnych do podniesienia konkurencyjno- ci sektora badawczo-rozwojowego w Polsce. Ponadto niezwykle wane zdaj si by działania zwizane z zachcaniem do tworzenia klastrów innowacyjnych, które s motorem rozwoju i przewagi konkurencyjnej. Liderem w inicjatywach rozwoju klastrów powinien by sektor prywatny, a władze publiczne pełni rol katalizatora, a nawet tymczasowego inicjatora rozwoju klastrów w sytuacji braku inicjatyw sektora prywatnego. Na realizacj tworzenia klastrów powinny by przeznaczone konkretne rodki finansowe w budecie centralnym odpowiednich ministerstw. Finansowanie klastrów winno uzyska take wsparcie ze rodków strukturalnych UE, co jest zgodne z proponowanymi przez Komisj Europejsk przeznaczeniem tych funduszy. Bibliografia: 1. Błaszczyk B. (2005), Kierunki niezbdnych zmian gospodarczych w Polsce. Raport syntetyczny, CASE, Warszawa 2. Borkowski T., Marcinkowski A. (2004), Społeczno-psychologiczne uwarunkowania wprowadzania innowacji w przedsibiorstwie (w:) E. Oko-Horodyska (red.), Rola polskiej nauki we wzrocie innowacyjnoci gospodarki, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 3. Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P. (2004), Polityka wspierania klastrów, Niebieska Ksiga nr 11, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask

14 14 System innowacji Polski w kontekcie strategii lizboskiej 4. COM (2003), Innovation policy: updating the Union s approach In the context of the Lisbon Strategy, Brussels, 112 final 5. Czerniejewski B. (2002), Nauka i innowacyjno na potrzeby gospodarki, opracowanie firmy konsultingowej Infovide S.A. 6. EC (2004), Innovation in Europe, 7. Ernst D., Ganiatsos T., Mytelka, L. (1998), Technological Capabilities and Export Success in Asia, Londyn: Routledge 8. European Commission (2003), Towards a European Research Area- Science, Technology and Innovation, Key Figures 2003, Luxembourg 9. Eurostat (2000), Statistic on innovation in Europe. Date , European Commission, Brussels 10. Górzyski M., Woodward R., Jakubiak M. (2004) Innowacyjno polskiej gospodarki w kontekcie integracji z UE moliwoci i bariery wdraania w Polsce gospodarki opartej na wiedzy, CASE, Warszawa 11. Guinet J. (1995), National Systems for Financing Innovation, OECD, Paris 12. GUS (2004), Nauka i technika w 2003 r., Warszawa 13. Heard G., Sibert J. (2000), Growing New Business with Seed and Venture Capital: State Experiences and Options, National Governors Association, Waszyngton 14. Kotyłło G. (2004), Klastry motorem rozwoju, Kurier Lubelski, 21 grudnia 15. Kubielas S. (2004), Długi marsz ku innowacyjnoci i gospodarce opartej na wiedzy, Biała Ksiga 2004, Polskie Forum Strategii Lizboskiej, Gdask-Warszawa 16. Leszkowska A. (2003), Gdzie jest nasza pomysłowo, Sprawy Nauki, Biuletyn Komitetu Bada Naukowych, Warszawa 17. Meyer-Stamer J. (1999), Strategien lokaler/regionaler Entwicklung: Luster, Standortpolitik und systemische Wettbewerbsfähigkeit, Institut für Entwicklung und Frieden Universität Duisburg, Duisburg 18. Mytelka, L., Farinelli, F. (2000), Local Clusters, Innovation Systems and Sustained Competitiveness, United Nations University Institute for New Technologies Discussion Paper 19. Niedbalska G. (2004), Nauka i technika w 2002 r., GUS, Warszawa 20. Oko-Horodyska E. (1998), Narodowy system innowacji w Polsce, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 21. Oko-Horodyska E. (2000), Jak budowa regionalne systemy innowacji, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Warszawa-Gdask 22. Oko-Horodyska E. (2004), Co z Narodowym Systemem Innowacji w Polsce? (w:) E. Oko-Horodyska (red.), Rola polskiej nauki we wzrocie innowacyjnoci gospodarki, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 23. Porter M.E. (2001), Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 24. Radło M.J. (2004), Strategia Lizboska a problemy gospodarcze Unii Europejskiej, Biała Ksiga 2004, Polskie Forum Strategii Lizboskiej, Gdask-Warszawa 25. Radosevic S. (2004), National and regional foresight and policy towards building innovation systems in Central and East European accession countries (w:) K. Piech (ed.), The knowledge-based economy in transition countries, University College London School of Slavonic and East European Studies, London

15 Beata Malanka Rejn B. (2003), Działalno badawczo-rozwojowa (B+R) nakłady efekty, GUS, Warszawa 27. Sundbo J. (1998), The theory of innovation. Entrepreuners, Technology and Strategy, Edward Eldgar, Cheltenham (UK) 28. Wojnicka E. (2004), System innowacyjny Polski z perspektywy przedsibiorstw, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask 29. World Economic Forum (2002), The Global Competitiveness Report , Oxford University Press, New York 30. ołnierski A. (2006), Innowacyjno Raport, PARP, Warszawa

16 16 System innowacji Polski w kontekcie strategii lizboskiej