EMILIA SOROKO. Poziom autonarracyjności wypowiedzi i użyteczność wybranych sposobów ich generowania

Transkrypt

1 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Psychologii EMILIA SOROKO Poziom autonarracyjności wypowiedzi i użyteczność wybranych sposobów ich generowania Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. W. J. Paluchowskiego 2007

2 SPIS TREŚCI Wprowadzenie...4 CZĘŚĆ I...7 PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI BADAŃ JAKOŚCIOWYCH I ICH KONSEKWENCJE Psychologia jej przedmiot i metoda wśród nauk pokrewnych Podejście jakościowe podstawowe założenia i projekty badawcze Filozoficzne podstawy badań jakościowych Wokół aktywności badacza jakościowego Jakościowe projekty badawcze Jakościowa dobroć metodologiczna Podsumowanie Jak pisać dysertację jakościową? Założenia badań jakościowych a pisanie dysertacji jakościowej Narracyjność dysertacji jakościowej Bazowa struktura dysertacji jakościowej Ewaluacja dysertacji jakościowej Rozumienie poprzez działanie...44 CZĘŚĆ II...46 NARRACJA I AUTONARRACJA JAKO ZAWISKA PSYCHOLOGICZNE Narracja metaforyczność czy naturalność Kulturowe koncepcje i uwarunkowania narracji Narracja jako tekst literacki Narracja jako tekst kultury Uniwersalność treści narracji kulturowych Oddziaływanie narracji kulturowych Narracja jako sposób komunikacji Społeczne reguły opowiadania Funkcje komunikacyjne czynności opowiadania i ich uwarunkowania Kompetencja narracyjna a rozwój narracyjny Narracja jako sposób myślenia Autonarracja jako integrowanie własnego doświadczenia Pojęcie tożsamości narracyjnej i doświadczenia Pamięć autobiograficzna jako źródło doświadczenia indywidualnego Organizacja pamięci autobiograficznej Autobiograficzna refleksja Opowiadanie, self i emocje Doświadczenie aktualne i projekt siebie Polifonia ja i społeczne konstruowanie doświadczenia osobistego Narracyjność i autonarracyjność Narracyjność jako cecha opowiadania i opowieści Właściwości osobowe (podmiotowe) i autonarracyjność Określanie poziomu inklinacji autonarracyjnej kwestionariusz IAN-R Etapy konstrukcji kwestionariusza Sprawdzanie trafności kryterialnej Problem badawczy i hipotezy Metoda, operacjonalizacja i przebieg badań Wyniki Dyskusja Konceptualizacja teoretyczna i weryfikacja empiryczna wymiarów kwestionariusza IAN Niektóre psychometryczne właściwości kwestionariusza IAN-R Statystyki opisowe Rzetelność...118

3 Trafność kryterialna Interkorelacje skal Inklinacja autonarracyjna a inteligencja emocjonalna CZĘŚĆ III AUTONARRACJA W KRĘGU ZAINTERESOWAŃ DIAGNOSTY Badania (auto)biograficzne i (auto)narracyjne Metoda biograficzna i autobiograficzna Materiał (auto)narracyjny a badania narracyjne Metody (instrukcje) generowania autonarracji Relacja interpersonalna badacza i osoby uczestniczącej w badaniu i jej wpływ na przebieg wywiadu Spotkanie z osobą uczestniczącą w badaniu Proces opowiadania a problematyka współ-konstruowania danych w relacji badawczej Wybrane metody (instrukcje) generowania autonarracji Metody nie-autobiograficzne i sprawozdania słowne Metody autonarracyjne klasyfikacja ogólna Przykłady metod autonarracyjnych sformalizowanych Wywiad na temat historii życia Wywiad z wykorzystaniem linii życia Metodyka prowadzenia wywiadu autonarracyjnego na przykładzie biograficznego wywiadu narracyjny Schutze go Wywiad z wykorzystaniem fotografii i innych przedmiotów osobistych Metody łączące wywiad z innymi aktywnościami Metody oparte na koncepcji dialogowego ja Metody modyfikowania autonarracji Podsumowanie Transkrypcja wypowiedzi w badaniach jakościowych Transkrypcja w procesie badawczym zarządzanie administrowanie danymi Transkrypcja jako reprezentacja i interpretacja Zachowania językowe i pozajęzykowe podlegające transkrypcji Konwencje i systemy transkrypcji System Jefferson i jego modyfikacje Inne rodzaje transkrypcji i możliwości przetwarzania komputerowego Inne decyzje w procesie transkrypcji Wybrane metody analizy treści i metody analizy narracji Rozumienie i interpretacja Analiza treści jako metoda interpretowania Podstawowe pojęcia i etapy analizy treści Sposoby kategoryzowania jednostek analizy Analiza (auto)narracji Hermeneutyczna analiza (auto)narracji Treściowa i formalna analiza (auto)narracji i pomiar narracyjności...216

4 CZĘŚĆ IV PRZEBIEG BADAŃ WŁASNYCH I ANALIZA DANYCH Przebieg badań własnych Problem badawczy Ogólny plan badań, sposób doboru próby i charakterystyka grupy badawczej Procedura generowanie autonarracji tematy, metodyka oraz instrukcje Przebieg wywiadów i modyfikacje przyjętej procedury badania Dwa sposoby transkrypcji wywiadów Opracowanie wskaźników (auto)narracyjności i sposobów ich pomiaru Opracowanie wskaźników (auto)narracyjności i innych wskaźników opisowych tekstu Opracowanie słownika kodowego Analiza wyników badań własnych Opracowanie wskaźnika narracyjności Testowanie hipotezy o występowaniu różnic w poziomie narracyjności wypowiedzi w zależności od inklinacji, metody, kolejności lub tematu, a także interakcji między nimi Poszukiwanie wzorców wypowiedzi Efekty grupowania wypowiedzi charakterystyka podstawowa Efekty grupowania wypowiedzi a inklinacja autonarracyjna oraz warunki prowadzenia wywiadu Efekty grupowania wypowiedzi charakterystyka dokładna Dyskusja wyników Zakończenie Literatura SPIS ZAŁĄCZNIKÓW W WERSJI SKRÓCONEJ SPIS ZAŁĄCZNIKÓW W WERSJI PEŁNEJ (PŁYTA CD)...302

5 Wprowadzenie Pojęcie narracji i autonarracji jest obecnie jednym z najczęściej stosowanych terminów używanych w naukach społecznych i humanistycznych inspirujących się konstrukcjonizmem społecznym i konstruktywizmem poznawczym uobecniło się także w psychologii, gdzie pojawia się w rozważaniach w podejściu poznawczym, humanistyczno-egzystencjalnym, a nawet neuropsychologicznym. Od połowy lat 80. gwałtownie wzrosła liczba publikacji na temat narracji, tematycznych stron internetowych, a także powstały czasopisma, publikujące prace naukowe z tego zakresu (na przykład Narrative Inquiry, Journal of Narrative Theory). Pod pojęciem narracji i autonarracji rozumie się bądź opowieść lub historię, bądź proces ich powstawania oraz ich opowiadanie. Część opracowań naukowych zajmuje się tymi pojęciami teoretycznie (najczęściej wtedy ujmując je jako procesy), a w części z nich badane są same opowiedziane przez ludzi historie. Wykorzystywanie narracji i autonarracji w badaniach naukowych zyskało sobie nawet miano badań narracyjnych (narrative research, narrative inquiry), które zaliczyć można do podejścia jakościowego. Najogólniej mówiąc narrację jako produkt (opowieść narracyjną) zdefiniować można jako konfigurację zdarzeń w czasie, która składa się z trzech głównych części: początku, rozwinięcia i zakończenia. Zdarzenia (czynności) wiązane są czasowo, przyczynowo-skutkowo lub/i celowo, a ich konfiguracja wyraża sposób interpretacji zdarzeń przez jej autora. Autonarracja jako produkt (na przykład historia życia) jest opowieścią narratora o sobie samym, jako o bohaterze opowieści. Z kolei narracja jako proces to czynność opowiadania innym ludziom lub sobie samemu (dialogi wewnętrzne) o zdarzeniach, aby nadać im znaczenia. Natomiast proces autonarracji zdefiniować można jako integrowania heterogenicznej wiedzy o sobie w sposób narracyjny w celu konstytuowania tożsamości. Wprowadzam też pojęcie narracyjności, czyli posiadania przez teksty (oraz ewentualnie procesy mentalne i komunikacyjne) właściwości, polegającej na spełnianiu wspomnianych wyżej kryteriów definicyjnych narracji. O autonarracyjności mówić można, gdy kryteria te odnoszą się do wypowiedzi autobiograficznych (lub opowiadania o sobie). W niniejszej pracy szczególnie interesuje mnie określanie narracyjności i autonarracyjności do wypowiedzi ludzi. Słuchanie opowieści innych ludzi o sobie i świecie oraz wykrywanie centralnej historii, jaką żyje człowiek jest podstawowym zadaniem psychologa. Opowieści autobiograficzne niosą informacje z dwóch ważnych w diagnozowaniu obszarów: indywidualnego (osobowościowego) oraz kolektywnego (społeczno-kulturowego). Opowieści autobiograficzne jako obiekty badań, mogą cechować się różnym stopniem narracyjności narracyjność posiada odmienną intensywność w różnorodnych wypowiedziach i można mierzyć poziom narracyjności tekstów. Im bardziej narracyjna wypowiedź, tym stanowi lepsze medium rozumienia sposobu nadawania znaczenia życiu przez osobę badaną, gdyż to właśnie

6 narracyjność opowieści pozwala uzyskać wgląd w sposób przeżywania (doświadczania) świata i ludzi przez narratora. Jednak trzeba założyć, że poziom autonarracyjności wypowiedzi zależy także od indywidualnej skłonności osoby do narracyjnego relacjonowania własnego doświadczenia, co nazwałam inklinacją autonarracyjną. Jako narzędzie pomocnicze dla badań empirycznych, skonstruowałam kwestionariusz służący do określania inklinacji autonarracyjnej (IAN-R). Podsumowując rozważania dotyczące narracji i autonarracji jako zjawisk społeczno-psychologicznych, powiedzieć można, iż są one po pierwsze procesami tworzenia opowieści i po drugie efektami tych procesów. Omawiając te pojęcia w kontekście diagnozy psychologicznej, wyróżnić można narracyjność i autonarracyjność jako po pierwsze właściwości wypowiedzi (ewentualnie procesów) oraz jako cechy podmiotowe (tak jak inklinacja autonarracyjna). Rysunek 1. Pojęcia wokół narracji i autonarracji. Opracowanie własne. Korzystne jest dla psychologa w postępowaniu diagnostycznym zwiększanie prawdopodobieństwo pojawiania się autonarracji. Ważnym zagadnieniem w diagnozie psychologicznej jest więc uruchamianie autonarracji oraz analiza treści i znaczenia już opowiedzianej historii. W niniejszej pracy zajmuję się użytecznością oraz sposobem określania owej użyteczności, czyli mierzeniem poziomu autonarracyjności tekstów, które powstały jako reakcje osób uczestniczących w badaniu na podaną im instrukcję autonarracyjną. Celem pracy jest określenie poziomu autonarracyjności wypowiedzi w kontekście okoliczności ich wywoływania, między innymi takich jak instrukcja oraz inklinacja autonarracyjna. Rozprawa ma charakter metodyczny chodzi w niej o zaprezentowanie i empiryczną weryfikację sposobów generowania autonarracji oraz opracowanie ilościowego pomiaru autonarracyjności wypowiedzi na poziomie leksykalnym. Badania empiryczne prowadzone są z wykorzystaniem tzw. modelu mieszanego w badaniach społecznych (Creswell, 2003), gdzie z założenia w jednym badaniu zbiera się i analizuje dane jakościowe i ilościowe. W niniejszych badaniach zbierano dane jakościowe (tekstowe) za pomocą wywiadów, po czym opracowywano je zarówno ilościowo jak i jakościowo. Różnice w użyteczności instrukcji generowania autonarracji (jakościowy temat badań) określane były na podstawie głównie ilościowych, ale i jakościowych wskaźników autonarracyjności tekstów tym większa

7 użyteczność instrukcji, im wyższy poziom autonarracyjności uzyskuje się w wypowiedziach za jej pomocą wywoływanych. Rozprawa dzieli się na cztery części, z których pierwsze trzy mają charakter teoretyczny, a ostatnia empiryczny. Obszerność części teoretycznej jest konsekwencją wprowadzania do pracy na etapie badania oraz opracowania wyników perspektywy jakościowej. Badania jakościowe zarówno w aspekcie założeń filozoficznych, jak i sposobów opracowywania danych czy też sposobów prezentowania raportów z badań, w przeciwieństwie do badań ilościowych, nie znajduje w literaturze polskiej bogatego opracowania. Postanowiłam więc w części pierwszej od strony podłoża filozoficznego, a w trzeciej od strony postępowania diagnostycznego (metodycznego) scharakteryzować je, pokazując ich podstawową problematykę. Dokonując owego opisu, skupiałam się na obszarach postępowania jakościowego szczególnie zaniedbanych w piśmiennictwie osobne opracowania zostały więc poczynione na temat sposobów pisania raportów z badań jakościowych ( Jak pisać dysertację jakościową? ) oraz na temat transkrypcji jako pierwszego elementu kodowania ( Transkrypcja wypowiedzi w badaniach jakościowych ). Część druga pracy z kolei jest wyrazem niezgody na instrumentalizm w nauce sprzeciwiam się poglądowi, że pojęcie narracji w psychologii używane powinno być z powodów jedynie pragmatycznych, niezależnie od ich prawdziwości psychologicznej. To, że jest narracja dobrym sposobem opisu i wyjaśniania nie wystarcza, aby korzystać z niego w psychologii. Dokonałam więc przeglądu koncepcji, które wykorzystują pojęcie narracji i autonarracji, aby przyjrzeć się w jakich kontekstach ono występuje i czy jest rzeczywiście zjawiskiem psychologicznym, czy jedynie zaczerpniętą z literaturoznawstwa poręczną metaforą. Efektem pytanie o cechy wspólne tych ujęć było dookreślenie pojęcia narracyjności właściwości procesu opowiadania i opowieści. W części empirycznej pracy przedstawiam przebieg badań, korzystając z zaleceń dotyczących raportowania badań w dysertacjach jakościowych. Opisuję proces szczegółowo, pokazując poszczególne decyzje i ich konsekwencje. Analizując dane, korzystam zarówno z miar statystycznych jak i opisów jakościowych, więc dopasowuję do nich sposób prezentacji wyników. Praca niniejsza pokazuje, że przyjęcie jakościowego podejścia do badań naukowych nie oznacza rezygnacji z bogatego dorobku podejścia ilościowego.