Ko m p e n s a c j a s z k ó d k o m u n i k a c y j n yc h Nowoczesne rozwiązania ubezpieczeniowe

Transkrypt

1 Ko m p e n s a c j a s z k ó d k o m u n i k a c y j n yc h Nowoczesne rozwiązania ubezpieczeniowe pod red. Katarzyny Ludwichowskiej ISBN: format 165/235, oprawa miękka liczba stron: 260 cena: 49,90 zł Patronat: PZU S.A., Geneva Association, Gazeta Ubezpieczeniowa Publikacja jest cennym źródłem wiedzy na temat nowoczesnych osiągnięć w dziedzinie kompensacji szkód komunikacyjnych. Zawiera 18 rozdziałów opracowanych przez przedstawicieli nauki i praktyków z kraju i zagranicy; artykuły anglojęzyczne opatrzono obszernymi streszczeniami w języku polskim. Pierwsza część poświęcona jest rozwiązaniom o charakterze systemowym w zakresie kompensacji szkód wynikłych z wypadków samochodowych, w tym głównie systemom no-fault, stanowiącym atrakcyjną alternatywę dla tradycyjnego modelu opartego na odpowiedzialności deliktowej i ubezpieczeniu OC. Część druga obejmuje teksty dotyczące tzw. bezpośredniej likwidacji szkód komunikacyjnych (realizowanej przez ubezpieczycieli OC poszkodowanych z prawem regresu do ubezpieczycieli sprawców), z powodzeniem funkcjonującej w wielu krajach europejskich i prowadzącej m.in. do skrócenia postępowania likwidacyjnego oraz obniżenia kosztów. Książka adresowana jest do kadry kierowniczej zakładów ubezpieczeń i stowarzyszeń branżowych oraz przedstawicieli instytucji nadzoru, a także wykładowców i studentów. Ubezpieczenia stają się coraz ważniejszą częścią polskiej gospodarki, która odrabia wieloletnie zaniedbania w tym zakresie. Tworząc obecnie ponad 1% PKB, dają zatrudnienie już blisko 150 tys. osób. Ich istnienie ma podstawowe znaczenie dla normalnego funkcjonowania przedsiębiorstw. Ubezpieczenia chronią m.in. ich zasoby oraz podnoszą poziom bezpieczeństwa obrotu rynkowego, tym samym wpływając na ich wartość rynkową. Efektywne użycie ubezpieczeń w programach zarządzania ryzykiem wymaga dysponowania coraz większymi umiejętnościami i kompetencjami. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, uruchomiliśmy serię wydawniczą po nazwą Współczesne Ubezpieczenia, która dostarcza m.in. specjalistycznej wiedzy niezbędnej do efektywnego wykorzystywania ubezpieczeń jako instrumentu zarządzania przedsiębiorstwem. Prof. dr hab. Jan Monkiewicz Przewodniczący Komitetu Redakcyjnego serii

2 Spis treści Wprowadzenie (Katarzyna Ludwichowska) Introduction (Katarzyna Ludwichowska) Przedmowa (Franz Fuchs) Część I. Rozwiązania systemowe w zakresie kompensacji szkód Part I. Traffic Accident Compensation Systemic Solutions Zmierzch odpowiedzialności cywilnej za wypadki samochodowe iluzja czy rzeczywistość? (Eugeniusz Kowalewski) Wprowadzenie Polski model kompensacji szkód komunikacyjnych Instytucja actio directa i jej systemowe znaczenie Zasada akcesoryjności i jej deformacja Psychologiczny efekt ubezpieczenia OC Ubezpieczenie OC sprawcy jako negatywna przesłanka ius moderandi Podsumowanie Summary. The Decline of Civil Liability for Traffic Accidents Illusion or Reality? Koncepcja no-fault w kompensacji szkód komunikacyjnych (Katarzyna Ludwichowska) Uwagi terminologiczne Istota modelu no-fault No-fault w praktyce Uwagi końcowe Summary. The Concept of No-Fault in Traffic Accident Compensation

3 3. No-Fault Automobile Insurance in Canada: Recent Trends and Legal Issues (Barbara Billingsley) Introduction Canada s Systems of Comprehensive Automobile Insurance: The No-Fault/Tort Law Balance Canadian Court Rulings on Issues Relevant to the No-Fault/Tort Balance Conclusion Streszczenie. Ubezpieczenie komunikacyjne no-fault w Kanadzie: najnowsze trendy i problemy prawne No-Fault Automobile Insurance in the United States (Laureen Regan) Introduction Tort versus No-Fault: An Examination of the Evidence No-Fault Case Studies Conclusion Streszczenie. Ubezpieczenie komunikacyjne no-fault w Stanach Zjednoczonych The Belgian Traffic Accident Compensation System (Caroline Van Schoubroeck) Introduction: Two Compensation Regimes for Traffic Accidents Key Features of the Common Regime of Tort Law and Liability Insurance Traffic Accidents Involving a Motor Vehicle Final Observations Streszczenie. Belgijski system kompensacji szkód komunikacyjnych Traffic Accident Compensation in Sweden (Erland Strömbäck) Introductory Remarks Evolution of the Traffic Accident Compensation System The Traffic Damage Act of Relationship to the Law of Torts

4 6.5. Summary of Advantages of the Swedish Traffic Insurance System in Comparison with a Tort Liability System Streszczenie. Kompensacja szkód wynikłych z wypadków samochodowych w Szwecji Main Features of the Norwegian Traffic Accident Compensation System (Roger Stenseth) Principles of Liability Motor Vehicle Liability Act: Scope of Application and the Main Rules Role of the Injured Party: Contributory Conduct Conclusions Streszczenie. Podstawowe cechy norweskiego systemu kompensacji szkód komunikacyjnych Traffic Accident Compensation in Denmark (Ginnie Viberg) Background Scope of Cover Compensation. Reduction of Damages Insurance Fraud Scenarios Uninsured Motor Vehicles in Accidents Streszczenie. Kompensacja szkód wynikłych z wypadków samochodowych w Danii Roszczenie o zadośćuczynienie na podstawie art kodeksu cywilnego na tle doświadczeń europejskich (Ewa Bagińska) Wprowadzenie Modele normatywne roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne z tytułu śmierci osoby bliskiej Przesłanki roszczenia o zadośćuczynienie Krąg osób legitymowanych Rozmiar zadośćuczynienia Summary. The Claim for Non-Pecuniary Loss based on Art of the Polish Civil Code against the Background of European Practices

5 Część II. Nowoczesne rozwiązania w zakresie likwidacji szkód Part II. Modern Solutions in the Field of Claims Settlement Direct Claims Settlement System in Third-Party Motor Insurance in Belgium (Daniel Frala) When and Why Did We Introduce This System? What Are the Main Objectives of the System? The Expertise Agreement The RDR Agreement The Agreement on Settling Reimbursement Payments Conclusion Streszczenie. System bezpośredniej likwidacji szkód komunikacyjnych w Belgii Direct Claims Settlement System in Third-Party Motor Insurance in Italy (Giuseppe Pietrafesa, Fabiola Cipolloni) The Italian Direct Reimbursement Scheme The Role of Consap Streszczenie. System bezpośredniej likwidacji szkód komunikacyjnych we Włoszech Direct Claims Settlement System in Third-Party Motor Insurance in Spain (Antonio Guardiola, Manuel Mascaraque) Main Figures Direct Indemnity Agreements CICOS (Computer Centre for Loss Compensation) Manual de Criterios Technical Office Other Direct Claims Settlement Systems: SDM Impact of the Agreements on the Insurance Market Streszczenie. System bezpośredniej likwidacji szkód komunikacyjnych w Hiszpanii Direct Claims Settlement System in Third-Party Motor Insurance in Greece (George S. Tzanis) Introduction

6 13.2. The Direct Settlement Agreement Conclusion Streszczenie. System bezpośredniej likwidacji szkód komunikacyjnych w Grecji Direct Claims Settlement System in Third-Party Motor Insurance in Russia (Evgeny Vasiliev) Introduction The Agreement on Direct Compensation of Losses Financial Guarantees Operation of the System Conclusion Streszczenie. System bezpośredniej likwidacji szkód komunikacyjnych w Rosji Bezpośrednia likwidacja szkód aspekty prawnoporównawcze (Marek Monkiewicz) Uwagi wprowadzające Systemy bezpośredniej likwidacji szkód w wybranych państwach porównanie rozwiązań Uwagi końcowe Summary. Comparative Analysis of Direct Claims Settlement Schemes Kilka uwag o aspektach prawnych wprowadzania bezpośredniej likwidacji szkód w Polsce (Justyna Orlicka, Marcin Orlicki) Uwagi ogólne Uwagi terminologiczne Nowe prawo czy porozumienie ubezpieczycieli? Fundamentalny warunek: prawo wyboru sposobu likwidacji szkody Prawo do sądu Rozliczenia ubezpieczycieli: regres w wysokości rzeczywiście wypłaconych odszkodowań czy ryczałt?

7 16.7. Bezpośrednia likwidacja szkód a prawo konkurencji Summary. A Few Remarks on the Legal Implications of Introducing Direct Claims Settlement in Poland O doktrynalnych założeniach produktu ubezpieczeniowego i algorytmu likwidacji szkody (Romuald Holly) Likwidacja szkód w praktyce ubezpieczeniowej problem techniczno-proceduralny czy doktrynalno-legislacyjny Likwidacja szkód wedle reguł prawa czy wolnego rynku? Konsekwencje likwidacji uproszczonej Likwidacja szkody w świetle ubezpieczeniowej doktryny Likwidacja szkody w algorytmie na umowę usługi ubezpieczenia 246 Summary. On Doctrinal Assumptions Concerning Insurance Products and the Algorithm for Loss Adjustment Consumer Motor Insurance Disputes in the United Kingdom (Peter Hinchliffe) Background in the United Kingdom The Financial Ombudsman Service Motor Insurance Workload Resolving Disputes Valuation of Cars That Have Been Written Off Third Party Disputes over the Valuation of Cars Repairs Our Approach to Disputes over the Quality of Repairs, Spares etc Independent Motor Experts Other Problems in the United Kingdom in Consumer Motor Insurance Disputes Conclusion Streszczenie. Spory konsumenckie dotyczące ubezpieczeń komunikacyjnych w Wielkiej Brytanii

8 1. Zmierzch odpowiedzialności cywilnej za wypadki samochodowe iluzja czy rzeczywistość? Eugeniusz Kowalewski 1.1. Wprowadzenie Nikt nie zaprzeczy, że żyjemy w czasach gwałtownego rozwoju ubezpieczeń i związanego z tym znaczącego wzrostu roli kompensacji ubezpieczeniowej, którą w przeciwieństwie do metody opartej na cywilnej formule odpowiedzialności (głównie deliktowej) określa się jako kompensację typu gwarancyjnego 1. Zjawisko to już od wielu dziesięcioleci kontestuje doktryna prawa odszkodowawczego 2, prognozując na jego kanwie trendy w dalszej ewolucji odpowiedzialności deliktowej, przepowiadając jej marginalizację czy nawet zmierzch 3. Przemiany te są szczególnie widoczne w obszarach newralgicznych społecznie szkód masowych, takich jak wypadki przy pracy, wypadki (szkody) medyczne czy wypadki komunikacyjne. Wymienione obszary kompensacji już od dawna ukazywały niedostatki i ułomność kompensacji osadzonej w tradycyjnych kanonach odpowiedzialności cywilnej, w szczególności deliktowej, określanej czasami jako tradycyjna odpowiedzialność cywilna typu sprawczego 4. Przejawem coraz bardziej widocznej niewydolności metody cywilnoprawnej jest wzrastający dysonans pomiędzy potencjałem szkodzenia a potencjałem odszkodowawczym sprawców szkód 5, zwłaszcza szkód o charakterze 1 Podział odpowiedzialności odszkodowawczej na sprawczą i gwarancyjną wprowadził w naszej literaturze W. Warkałło. Zob. W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, Warszawa 1972, s Zob. H. Ussing, Évolution et transformation du droit de la responsabilité civile, Revue International de Droit Comparé 1955, s Autor ten stwierdza, że w zakresie kompensacji szkód ubezpieczenia zaczynają odgrywać większą rolę aniżeli tradycyjna odpowiedzialność cywilna. 3 Szeroko na ten temat zob. G. Viney, Le déclin de la responsabilité individuelle, Paris 1966, s. 5 i nast. Por. też W. Warkałło, op. cit., s Zob. W. Warkałło, op. cit., s. 108 i nast. 5 Zob. na ten temat H. Hartung, Die allgemeine Haftpflichtversicherung. Deckunsbereich und Grenzen, Berlin 1957, s

9 masowym (np. komunikacyjnych). Owa niewydolność, którą można byłoby nazwać finansowo-ekonomiczną, jest dodatkowo potęgowana swoistym gorsetem formalnych przesłanek i warunków, na których opiera się filozofia odpowiedzialności cywilnej sprawcy, takich jak przesłanki sprawstwa, bezprawności, winy czy ryzyka 6. Dodatkowym mankamentem metody cywilnoprawnej są sformalizowane, czasochłonne i kosztowne procedury dochodzenia i egzekwowania kompensacji przez poszkodowanych, a szczególnie procedury sądowo-egzekucyjne. Nawet skuteczne ich przeprowadzenie nie daje bowiem poszkodowanemu rzeczywistej gwarancji uzyskania kompensacji (np. w przypadku niewypłacalności sprawcy). Z drugiej strony funkcjonuje i dynamicznie rozwija się alternatywna filozofia kompensacji, oparta na formule gwarancyjno-ubezpieczeniowej. W jej przypadku szkody doznane przez poszkodowanych kompensowane są z funduszu gwarancyjnego (ubezpieczeniowego), tworzonego ze składek płaconych przez wspólnotę ryzyka, czyli przez ogół potencjalnych poszkodowanych. Przewagą tej filozofii kompensacji jest jej oderwanie i prawie całkowite uniezależnienie od przesłanek cywilnej odpowiedzialności określonego sprawcy. System ten eliminuje także groźbę niewypłacalności sprawcy szkody, gdyż płatnikiem odszkodowania staje się tutaj fundusz (z reguły ubezpieczeniowy). Hipotetycznie rzecz ujmując, gdyby w obszarze szkód komunikacyjnych udało się zbudować system powszechnych ubezpieczeń osobowych i majątkowych, zawieranych i opłacanych przez wszystkich potencjalnych uczestników wypadków komunikacyjnych 7, metoda cywilnoprawna straciłaby na znaczeniu, a być może zostałaby całkowicie wyeliminowana z tego obszaru stosunków odszkodowawczych 8. Obie, ogólnie zarysowane metody kompensacji następstw szkód komunikacyjnych mają jedynie znaczenie modelowe, ponieważ w przyjętych w poszczególnych krajach rozwiązaniach prawnych żadna z nich nie występuje w czystej postaci 9 in- 6 Szerzej na ten temat zob. E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja i kierunki przemian, Bydgoszcz 1992, s. 224 i nast. 7 Teoretycznie składki z tego tytułu mogłyby być opłacane np. przez wszystkich właścicieli pojazdów i niekoniecznie w postaci składek ubezpieczeniowych. Możliwe byłoby np. wkomponowanie tych składek w cenę paliwa. 8 W tym kierunku zmierzał, ogłoszony już w latach pięćdziesiatych ubiegłego stulecia, projekt A. Tunca, postulujący całkowite zniesienie cywilnej odpowiedzialności deliktowej za wypadki samochodowe i zastąpienie go powszechnym ubezpieczeniem ofiar wypadków komunikacyjnych, zapewniającym kompensację każdemu poszkodowanemu i to niezależnie od czyjejkolwiek odpowiedzialności cywilnej. Zob. o tym projekcie K. Piasecki, Zmierzch odpowiedzialności cywilnej za wypadki drogowe (Francja), Prawo i Życie 1965, nr 13, s. 2 i nast. 9 W kwestii alternatywnych systemów kompensacji szkód komunikacyjnych, oderwanych od zasad odpowiedzialności cywilnej, zob. K. Ludwichowska, Koncepcja no-fault w kompensacji szkód komunikacyjnych (rozdz. 2 w niniejszym opracowaniu). W terminologii anglojęzycznej oba modele kompensacji szkód wynikłych z wypadków komunikacyjnych określa się jako third-party insurance oraz first-party insurance. Pierwszy opiera się na cywilnej odpowiedzialności deliktowej sprawcy 22

10 nymi słowy nie doszło do ich wzajemnego, rzeczywistego wyparcia czy zastąpienia. Funkcjonują one w ramach różnych powiązań niejako równolegle, wzajemnie się przeplatając i uzupełniając. Ten stan rozwoju idei kompensacyjnych widoczny w szczególności w dziedzinie szkód komunikacyjnych można określić jako model koincydencji systemów czy nawet filozofii kompensacyjnych Polski model kompensacji szkód komunikacyjnych Z uwagi na implementację unijnych dyrektyw komunikacyjnych 10, mówiąc o polskim modelu kompensacji szkód komunikacyjnych w istocie rzeczy mamy na myśli model obowiązujący w krajach UE. Z formalnoprawnego punktu widzenia można byłoby skonstatować, że obowiązuje u nas system kompensacji oparty na algorytmie cywilnoprawnym. Zakłada on bowiem funkcjonowanie procedur opartych na tradycyjnych zasadach odpowiedzialności deliktowej sprawców tych szkód, a więc w obszarze jego działania pozostają jedynie te sytuacje odszkodowawcze, w których poszczególnym sprawcom (posiadaczom pojazdów, kierowcom) można przypisać cywilną odpowiedzialność deliktową. Jednakże system ten podobnie jak w innych krajach UE jest strukturalnie i funkcjonalnie sprzężony z obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej (OC), przy czym obowiązek ten ma charakter ustawowy, a więc powszechny. Sprzężenie to powoduje, że pomimo iż aksjologicznie mamy do czynienia z modelem cywilnoprawnym w istocie rzeczy dłużnikiem kompensacji staje się fundusz ubezpieczeniowy (ubezpieczyciel OC sprawcy wypadku komunikacyjnego). Trzeba przy tym pamiętać, że ciężar finansowy tworzenia funduszu spoczywa na potencjalnych sprawcach, a nie na poszkodowanych. Istotne jest to, że wykonanie obowiązku kompensacyjnego przez ubezpieczyciela zwalnia ubezpieczonego co do zasady 11 z odpowiedzialności cywilnej wobec poszkodowanego i w tym znaczeniu zmazuje jego indywidualną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę. sprzężonej z obowiązkowym ubezpieczeniem OC, drugi na systemie bezpośrednich ubezpieczeń osób poszkodowanych, które mają zagwarantowaną kompensację ubezpieczeniową w oderwaniu od odpowiedzialności cywilnej sprawców i niezależnie od niej. Co do szczegółów zob. J. Birds, N.J. Hird, Birds Modern Insurance Law, 6th ed., London 2004, s. 8 9, oraz Szerzej na ten temat zob. K. Ludwichowska, Odpowiedzialność cywilna i ubezpieczeniowa za wypadki samochodowe, Toruń 2008, s Z wyjątkiem szkód, które przekraczają limit odpowiedzialności ubezpieczyciela (tzw. sumę gwarancyjną). Ponadto sprawca (kierujący pojazdem), może w niektórych sytuacjach (np. umyślnego spowodowania wypadku) odpowiadać zwrotnie, czyli w trybie regresu (tzw. nietypowego) w stosunku do ubezpieczyciela czy UFG, którzy wcześniej wypłacili poszkodowanemu odszkodowanie. Zob. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz. U. 2003, nr 124, poz. 1152, ze zm. (art. 43 oraz 110). 23

11 Można zatem zgodzić się z obrazowym stwierdzeniem W. Warkałły 12, że tak skonstruowane ubezpieczenie OC (jako nadbudowa odpowiedzialności cywilnej deliktowej sprawcy) spełnia rolę swoistej transmisji prawnej, albowiem przekształca tradycyjną odpowiedzialność sprawcy w odpowiedzialność typu kolektywnego (ubezpieczeniowego). W konsekwencji osoba poszkodowana otrzymuje kompensację (odszkodowanie) nie od sprawcy, lecz od jego ubezpieczyciela, a więc z jej punktu widzenia jest to odszkodowanie typu ubezpieczeniowego. Algorytm ten działa także w tych sytuacjach, w których sprawca szkody komunikacyjnej nie posiada ubezpieczenia OC, ponieważ wtedy poszkodowany może dochodzić kompensacji od Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego 13. Czy tak skonstruowany model kompensacji szkód komunikacyjnych jest modelem cywilnoprawnym, czy ubezpieczeniowym? Czy można upatrywać w nim dowodów zmierzchu odpowiedzialności cywilnej, przynajmniej w jej tradycyjnym rozumieniu? Aby odpowiedzieć na tak postawione pytania, należy opisać sytuację prawną poszkodowanego na tle owego dwuwarstwowego układu stosunków. W szczególności chodzi tu o tzw. actio directa, a więc o jego prawo do bezpośredniego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od ubezpieczyciela i to nawet z pominięciem samego sprawcy szkody Instytucja actio directa i jej systemowe znaczenie Instytucja actio directa, związana z konstrukcyjną architekturą stosunku prawnego powstającego na tle umowy ubezpieczenia OC 14, oznacza, że osoba poszkodowana przez ubezpieczonego sprawcę może dochodzić roszczeń odszkodowawczych bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń. Może to uczynić i tak zazwyczaj jest w praktyce nawet z pominięciem odpowiedzialnego cywilnie sprawcy szkody oczywiście, o ile ten zawarł umowę ubezpieczenia OC 15. Można więc mówić tu o prawie podmiotowym poszkodowanego, który w zakresie swoich roszczeń odszkodowawczych, Zachęcamy do wynikających lektury! z faktu wyrządzenia mu szkody przez ubezpieczonego sprawcę uzyskuje dodatkowego dłużnika w osobie 12 Szerzej zob. W. Warkałło, Ubezpieczenie a odpowiedzialność odszkodowawcza, Studia Cywilistyczne, t. 16, Kraków 1970, s Por. art. 98 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. 14 Szeroko na ten temat E. Kowalewski, Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej. Funkcje i przemiany, Toruń 1981, s. 145 i nast. oraz cytowana tam literatura. Por. też A. Raczyński, Sytuacja prawna poszkodowanego w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej, Warszawa 2010, s. 13, 36 oraz 79 i nast. 15 W przypadku, kiedy sprawca wypadku komunikacyjnego nie zawarł umowy ubezpieczenia OC, poszkodowany może dochodzić roszczeń odszkodowawczych w trybie actio directa od UFG (art. 98 w zw. z art ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych z 2003 r.). 24