MI DZY METOD A IDEOLOGI 1

Transkrypt

1 ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom XIII, numer ANNA SUCHASKA MIDZY METOD A IDEOLOGI 1 Wielu badaczy posługujcych si metodami jakociowymi twierdzi, e istnieje przepa nie do pokonania midzy naukami przyrodniczymi i społecznymi i midzy jakociowymi oraz ilociowymi metodami w badaniach społecznych (za: Silverman, 2007). Dotyczy ona zarówno stosunku do teorii, jak i załoe na temat natury i obiektywizmu uzyskanej wiedzy. Oba podejcia róni rodzaj surowych danych (liczby vs tekst), z czego wynika te odmienna procedura badania i sposób analizy wyników. I cho bywa, e słowne narracje opracowuje si w postaci liczbowej (TAT, test Rorschacha, TZN), a ilociowe dane analizuje jakociowo, to znaczenie liczb wie si głównie ze stosowanym narzdziem, znaczenie słowa wynika bardziej z uwarunkowa psychologicznych i społeczno-kulturowych (Konarzewski, 2000). Dane uwaa si za jakociowe, gdy nie istnieje gotowy schemat klasyfikacji przypadków (s. 27), powstaje on ex post na podstawie podobiestwa znacze wypowiedzi. W badaniach ilociowych znaczenia wypowiedzi ustalane s z góry w procesie konstruowania metody. 2 W psychologii metoda jakociowa, koncentracja na pogłbionych studiach jednostki (idiograficzno) i załoenie o kluczowej roli indywidualnego dowiadczenia istnieje od dawna. Przechodzenie od danych fenomenologicznych do uogólnie i dalej do teorii było drog odkry Freuda, Maslowa, Rogersa, Frankla i stanowiło główny postulat Allporta. Obserwacja, rozmowa, swobodna narracja to nie tylko podstawowe metody diagnostyczne, ale i narzdzia badawcze stoso- PROF. DR HAB. ANNA SUCHASKA, Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, ul. Szamarzewskiego 89, Pozna; uampsych@amu.pl

2 108 ANNA SUCHASKA wane w procesie stopniowego formułowania hipotez zmierzajcych do ustalenia bardziej ogólnych prawidłowoci, poprzedzajcych indukcyjne budowanie teorii. Powrót do bada jakociowych bdcy wic zarówno kolejnym etapem w nauce, jak i reakcj na długoletni prymat bada ilociowych oraz trwajca od pewnego czasu moda (bo jednak moda moim zdaniem) na jakociowe badania w psychologii rodzi u wielu pokus radykalnego przeciwstawiania i co waniejsze wartociowania obu podej. Polemiki tocz si w dwóch płaszczyznach. Pierwsza to spór o naukow warto metody bada, jej trafno i rzetelno. Podejciu ilociowemu zarzuca si redukcjonizm, powierzchowno, schematyzm, niedocenianie złoonoci i głbi ludzkiej natury. Jakociowemu metodologiczn niefrasobliwo i anegdotyzm, czyli wspieranie interpretacji za pomoc wybranych szczególnie do niej pasujcych fragmentów tekstu 1. Wtpliwoci dotycz te samego zapisu (transkrypcji) obszernych zwykle narracji (Kvale, 2004; Silverman, 2007) 2. 3 Pomijam uywane w tych sporach argumenty dotyczce uczciwoci i kompetencji badacza, na którym spoczywa troska o rzetelno i obowizek dokumentowania bada (Kirk, Miller, 1986) 3. 4 Pragn przy tym podkreli, e swobodny stosunek do kwestii reguł metodologicznych dotyczy tylko czci rodowiska badaczy jakociowych. Na przykład wyej przywołany Kirk, Miller, Silverman czy Bryman opowiadaj si za przestrzeganiem zasad rzetelno- ci i sprawdzaniem wyników bada, przyjmujc, e skoro istniej stałe właciwo- ci psychiczne lub społeczne, to mona oczekiwa powielania wyników bada. Druga kwestia dotyczy sposobu stosowania w badaniach psychologicznych paradygmatów o odmiennych podstawach ideologicznych. Podejcie jakociowe i ilociowe to szerokie kategorie, na które składa si zarówno metoda (procedura zbierania i opracowywania danych), jak i załoenia ontologiczne i epistemologiczne co do natury badanych zjawisk (sposób definiowania przedmiotu badania 1 Zarzut anegdotycznoci w wyjanianiu zjawisk i wnioskowaniu dotyczy przywoływania wybranych fragmentów zapisu rozmów czy wywiadów jako dowodu dla okrelonego twierdzenia. Wtpliwoci budzi to, na ile fragmenty te s reprezentatywne i czy uprawnione s wówczas jakiekolwiek uogólnienia (Bryman, 1988 za: Silverman, 2007). 2 Zastrzeenia te maj pewn podstaw. Sam proces transkrypcji wypowiedzi jest rodzajem przekładu, który w jakim stopniu zmienia pierwotn wersj (Kvale, 2004). Inne pytanie dotyczy kategoryzowania opisywanych zachowa czy zdarze. Problem zgodnoci przypisywania treci do tej samej kategorii przez rónych badaczy lub przez jednego badacza w rónych kontekstach traktowany jest przez Hammersleya (1992) jako kryterium rzetelnoci. Ponadto, jeli działania ludzi s nagrywane lub filmowane, a potem poddawane transkrypcji, jej dokładno, a dalej trafno interpretacji moe by ograniczona na skutek pominicia znaczcych zachowa niewerbalnych, przerw, mimiki czy ruchów ciała (Bryman, 1988, za: Silverman, 2007). 3 W odniesieniu do bada jakociowych proponuje si czasem stosowanie w tym miejscu terminu staranno (Konarzewski, 2000).

3 MIDZY METOD A IDEOLOGI 109 i moliwoci poznania go). Std ideologiczne załoenia (neo)pozytywizmu łczy si zwykle z podejciem nomotetycznym i ilociow metodologi, a ideologi humanistyczn (postpozytywistyczn) z podejciem idiograficznym i metod jakociow. Tymczasem nie tak musi przebiega wspomniana opozycja? Wielu badaczy ilociowych odrzuciłoby zapewne twierdzenie, e wszyscy s pozytywistami. Nie ma te jednej, ustalonej doktryny, która leałaby u podstaw wszystkich jakociowych bada społecznych (Silverman, 2007). Przy wspólnych podstawach ideologicznych metody jakociowe i ilociowe mog by wobec siebie komplementarne. Czsto łczy si je, poniewa dopełniaj one całoci obrazu, a ich zestawienie podnosi jako projektu badawczego (Denzin, Lincoln, 1994, 2003; Bauman, 1998; Silverman, 2007; Konarzewski, 2000). Mimo odmiennych technik i procedur badawczych, nie widz wic sprzecznoci midzy samymi metodami, o ile ich wybór podyktowany jest jasno okrelonym celem bada i rodzajem poszukiwanych informacji oraz zachowane zostaj specyficzne dla kadej z nich rygory metodologiczne i wiadomo ogranicze w zakresie wnioskowania i uogólniania wyniku. Kwesti sporu o metod wydaj si zamyka słowa Hammersleya, który wskazuje na absurdalno posuwania zbyt daleko rozrónienia na to, co jako- ciowe, i na to, co ilociowe: Nie staje zatem przed nami ostry wybór midzy słowami a liczbami, czy nawet midzy precyzyjnymi a nieprecyzyjnymi danymi; raczej mamy do czynienia ze spektrum rozcigajcym si od bardziej do mniej precyzyjnych danych. Ponadto nasze decyzje, co do tego, jaki stopie precyzji bdzie odpowiedni w odniesieniu do danego twierdzenia, powinny zalee od istoty tego, co próbujemy opisa, od prawdopodobnej dokładnoci naszego opisu, od naszych celów oraz od ródeł, które s nam dostpne. Nie powinny by natomiast zalene od ideologicznego zaangaowania w jeden czy drugi paradygmat metodologiczny (Hammersley, 1992, s ). Warto wic rzeczywicie oddzieli spór o metod oraz idiograficzne i nomotetyczne podejcie do bada człowieka od sporu o ontologiczne i epistemologiczne załoenia obu paradygmatów. O ile bowiem wobec tak samo pojmowanej rzeczywistoci metoda jakociowa i ilociowa mog by wobec siebie komplementarne, to w podejciach odmiennie t rzeczywisto definiujcych zakłada si inn (według wielu tylko jedn) drog poznania przedmiotu bada. Łczenie paradygmatów i niedostrzeganie istniejcych midzy nimi rónic prowadzi wówczas do nieporozumie i błdów wnioskowania.

4 110 ANNA SUCHASKA W wiecie zjawisk psychologicznych istniej obszary wiedzy obiektywnej, empirycznie sprawdzalnej, przewidywalnej, dajcej si mierzy i wyjania przyczynowo. Istnieje rzeczywisto bdca zewntrznym, niezalenym od obserwatora układem odniesienia, róna od subiektywnego, dajcego si jedynie opisa i interpretowawiata wewntrznych przey. Kompetencje, intelekt czy zdolnoci oraz choroby czy deficyty sprawnociowe rozgrywaj si w dwu wymiarach instrumentalnym lub neuropsychologicznym (obiektywnie) oraz dowiadczania (subiektywnie). Jest te sfera ludzkiego dowiadczenia, które wymyka si symbolizacji i reguluje zachowanie poza wiadomoci i kontrol podmiotu. W tych obszarach przewaa pozytywistyczny paradygmat nauk naturalnych, bo tak uwarunkowane zachowanie człowieka moe by obserwowane i mierzone, a istniejca wiedza uprawnia do dedukcyjnego przechodzenia od twierdze ogólnych do szczegółowych (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001). Istnieje wiat empirycznej rzeczywistoci głosz pozytywici [...] w znacznym stopniu od nas zaley sposób postrzegania oraz rozumienia tego wiata, ale wiat nie akceptuje w równym stopniu wszystkich nadawanych mu znacze (Kirk, Miller, 1986, s. 11). S te problemy i zjawiska psychologiczne, które lepiej bada poprzez dogłbne zrozumienie rzeczywistoci jednostki z jej subiektywnej perspektywy ni poprzez siganie do z góry załoonego modelu teoretycznego. Zrozumienie intencji podmiotu i znaczenia, które nadaje on zdarzeniom w danym momencie i kontekcie, jest z punktu widzenia poznania jego wiata kluczowe i moliwe głównie przy odwołaniu si do załoe humanistycznie pojtej metody jakociowej. Do- wiadczenia krytyczne, cierpienie, poczucie sensu, osobista filozofia yciowa, własna historia czy wewntrzny dialog pozostaj w znacznej mierze niedostpne miarom i wagom. Relacj midzy tymi wiatami zwile ujmuje Hammersley piszc, e badacz wykorzystujcy metody jakociowe moe przej w pewnym zakresie rozumowanie Poppera, dziki wprowadzeniu tego, co nazwał łagodn form realizmu i trzech zawartych w niej tez: W zakresie posiadanej przez nas wiedzy trafno jest utosamiana z pewnoci, lecz niekoniecznie z przekonaniem o prawdziwo- ci. Rzeczywisto uznaje si za niezalen wobec twierdze badacza na jej temat. Rzeczywisto jest zawsze postrzegana przez okrelon perspektyw. Dlatego te nasze twierdzenia stanowi reprezentacj rzeczywistoci; nie odtwarzaj jej (Hammersley, 1992, s ). Ontologiczna odrbno podejcia jakociowego jest szczególnie silna na gruncie załoe ponowoczesnego konstruktywizmu (Kvale, 2004). Konstrukty-

5 MIDZY METOD A IDEOLOGI 111 wizm, postulujc opis rzeczywistoci i koncentracj na procesach w miejsce struktur i praw ogólnych, inaczej pojmuje przedmiot swoich bada. Człowiek niepowtarzalny, unikalny i zmienny nie podlega typologicznej jednorodnoci i stabilnoci cech. Kade badanie jest traktowane jako swoiste zjawisko, które nie moe by powtórzone w tej samej postaci (Bauman, 1998). Umysł badacza nie daje si oddzieli od umysłu badanego. Badacz nie bada wiata, lecz jedynie tworzy własn, jedn z wielu, wersjwiata, [...] opart na innych wersjach, z którymi zapoznał si w terenie (Konarzewski, 2000, s. 29). Wartoci tworzenia nowych tekstów jest otwieranie si na nowe, nieoczekiwane wersje wiata (nieskaone przedrozumieniem). Odkrywanie rónic i sprzecznoci w naszych wersjach wiata jest właciwym celem nauki (Lyotard za: Konarzewski, 2000). Załoenie o ulotnym i wzgldnym charakterze stanów i zachowa (a tym samym uzyskanych informacji) zmienia sens i miejsce takich poj, jak osobowo, schematy poznawcze, spójno czy stabilno. Wnioskowanie o tym, co ukryte, niewiadome czy niewyraone w celu wyjanienia tego, co na dany moment obecne i jawne, jest sprzeczne z kanonami tego paradygmatu. To ju nie tylko jakociowe i subiektywne, lecz take chwilowe i niepowtarzalne. Prawdziwe ustpuje miejsca trafnemu, a trafne trafnemu teraz. Przedmiot i cel badania bdzie przy takich załoeniach zupełnie inny i wymaga bdzie odrbnego podejcia metodologicznego. Inne ni ogólnie obowizujce w nauce bd te kryteria obiektywizmu trudno bowiem oczekiwa powtarzalnoci i intersubiektywnej zgodnoci wyników bada, a i kwestia stronniczo- ci, przy postulacie osobistego zaangaowania badacza, pozostaje dyskusyjna. * W wietle powszechnej zgody co do dwoistoci przedmiotu bada psychologii, lokujcych t dziedzin na pograniczu nauk przyrodniczych i humanistycznych, natury i ducha, kluczow kwesti jest wiadome i refleksyjne dostosowanie metody do natury tak rónie definiowanej rzeczywistoci wraz z wszelkimi tego wyboru metodologicznymi konsekwencjami (Shaugnessy, Zechmeister, Zechmeister, 2002). Uprawnione jest uznanie, i to wiadomo tej dwoistoci i zasadniczo rónych ontologicznych załoe rozwaanych paradygmatów oraz wynikajcych z nich procedur jest pierwszym warunkiem koniecznym naukowej poprawnoci badania. Proponowane modele s za w takim wymiarze naukowe, w jakim wykorzystuj adekwatne do przedmiotu swoich bada załoenia epistemologiczne, wynikajce z nich procedury i metody oraz opracowuj pozyskane

6 112 ANNA SUCHASKA dane w sposób krytyczny i sprawdzalny. Respektowanie w procesie badawczym relacji midzy badan rzeczywistoci a moliwociami i sposobami poznawania jej traktuj jako dowód metodologicznej wiadomoci i osignicie nauk psychologicznych. BIBLIOGRAFIA Bauman, T. (1998). O moliwoci zastosowania bada jakociowych w pedagogice W: T. Pilch (red.), Zasady bada pedagogicznych (s ). Warszawa: Wydawnictwo ak. Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (1994). Handbook of qualitative research. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (2003). Introduction: The discipline and practice of Qualitative Research. W: N. K. Denzin, Y. S. Lincoln (red.), Strategies of qualitative inquiry (s. 1-46). London: Sage Publications. Frankfort-Nachmias, C., Nachmias, D. (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Pozna: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Hammersley, M. (1992). What s wrong with ethnography: Methodological explorations. London: Routledge. Hammersley, M., Atkinson, P. (2000). Metody bada terenowych. Pozna: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Kirk, J., Miller, M. (1986). Reliability and validity in qualitative research. London: Sage Publications. Konarzewski, K. (2000). Jak uprawia badania owiatowe metodologia praktyczna. Warszawa: WSiP. Kvale, S. (2004). InterViews. Wprowadzenie do jakociowego wywiadu badawczego. Białystok: Wydawnictwo TransHumana. Popper, K. (2002). Logika odkrycia naukowego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Shaugnessy, J., Zechmeister, E., Zechmeister, J. (2002). Metody badawcze w psychologii. Gdask: GWP. Silverman, D. (2007). Interpretacja danych jakociowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Stra-Romanowska, M. (2000). O metodzie jakociowej w kontekcie rozwaa nad tosamoci psychologii. Acta Universitatis Vroclaviensis. Prace Psychologiczne, I, III, Zawilak, A. (2002). Refleksje metodologiczne z praktycznego zastosowania metod jakociowych do analizy problemów yciowych osób niepełnosprawnych umysłowo. W: J. Paczyk (red.), Forum pedagogów specjalnych XXI wieku (t. 2, s ). Łód: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego.