Układ Słoneczny wściekle się broni

Transkrypt

1 Układ Słoneczny wściekle się broni TOMASZ ROŻEK Gazeta Wyborcza nr 199, wydanie waw z dnia 26/08/ /08/2006 Z DRUGIEJ STRONY, str. 2 Awantura wśród astronomów po relegowaniu Plutona z Układu Słonecznego. Nic mu to jednak nie pomoże TOMASZ ROŻEK To fatalna decyzja i przykład naukowego niechlujstwa - komentował wzburzony Alan Stern z instytutu w San Antonio. O tym, że Pluton nie jest już planetą, zdecydowała w czwartek Międzynarodowa Unia Astronomiczna (IAU). Ma ona na całym świecie prawie 10 tysięcy członków, z których na zjeździe w Pradze pojawiło się niespełna 3 tysiące. Zainteresowanie definicją planety było znikome - do głosowania dotrwały tylko 424 osoby, 5 proc. uprawnionych! Pierwsza definicja planety pojawiła się kilka dni przed głosowaniem. Wynikało z niej, że Układ Słoneczny powiększy się o planetoidę Ceres, największy plutonowy księżyc Charon i daleką planetoidę Xenę. Komisja opracowująca definicję planety nie spytała jednak o zdanie wszystkich specjalistów. - Z tej propozycji zadowoleni byli geolodzy planetarni, ale inni uczeni poczuli się pominięci i postanowili ją odrzucić - powiedział szef komisji Owen Gingerich. Według niego najliczniejszą opozycję powiększenia Układu stanowili specjaliści od dynamiki procesów planetarnych. To oni mieli się skrzyknąć i stworzyć konstruktywną większość. - W ostatnim dniu pojawili się w komplecie na ostatecznym głosowaniu - powiedział Gingerich. No i Pluton przepadł. Od czwartku planetą jest tylko takie ciało niebieskie, które spełnia trzy warunki. Dwa pierwsze - musi krążyć wokół gwiazdy (samo nie będąc ani gwiazdą, ani księżycem) i mieć kształt kulisty - nie budzą kontrowersji. Trzeci jest dyskusyjny. Sąsiedztwo orbity, po której porusza się planeta, ma być wolne od innych obiektów. Planetą nie może być Ceres, bo krąży w towarzystwie milionów małych ciał niebieskich. Z tych samych powodów na miano planety nie zasługują Xena i Pluton, bo poruszają się w towarzystwie planetoid z tzw. pasa Kuipera. Kłopot w tym, że większość planet ma towarzystwo. W bliskim sąsiedztwie Ziemi krąży 10 tysięcy małych planetoid. Jowisz ma ich dziesięć razy więcej. Dodatkowo nieporozumienia może budzić nazwanie Plutona, Ceres i Xeny planetami karłowatymi. Można to interpretować jako podgrupę ośmiu właściwych planet. A tak nie jest. Planety karłowate to niezależna grupa ciał niebieskich. - Jest mi przykro, ale mój mąż na pewno zrozumiałby tę decyzję - powiedziała wdowa po Clydzie Tombaughu, odkrywcy Plutona. Za oceanem decyzja IAU budzi szczególne emocje, ponieważ Pluton był jedyną planetą odkrytą przez Amerykanina. Już teraz za oceanem można kupić naklejkę na zderzak samochodowy z napisem "zatrąb, jeżeli Pluton jest planetą". - Przygotowujemy petycję wzywającą IAU, by przywróciła Plutona do rodziny planet - powiedział Alan Stern. Jego determinacja, by wziąć w obronę Plutona, pojawiła się dopiero 1

2 po ujawnieniu wyników głosowania. Jest to o tyle zaskakujące, że on sam w Pradze nie był. I tylko złośliwi przypominają, że dr Stern jest szefem rozpoczętej w styczniu misji New Horizons. Jej celem jest m.in. zbadanie Plutona jako planety. Teraz nie można jej już nazywać misją planetarną. Nowe planety wokół Słońca? TOMASZ ULANOWSKI Gazeta Wyborcza nr 191, wydanie waw z dnia 17/08/2006 NAUKA, str. 10 Czy już od września dzieci będą się uczyć, że Układ Słoneczny składa się z 12, a nie dziewięciu planet? To bardzo możliwe. Nad powiększeniem naszego systemu planetarnego debatują w Pradze astronomowie Całe zamieszanie wywołała Xena, planetoida, która krąży daleko za Plutonem, 16 mld km od Ziemi. Odkryło ją rok temu (analizując zdjęcia wykonane w 2003 r.) trzech amerykańskich astronomów: Michael Brown, Chadwick Trujillo i David Rabinowitz. Xena to nieoficjalna nazwa, która pochodzi od filmowego imienia pięknej i wojowniczej księżniczki z małego ekranu. Oficjalnie planetoida znana jest pod mało romantyczną nazwą UB313. Pluton mniej więcej ważny W kwietniu tego roku obserwacje wykonane za pomocą Kosmicznego Teleskopu Hubble'a pokazały, że 2003 UB313 ma średnicę 3 tys. km i tym samym jest większa od Plutona (ok. 2,3 tys. km średnicy). Po tym odkryciu w Układzie Słonecznym zrobił się bałagan. Niektórzy astronomowie proponowali, by Plutona zdegradować do rangi zwykłej planetoidy. Inni, żeby uznać Xenę za planetę. Eksperci Międzynarodowej Unii Astronomicznej, która od 1919 r. odpowiada za nazywanie planet i ich księżyców, wymyślili rozwiązanie prawdziwie salomonowe. Specjalnie powołany siedmioosobowy komitet zaproponował, by uznać, że w skład Układu Słonecznego wchodzi 12 planet. Wśród nich znalazłoby się osiem największych planet klasycznych - Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran i Neptun. Do nich dołączyłyby trzy planety "plutonopodobne" - sam Pluton, Charon, a także 2003 UB313 (bardziej wdzięcznej nazwy Unia jeszcze nie wymyśliła; nazwa Xena raczej nie przejdzie - brzmi przy pozostałych, boskich nazwach planet zbyt infantylnie). Do rangi planety wyniesiona zostałaby dotychczasowa planetoida Ceres, która krąży wokół Słońca w pasie planetoid pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza. - Z jednej strony obniżamy rangę Plutona, bo nie będzie on już uznawany za klasyczną planetę - mówi szef komitetu prof. Owen Gingerich. - Ale z drugiej strony tworzymy nową kategorie planet "plutonopodobnych" krążących poza orbitą Neptuna. Dlaczego planetą zostałby Charon, dzisiaj uznawany za księżyc Plutona? Ponieważ jest od Plutona tylko dwa razy mniejszy. Dlatego komitet proponuje, by uznać układ Pluton - Charon za planetę podwójną. 2

3 A Ceres? Odkryta na początku XIX w. jest największą ze znanych nam planetoid - ma prawie 1 tys. km średnicy. O podniesieniu jej do rangi planety zadecydowała jednak nie wielkość, ale kulisty kształt. Pierwsza w historii definicja planety Komitet Międzynarodowej Unii Astronomicznej chce bowiem, by problem nowych planet rozwiązać raz na zawsze. Do tej pory Unia przyznawała zaszczytne miano planety według swojego widzimisię. Dlatego Ceres, którą zaraz po odkryciu uznawano za planetę, po znalezieniu większej liczby kawałków skał krążących pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza zdegradowano do rangi zwykłej planetoidy. A odkryty w 1930 r. Pluton nijak do klasycznych planet naszego Układu nie pasuje. Przede wszystkim, jest malutki - nawet ziemski Księżyc jest od niego większy. Poza tym, gdy pozostała ósemka krąży w trójwymiarowym przecież Układzie Słonecznym mniej więcej w tej samej płaszczyźnie (ekliptyce), orbita Plutona jest do niej nachylona pod kątem niecałych 18 stopni, a do tego bardzo spłaszczona. W efekcie przecina orbitę Neptuna, regularnie wpychając się pomiędzy niego a Uran. Dlatego siedmiu członków komitetu proponuje pierwszą w historii definicję planety. Musiałaby ona spełnić dwa warunki. Po pierwsze, krążyć po orbicie wokół gwiazdy i sama nie być ani gwiazdą, ani księżycem. Po drugie, mieć wystarczająco dużą masę, by siła własnej grawitacji uformowała ją w kształt kuli (a właściwie prawie kuli - obrót wokół własnej osi spłaszcza planety na biegunie północnym i południowym). Prof. Gingerich jest pewien, że obradujące właśnie w Pradze Zgromadzenie Ogólne Międzynarodowej Unii Astronomicznej przyjmie propozycję jego komitetu. Głosowanie dokładnie za tydzień. Jeśli definicja przejdzie, na trzech nowych planetach naszego Układu się nie skończy. W tzw. Pasie Kuipera, w którym znajdują się Pluton, Charon i Xena, krąży znacznie więcej lodowych okruchów, które czekają, aż ktoś określi ich kształt i orbitę. Kandydatów do miana planety nie brakuje także w pasie planetoid pomiędzy Marsem a Jowiszem. - To fascynujące - cieszy się Richard Binzel, jeden z członków komitetu. - Po raz pierwszy od ponad 75 lat odkryjemy w Układzie Słonecznym nowe planety. TOMASZ ULANOWSKI Układ Słoneczny do tej pory Dzisiaj naukowcy dzielą planety naszego Układu na trzy grupy. Najbliższa Słońca obejmuje planety skaliste: Merkurego, Wenus, Ziemię i Marsa. W skład drugiej grupy wchodzą gazowe giganty: Jowisz, Saturn, Uran i Neptun. Trzeci obszar to najbardziej zagadkowy Pas Kuipera, w którym krąży Pluton. Oprócz niego znajdują się tam także lodowe karły - obiekty zwane planetoidami liczące od kilkuset do 2 tys. km średnicy, które naukowcy uważają za nigdy nierozwinięte zalążki planet. Do tej pory takich karłów odkryto ponad tysiąc. Za kilkanaście lat powinniśmy dowiedzieć się o nich więcej. W ich okolice leci amerykańska sonda New Horizons. 3

4 Egiptologia Z IAZD DO PIRAMID PIOTR CIEŚLIŃSKI Gazeta Wyborcza nr 269, wydanie waw z dnia 18/11/ /11/2000 NAUKA, str. 7 Najnowsze odkrycie pomoże w ustalaniu dat budowy piramid z dokładnością do... pięciu lat - informuje ostatnie "Nature" To budowle, których nawet czas się boi, a przecież wszystko na tym świecie boi się czasu" - pisał o egipskich piramidach średniowieczny pisarz arabski Umara el-jamani. Tysiące lat przetrwały prawie nie zniszczone, zaliczono je do siedmiu cudów świata. A najbardziej fascynowały te najpotężniejsze - piramidy w Gizie i ta najsłynniejsza - Cheopsa. Tajemnice Cheopsa Do dziś nie znamy dokładnej daty ich budowy. Wiadomo tylko, że powstały mniej więcej w połowie trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem, we wczesnych dziejach Egiptu, tzw. okresu Starego Państwa. Chronologię tego okresu egiptolodzy rekonstruowali z zachowanych list królów oraz długości czasu ich panowania. Ale te listy są rzadkie, niekompletne, więc w datach na pewno zdarzają się spore błędy - pomyłki mogą nawet sięgać wieków. To nie jedyna zagadka. Jeszcze w XIX wieku zauważono, że boki piramidy Cheopsa niemal dokładnie wskazują północ. Odchylenie nie przekracza trzech minut kątowych (co odpowiada jednej dziesiątej średnicy kątowej Księżyca w pełni). To zadziwiająca dokładność starożytnych budowniczych - podobną osiągnął w obserwacjach astronomicznych dopiero kilka tysiącleci później duński astronom Tycho de Brahe, żyjący w XVI wieku największy z astronomów ery przedteleskopowej. W jaki sposób Egipcjanie tak precyzyjnie wyznaczali kierunki świata? Niestety, nie zdradzają tego żadne zachowane zapisy z tego okresu. Z pewnością nie mieli kompasu. Najlepszym sposobem byłaby orientacja względem gwiazd, ale astronomomami byli raczej kiepskimi. "Nieuzasadniony jest pogląd, iż mieli wielką wiedzę teoretyczną" - pisze znany polski egiptolog Andrzej Niwiński w "Z powrotem na Ziemię" (wyd. Prószyński i S-ka). Nie potrafili przewidywać zaćmień, jak sugerował Bolesław Prus w "Faraonie", chociaż z tekstów i przedstawień na sarkofagach i komorach grobowców wiadomo, że znali planety od Merkurego do Jowisza, rozpoznawali niektóre gwiazdozbiory - np. obecne Wielką i Małą Niedźwiedzicę. Dziś wyznaczenie północy nie wymaga wielkiej wiedzy - północ wskazuje nam dość dokładnie Gwiazda Polarna. Kłopot w tym, że w okresie Starego Państwa w niebieskim biegunie nie świeciła żadna widoczna gołym okiem gwiazda. Najbliżej znajdowała się Thuban z gwiazdozbioru Smoka (inaczej "alfa Smoka"), ale mimo wszystko dość znacznie rozmijała się z kierunkiem północy. Jak więc radzili sobie Egipcjanie? Wielu egiptologów uważa, że starożytni wyznaczali kierunek wschód - zachód, po prostu zaznaczając położenia wschodów i zachodów Słońca. - 4

5 Taka technika nie mogła być precyzyjna - komentuje na łamach "Nature" Owen Gingerich z Centrum Astrofizyki w Cambridge. Nieprzypadkowe błędy Być może teraz na właściwy trop wpadła Kate Spence z Uniwersytetu Cambridge. Sprawdzając kierunek wyznaczany przez ściany ośmiu piramid w Gizie, zwróciła uwagę na dziwny fakt. Budowniczowie, którzy z pewnością starali się ustawić ściany tych piramid według stron świata najdokładniej, jak tylko potrafili, popełniali drobne błędy. I to wcale nie dziwi. Zastanawiające jest jednak to, że te błędy, tzn. odchylenia od kierunku północy, nie wydają się przypadkowe. Najlepiej jest ustawiona piramida Cheopsa. Wcześniejsze piramidy odchylają się od północy nieco na wschód - tym bardziej, im wcześniej je budowano. Późniejsze piramidy powinny być ustawione co najmniej tak samo precyzyjnie, a może i lepiej, niż piramida Cheopsa, gdyż budowniczowie musieli stopniowo dochodzić do wprawy. O dziwo, tak nie jest. Kate Spence stwierdziła, że kolejne piramidy, np. piramida Chefrena, syna i następcy Cheopsa, albo kolejnego faraona Mykerinosa, mają znowu coraz większe odchylenie od północy, tym razem jednak odchylają się w kierunku zachodnim. Dryfująca północ Zdaniem Spence wskazuje to, że Egipcjanie musieli się jednak kierować jakimś układem gwiazd. Wiadomo bowiem, że biegun niebieski na skutek precesji osi ziemskiej przesuwa się względem gwiazd (jak oś obrotu wirującego bąka). Bardzo powoli zakreśla koło na niebie - jeden obrót trwa aż 26 tys. lat. Jeśli Egipcjanie wyznaczyli kierunek północy według jakiegoś układu gwiazd, to z czasem ich procedura musiała coraz bardziej rozmijać się z rzeczywistą północą, a piramidy powinny być coraz gorzej ustawione. Co więcej, ich procedura musiała być najdokładniejsza za panowania Cheopsa - bo ta piramida jest najlepiej ustawiona. Spence przyjrzała się obrazowi nieba z połowy trzeciego tysiąclecia przed naszą erą, by znaleźć jakiś sensowny gwiezdny wzór. Odkryła, że dokładnie w 2467 roku p.n.e. północ była wyznaczona przez pionową linię, która łączyła dwie jasne gwiazdy - Kochab i Mizar - w gwiazdozbiorach Małej i Wielkiej Niedźwiedzicy. Gdyby Egipcjanie wtedy zbudowali piramidę Cheopsa - idealnie wskazywałaby północ. Wcześniej pion przechodzący przez Kochab i Mizar odchylał się coraz bardziej na wschód, a później - na zachód od rzeczywistego kierunku północy. Przekładałoby się to na błędy, które popełnialiby Egipcjanie, jeśli w ten sposób wyznaczali północ. I co więcej - właśnie takie odchylenia od północy mają piramidy. Traktując rok 2467 p.n.e. jako drogowskaz - Spence potrafiła ustalić datę rozpoczęcia budowy piramid w Gizie z niebywałą dokładnością - do zaledwie pięciu lat. Przykładowo wylicza, że piramidę Cheopsa zaczęto budować w 2480 roku p.n.e. - To byłoby genialne rozwiązanie - komentuje Owen Gingerich w "Nature". Ale czy prawdziwe? Można to odkryć tylko w jeden sposób - znajdując choćby ślad potwierdzenia takiego wyznaczania kierunków świata w starożytnych zapisach z tego okresu. - Egiptolodzy, rozglądajcie się za takimi, choćby niejasnymi wskazówkami - apeluje Gingerich. 5