Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Mysłowice

Transkrypt

1 R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Mysłowice Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna

2 Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a Katowice tel Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej Łódź tel

3 Spis treści SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW... 3 WSTĘP ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W MYSŁOWICACH ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI GMINY MYSŁOWICE RYNEK PRACY DOCHODY LUDNOŚCI PODMIOTY GOSPODARCZE RYNEK NIERUCHOMOŚCI ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ GMINY MYSŁOWICE PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA DANYCH Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Mysłowicach w latach Tabela 2. Procesy migracyjne w Mysłowicach w latach Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Mysłowicach (w tys. zł) w latach Tabela 4. Największe firmy w Mysłowicach w 2011 r Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1m 2 w latach Tabela 6. Rynek nieruchomości w Mysłowicach w latach Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Mysłowic w latach Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Mysłowicach i GZM (w promilach) w latach Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Mysłowice) za rok 2002, 2007, Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, Wykres 5. Struktura ludności Mysłowic według wieku w 2012 r Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Mysłowicach za rok 2002 i Wykres 7. Liczba pracujących w Mysłowicach (w tys. osób) w latach Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Mysłowice) za rok 2007, 2010, Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Mysłowicach i GZM według sekcji PKD w 2012 r

4 Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Mysłowicach (w tys. osób) w latach Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Mysłowicach, województwie ślaskim i Polsce w latach Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Mysłowic PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Mysłowic i GZM PIT (w tys. zł) w latach Wykres 15. Struktura dochodów ludności Mysłowic według źródła dochodów za rok 2004, 2008, Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Mysłowicach i GZM w latach Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Mysłowicach i GZM w latach Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Mysłowicach w latach Wykres 19. Cena za 1 m 2 mieszkania w Mysłowicach i GZM w latach Wykres 20. Dochody i wydatki Mysłowic ogółem (ceny bieżące w mln zł) w latach Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Mysłowicach i GZM w latach Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Mysłowicach w latach Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Mysłowicach i GZM w latach Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Mysłowicach i GZM w latach

5 Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe ( stanowiące bazę danych społecznoekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

6 MYSŁOWICE liczba mieszkańców (stan na 2012 r.) osób powierzchnia 65,62 km 2 jednostki sąsiadujące 1. Katowice 2. Sosnowiec 3. Jaworzno Rysunek 1. Mysłowice na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Ruda Śląska Chorzów (2) Sosnowiec Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

7 tys. osób promile 1. Analiza potencjału ludzkiego w Mysłowicach W Mysłowicach liczba ludności ogółem w latach była dość stabilna (tabela 1.). Największy spadek (0,48%) odnotowano w 2003 r., zaś najsilniejszy wzrost (0,81%) w 2010 r. W ostatnim roku analizowanego okresu liczba mieszkańców ukształtowała się na poziomie osób i była zaledwie o 0,45% mniejsza w odniesieniu do 2002 r. i 0,55% wyższa w stosunku do minimum zaobserwowanego w 2009 r. Liczba ludności* Tabela 1. Procesy demograficzne w Mysłowicach w latach Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski ,0-2,04-0, ,4-2,10-0, ,0-1,97-0, ,4-2,09-0, ,8-1,70 0, ,3-1,64 0, ,8-1,01 0, ,5-1,05 0, ,0-0,88 0, ,8-1,88 0, ,2-1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Mysłowic w latach , , , , , ,10 Liczba ludności Przyrost naturalny 7

8 Liczba urodzeń w 2002 r. wyniosła 636. W kolejnych latach generalnie rosła (spadek odnotowano tylko w 2006 r.), by w 2009 r. osiągnąć wartość maksymalną. W dalszym okresie badana zmienna była zniżkowa, o niewielkim nasileniu, i w 2012 r. wynosiła 742 osób. W latach pewnym wahaniom (od -2,37% do +10,78% w skali roku) podlegała liczba zgonów. W ostatnim roku ukształtowała się na poziomie 758 osób i była o 19,18% wyższa w odniesieniu do 2002 r. Zmiany i różnice w zakresie liczby urodzeń i zgonów odzwierciedliły się we fluktuacjach przyrostu naturalnego. W badanym okresie zawierał się on w przedziale od -73 do +78 osób, przy czym minimum zaobserwowano w 2004 r., zaś maksimum w 2010 r. W efekcie wskaźnik przyrostu naturalnego przyjmował niskie wartości bezwzględne (od -1,0 do +1,0 ). W latach 2002, 2005 oraz był on dodatni. Tymczasem analogiczny wskaźnik dla GZM w całym analizowanym okresie pozostawał ujemny. Napływ ludności (zameldowania) Tabela 2. Procesy migracyjne w Mysłowicach w latach Odpływ ludności (wymeldowania) Saldo migracji Wskaźnik salda migracji Wskaźnik salda migracji dla GZM Wskaźnik przyrostu rzeczywistego ,15-3,71 b.d ,81-3,63-4, ,81-3,65-0, ,42-3,72-1, ,10-4,63-1, ,67-4,61-2, ,20-3,36 1, ,52-3,26-1, ,40-3,38 8, ,72-3,33-0, ,53-3,41-1,63 Mysłowice wyróżniały się na tle GZM również w zakresie procesów migracyjnych. Napływ ludności w latach w opisywanym mieście kształtował się w granicach osób (wartości skrajne zaobserwowano odpowiednio w 2004 i 2007 r.). Liczba wymeldowań była nieco wyższa i wahała się między 715 osób w 2002 r., a 945 osób w 2007 r. W związku z tym saldo migracji pozostawało ujemne, ale wartości bezwzględne wskaźników salda migracji dla Mysłowic były znacznie niższe niż w GZM (wykres 2.). 8

9 promile Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Mysłowicach i GZM (w promilach) w latach ,00-0,50-1,00-1,50-2,00-2,50-3,00-3,50-4,00-4,50-5, Mysłowice GZM Ujemne saldo migracji nałożyło się na wahania przyrostu naturalnego i w efekcie wskaźnik przyrostu rzeczywistego w Mysłowicach niemal w całym analizowanym okresie utrzymywał się poniżej zera. Jego dodatnie wartości odnotowano tylko w 2008 (1,15 ) i 2010 r. (8,05 ) (tabela 2.). Nietypowy wskaźnik z 2010 r. jest jednak wynikiem wykorzystania przez Główny Urząd Statystyczny danych z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2011 r., na bazie którego dokonano korekty liczby mieszkańców Mysłowic, odnotowując jej jednostkowy wzrost. Struktura ludności Mysłowic z uwzględnieniem kryterium wieku produkcyjnego nie uległa dużym zmianom, choć podobnie jak w całym GZM uwidacznia się problem starzejącego się społeczeństwa (wykresy 3. i 4.). W 2012 r. 14% ludności miasta stanowiły osoby w wieku przedprodukcyjnym. Udział ten wynosił tyle samo co w 2007 r., ale był o 2 pkt. proc. mniejszy w stosunku do 2002 r. Z kolei odsetek osób w wieku produkcyjnym w latach wzrósł z 70 do 71%, ale do 2012 r. uległ redukcji do 69%. Jednocześnie w całym badanym okresie udział osób w wieku poprodukcyjnym utrzymywał tendencję zwyżkową o niewielkim nasileniu. W 2002 wynosił 13,1%, a w 2012 osiągnął poziom 16,9% Warto jednak zauważyć, że w odniesieniu do GZM w Mysłowicach odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym był większy, a tempo jego spadku mniejsze. Starzenie 9

10 się społeczeństwa w Mysłowicach zachodzi zatem nieco wolniej w porównaniu ze zmianami na obszarze GZM. Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Mysłowice) za rok 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, ,1% 14,8% 16,9% 15,0% 17,0% 19,5% 70,4% 71,1% 68,8% 70,0% 69,9% 67,4% 16,5% 14,1% 14,3% ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym 15,0% 13,1% 13,0% ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym Analizując dane zaprezentowane w formie piramidy płci i wieku, można stwierdzić, że w 2012 r. wśród mieszkańców Mysłowic było więcej kobiet niż mężczyzn. Stanowiły one 51,46% opisywanej grupy. Taka wartość analizowanego wskaźnika wynika w dużej mierze ze znaczącej przewagi kobiet w starszych kategoriach wiekowych. Wśród osób do 44. roku życia nieco większy udział mieli mężczyźni (50,92%). Jedyny wyjątek stanowiła grupa w wieku od 20 do 24 lat, w której odsetek mężczyzn wynosił 49,74%. Najwięcej mężczyzn było w przedziale wiekowym do 4 lat (51,45%) oraz między 30. a 34. rokiem życia (51,58%). Z kolei wśród mieszkańców po 45. roku życia było zdecydowanie więcej kobiet. Mężczyźni stanowili zaledwie 45,41% w tej subpopulacji. Największe różnice w liczbie kobiet i mężczyzn odnotowano w kategoriach wiekowych lat, lata oraz 85 i więcej lat (odpowiednio o 405, 507 i 416 kobiet więcej). Najwyższy udział kobiet (aż 77,51%) zaobserwowano wśród osób po 85 roku życia. Z powyższych analiz wynika, że w Mysłowicach rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek, jednak długość życia mężczyzn jest statystycznie zdecydowanie krótsza niż długość życia kobiet. 10

11 lata Wykres 5. Struktura ludności Mysłowic według wieku w 2012 r. 85 i więcej mężczyźni kobiety tys. osób Na podstawie danych dotyczących kapitału ludzkiego, można stwierdzić, że w latach podniósł się poziom wykształcenia mieszkańców Mysłowic. W 2011 r. ponad połowa (54%) osób w wieku powyżej 20 lat ukończyła szkołę średnią lub wyższą. Ich udział w badanej subpopulacji był o 10 pkt. proc. wyższy niż 2002 r. Jednocześnie niemal dwukrotnie zwiększył się odsetek mieszkańców Mysłowic po 20 roku życia, którzy legitymowali się dyplomem wyższej uczelni (zob. wykres 6). Z kolei udział procentowy osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym uległ redukcji z 30% do 28%. Procesy te wpisują się w ogólny trend obserwowany zarówno w GZM, jak i całym kraju. Jednocześnie systematyczny wzrost wykształcenia ludności, przyczynia się do wzrostu potencjału ludzkiego czynnika istotnego w procesie rozwoju miasta. 11

12 Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Mysłowicach za rok 2002 i % 10% 20% 30% 40% 50% 60% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 9% 17% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji % 54% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji % 28%

13 tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki gminy Mysłowice 2.1. Rynek pracy W 2005 r. w Mysłowicach pracowało 19,9 tys. osób (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób). Liczebność tej grupy do 2009 r. utrzymywała tendencję wzrostową. Wyjątkiem był rok 2008, kiedy wartość badanej zmiennej nieznacznie zmalała (o 0,93% w skali roku). Było to skutkiem obserwowanego w Polsce spowolnienia gospodarczego. W 2009 liczba pracujących ukształtowała się na poziomie 21,5 tys. i była najwyższa w całym analizowanym okresie (aż o 8,25% większa w stosunku do 2005 r.). W kolejnych latach jednak spadała (zob. wykres 6.). W związku z tym w 2012 r. w Mysłowicach pracowało 20,5 tys. osób, tj. o 2,99% więcej w porównaniu z wartością początkową, ale o 4,86% mniej w porównaniu z maksimum odnotowanym w 2009 r. Wykres 7. Liczba pracujących w Mysłowicach (w tys. osób) w latach % ,9 20,1 20,6 20,4 21,5 21,0 20,8 20,5 65% 60% 55% % 37% 38% 39% 38% 40% 40% 39% % 45% 40% 35% 30% liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Dotyczy podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Odsetek osób pracujących (w przedsiębiorstwach zatrudniających co najmniej 10 osób) w populacji osób w wieku produkcyjnym w latach zwiększył się z 37% do 39%. W 2008 r. zmalał o 1 pkt. proc, by rok później wzrosnąć do 41%. W latach następnych miał tendencję zniżkową o nieznacznym nasileniu i ostatecznie ukształtował się na poziomie 39%. Dziwić mogą jego raczej niskie wartości (37 41%), wziąwszy pod uwagę relatywnie niewielką stopę bezrobocia w Mysłowicach. Należy jednak podkreślić, że dane nie uwzględniają osób pracujących w mikroprzedsiębiorstwach. 13

14 Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Mysłowice) za rok 2007, 2010, % Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, % 75% 62,8% 62,8% 63,7% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 37,2% 37,2% 36,3% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% % kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Subpopulacja pracujących w Mysłowicach wyróżniała się na tle GZM wyższym odsetkiem mężczyzn. Wprawdzie na obszarze Metropolii w latach wśród pracujących kobiety stanowiły mniejszość, ale ich udział w badanej grupie się zwiększał. W 2012 r. wynosił 45,8% i był o 1,6 pkt. proc wyższy w odniesieniu do 2007 r. Tymczasem w Mysłowicach odsetek kobiet w kategorii pracujących zawierał się w przedziale od 36,3% do 37,2%, przy czym w analizowanym okresie charakteryzował się tendencją spadkową. Tak silny udział mężczyzn w badanej subpopulacji może wynikać z faktu, że największym pracodawcą w opisywanym mieście wciąż pozostaje sektor górnictwa i wydobywania (sekcja B według klasyfikacji PKD 2007), który charakteryzuje się większym zapotrzebowaniem na mężczyzn. Zatrudniona jest w nim przeciętnie co czwarta pracująca osoba, natomiast w GZM jest to zaledwie 8% (zob. wykres 10.). Relatywnie wielu mieszkańców Mysłowic (aż 20% zatrudnionych) pracuje również w sektorze przetwórstwa przemysłowego (sekcja C). W przypadku GZM odsetek ten jest nieznacznie (o 1 pkt. proc.) wyższy. W opisywanym mieście dość wysokie zatrudnienie odnotowano również w branżach: handlu hurtowego i detalicznego (sekcja G) oraz edukacji (sekcja P). Pracuje tam odpowiednio 12% i 10% poddawanych analizie mieszkańców udziały te są dokładnie takie same jak w GZM. 14

15 tys. osób Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Mysłowicach i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 30% 25% 20% 25% 21% 20% 15% 10% 5% 0% 12% 12% 10% 9% 8% 10% 6% 7% 6% 6% 5% 4% 4% 4% 4% 0,0% 3% 2% 2% 2% 4% 2% 2% 1% 3% 2% 1% 1% 0,2% 0% 0% 2% 1% 0,1% 0,2% A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S+T+U Mysłowice GZM Analizując występujące w Mysłowicach zjawisko bezrobocia, można zaobserwować duży spadek liczby bezrobotnych (wykres 11.). W okresie od 2003 do 2012 r. liczba bezrobotnych zmniejszyła się o połowę (z 5,6 tys. do 2,8 tys.). Dynamiczny spadek liczby bezrobotnych następował do 2008 r., w którym w rejestrach Urzędów Pracy pozostawało jedynie 2,1 tys. osób. W latach liczba bezrobotnych nieznacznie wzrosła i wahała się w przedziale od 2,4 tys. do 2,8 tys. osób. Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Mysłowicach (w tys. osób) w latach ,6 5,1 4,5 4 3, ,7 2,1 2,5 2,7 2,4 2, Liczba osób bezrobotnych Zmniejszaniu się liczby bezrobotnych w Mysłowicach towarzyszył również spadek stopy bezrobocia. W 2004 r. wyniosła ona 17,0%, jednak w ciągu kolejnych 4 lat zmniejszyła się 15

16 o 9,7 pkt. proc., osiągając w 2008 r. najniższą wartość (7,3%) w ciągu analizowanego okresu. Od 2009 r. stopa bezrobocia w Mysłowicach zwiększała się (wyjątek stanowi rok 2011). Należy jednak podkreślić, że w 2012 r. w porównaniu z 2003 r. stopa bezrobocia w Mysłowicach była niższa o ponad 7 pkt. proc., co świadczy o znaczącej poprawie sytuacji na rynku pracy. Ponadto, jak już wcześniej wspominano, stopa bezrobocia rejestrowanego w Mysłowicach w latach była relatywnie niska. Niemal w całym analizowanym okresie (za wyjątkiem 2008 r.) kształtowała się na poziomie niższym niż w województwie śląskim. Różnice te początkowo były niewielkie (0,1 0,5 pkt. proc.), lecz począwszy od 2009 r. nasiliły się, sięgając od 0,8 do 1,6 pkt. proc. (zob. wykres 11.). Wartość wskaźnika utrzymywała się również poniżej średniej dla Polski. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Mysłowicach w latach była od 2,0 (w 2004 r.) do 4,1 pkt. proc. (w 2011 r.) niższa niż w skali kraju. Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Mysłowicach, województwie ślaskim i Polsce w latach % 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 19,0% 17,6% 17,0% 14,8% 13,4% 15,1% 12,1% 12,4% 12,5% 11,2% 12,2% 9,5% 7,3% 9,8% 9,1% 9,2% 8,4% 8,4% Mysłowice województwo śląskie Polska 2.2. Dochody ludności W 2004 r. przeciętne dochody uzyskiwane przez mieszkańców Mysłowic wynosiły 20,4 tys. zł. W kolejnych latach miały tendencję zwyżkową. Ich najsilniejszy wzrost roczny (o 16,42%) odnotowano w 2008 r. W 2011 r. średnie dochody ukształtowały się na poziomie 31 tys. zł, a zatem zwiększyły się aż o 51,97% w odniesieniu do wartości początkowej. Jednocześnie niemal w całym analizowanym okresie dochody mieszkańców Mysłowic 16

17 tys. zł dochody w tys. zł dynamika zmian przekraczały średnią dla GZM (zob. wykres 12.). Tylko w 2007 r. zaobserwowano odmienną sytuację. Mieszkańcy opisywanego miasta uzyskali wtedy dochód przeciętnie na poziomie 0,64% poniżej średniej dla GZM. Największą różnicę w dochodach w Mysłowicach i w GZM odnotowano w 2010 r. Wynosiła ona aż 1507 zł. W ostatnim roku badanego okresu zmalała jednak do 454 zł. Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Mysłowic PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach ,414 19,781 21,369 20,360 22,871 21,618 23,953 22,154 29,021 27,887 24,824 24,864 30,261 25,319 31,022 25,029 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% % dochody nominalne dynamika zmian - nominalnie dochody realne dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej, GUS, BDL. Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Mysłowic i GZM PIT (w tys. zł) w latach ,4 19,6 21,4 20,7 22,9 22,2 24,0 24,1 27,9 26,7 30,3 29,0 28,4 29,1 31,0 30, Mysłowice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 17

18 Dochody mieszkańców Mysłowic w ujęciu realnym również utrzymywały tendencję wzrostową. W analizowanym okresie ich poziom zwiększył się o 26,5%, z 19,8 tys. zł w 2004 r. do 25,0 tys. zł w 2011 r., co świadczy o wzroście zamożności mieszkańców. Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Mysłowicach (w tys. zł) w latach Z pracy na własny rachunek Z pracy najemnej Z rent i emerytur Z zysków kapitałowych Z umów zlecenie i o dzieło ,6 24,4 18,0 7,4 3, ,5 25,9 18,9 9,1 3, ,7 26,2 20,2 73,3 4, ,5 27,3 20,9 67,9 4, ,9 31,1 22,9 229,4 5, ,1 33,6 24,6 50,8 5, ,9 35,6 26,4 12,4 5, ,1 36,6 27,9 10,0 6,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. W latach i największe dochody w Mysłowicach uzyskiwano z pracy na własny rachunek, zaś w okresie od 2006 do 2008 r. z zysków kapitałowych (tabela 3.). W całym analizowanym okresie najniższe były wpływy z umów cywilnoprawnych (zlecenie i o dzieło). W latach dochody ze wszystkich badanych źródeł rosły (jedyny wyjątek stanowiły dochody z zysków kapitałowych, w przypadku których w 2007 r. odnotowano spadek). W latach następnych stopniowo zwiększały się wpływy z pracy najemnej, rent i emerytur oraz umów zlecenie i o dzieło. Z kolei dochody wynikające z samozatrudnienia ulegały niewielkim wahaniom, a te z zysków kapitałowych dość gwałtownie zmalały. Wykres 15. Struktura dochodów ludności Mysłowic według źródła dochodów za rok 2004, 2008, % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% ,8% 61,6% 2,9% 24,4% 0,3% ,4% 61,1% 3,6% 17,2% 3,7% ,4% 63,0% 3,7% 19,5% 0,4% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 18

19 W latach głównym źródłem dochodów mieszkańców Mysłowic była praca najemna. W 2004 r. 61,6% wpływów pochodziło z tego źródła. Udział ten był wprawdzie nieco niższy (o 0,5 pkt. proc.) w 2008 r., ale już w 2011 r. wynosił 63,0%. Przeciętne dochody z tego tytułu wynosiły wtedy 36,6 tys. zł. W tym samym czasie niemal 1/5 dochodów pochodziła z rent i emerytur, a średnie wpływy z tego źródła roczne ukształtowały się na poziomie 27,9 tys. zł. Dla porównania w 2004 r. wpływy te stanowiły aż 24,4%, ale roczna średnia była dużo niższa i wynosiła 18 tys. zł. W analizowanym okresie nieznacznie zwiększył się też udział dochodów z umów cywilnych. Świadczy to o wzroście popularności pracy świadczonej w oparciu o tzw. elastyczne formy zatrudnienia Podmioty gospodarcze W Mysłowicach zlokalizowana jest Kopalnia Węgla Kamiennego Mysłowice-Wesoła należąca do Katowickiego Holdingu Węglowego S.A, zarejestrowanego w Katowicach. KWK Mysłowice-Wesoła powstała 1 stycznia 2007 r. z połączenia kopalń Mysłowice i Wesoła, tworząc jeden z największych zakładów wydobywczych węgla kamiennego nie tylko w Polsce, ale i w Europie. W kopalni zatrudnionych jest ponad 4,6 tys. osób, co czyni ją największym pracodawcą w Mysłowicach. Do największych podmiotów gospodarczych mających siedzibę w Mysłowicach można zaliczyć: Manuli Hydraulics Polska S.A. (produkcja narzędzi hydraulicznych), Ferona Polska S.A. (hurtownia wyrobów hutniczych), Schmolz + Bickenbach Polska sp. z.o.o. (dystrybutor wyrobów hutniczych), Stalexport Autostrada Małopolska S.A. (budowa i eksploatacja autostrady A4 Katowice-Kraków). Największy przychód ze sprzedaży odnotowano w pierwszej z wymienionych. Wpływy z tego tytułu wyniosły 474 mln zł, natomiast przychody pozostałych przedsiębiorstw nie przekroczyły 180 mln zł. Nazwa firmy Tabela 4. Największe firmy w Mysłowicach w 2012 r. Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Liczba pracujących Katowicki Holding Węglowy S.A. KWK Mysłowice-Wesoła * b.d Manuli Hydraulics Polska S.A b.d. Ferona Polska S.A b.d. Schmolz + Bickenbach Polska sp. z o.o b.d. Stalexport Autostrada Małopolska S.A b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce, bądź (*) oddziałów/zakładów zlokalizowanych na terenie miasta. 19

20 tys. zł Według danych Izby Skarbowej w 2007 r. przeciętne wpływy firm w Mysłowicach kształtowały się na poziomie 114,8 tys. zł. W latach następnych ich wysokość ulegała dość silnym wahaniom. W 2008 r. odnotowano wzrost o 30,93% do 150,3 tys. zł, ale w ciągu dwóch kolejnych lat dochody firm zmniejszyły się do 96 tys. zł rocznie. W ostatnim roku okresu badawczego wyniosły 106,5 tys. i były o 7,19% niższe w stosunku do 2007 r. i aż o 29,11% w porównaniu z maksimum odnotowanym w 2008 r. Analizując dane dotyczące mysłowickich przedsiębiorstw, można zauważyć, że ich sytuacja dochodowa wyróżniała się pozytywnie na tle GZM. Wpływy firm w opisywanym mieście w całym badanym okresie przekraczały średnią dla Metropolii Silesia. Najmniejszą różnicę (12,72%) odnotowano w 2010 r., zaś największą w 2008 r. przedsiębiorstwa w Mysłowicach miały wtedy przeciętne wpływy niemal o połowę (48,11%) wyższe od średniej w GZM. Należy jednak podkreślić, że dane dotyczą firm zarejestrowanych w Mysłowicach, a więc nie uwzględniają dochodów, które wypracowuje kopalnia Mysłowice-Wesoła, należąca do Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Mysłowicach i GZM w latach ,3 114,8 110,7 97,4 101,5 96,0 106,5 78,8 85,2 84, Mysłowice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 20

21 liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Mysłowicach i GZM w latach Mysłowice GZM Stopa przedsiębiorczości w Mysłowicach w latach była niższa w odniesieniu do GZM. W obu przypadkach omawiany wskaźnik się zwiększał, ale w skali Metropolii Silesia rósł szybciej niż w Mysłowicach. Dlatego też w niemal w całym analizowanym okresie (z wyjątkiem lat ) różnica między wartościami badanego współczynnika w Mysłowicach i w GZM pogłębiała się. Początkowo liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym w opisywanym mieście wynosiła 129, podczas gdy w GZM były to 132 przedsiębiorstwa. W 2012 r. wskaźnik ten dla Mysłowic ukształtował się na poziomie 136 firm i był już o 18 jednostek niższy w odniesieniu do GZM. Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Mysłowicach w latach stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto 21

22 zł W 2010 i 2012 r. więcej firm zostało zarejestrowanych niż wyłączonych z rejestru, a więc stopa wejścia przedsiębiorstw netto pozostawała dodatnia i wynosiła odpowiednio 5% i 2%. Odmienną sytuację zaobserwowano w 2011 r. W tym czasie badany wskaźnik przyjął wartość ujemną. Powstało wtedy 8% firm (odnosząc się do liczby przedsiębiorstw funkcjonujących na dzień 31 grudnia poprzedniego roku), a wyrejestrowano aż 16% Rynek nieruchomości Ceny mieszkań w Mysłowicach w latach stopniowo rosły (rocznie o ok. 50 zł w przeliczeniu za metr kwadratowy), ale w całym analizowanym okresie kształtowały się poniżej średniej dla GZM (zob. wykres 18.). W 2010 r. 1 m 2 mieszkania w Mysłowicach kosztował przeciętnie 2650 zł, podczas gdy w GZM średnia cena metra kwadratowego była o 13,21% wyższa. Wykres 19. Cena za 1 m 2 mieszkania w Mysłowicach i GZM w latach Mysłowice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. Mysłowice plasowały się mniej więcej w środku rankingu uwzględniającego cenę metra kwadratowego mieszkania w GZM. W 2010 r. w sześciu miastach (Katowice, Tychy, Gliwice, Sosnowiec, Siemianowice, Chorzów) mieszkania były droższe ceny za 1 m 2 w tych lokalizacjach zawierały się w granicach od 2760 do 3650 zł, a więc były średnio o 4,15% 37,74% wyższe w stosunku do cen w Mysłowicach. Dla porównania 1 m 2 mieszkania w opisywanym mieście kosztował o 26,19% więcej niż w Bytomiu, gdzie odnotowano najniższe przeciętne stawki. 22

23 Najniższe Najwyższe Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1m 2 w latach Lata Katowice Tychy Gliwice Mysłowice Ruda Śląska Piekary Śląskie Bytom Źródło: opracowanie własne. Liczba nowych mieszkań w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w latach ulegała niewielkim zmianom, natomiast w 2011 r. odnotowano spadek wartości badanej zmiennej z 1,7 do 1,3 (zob. tab. 6.). Kolejny rok przyniósł jednak 46,15% wzrostu. Dość silnym wahaniom podlegała powierzchnia mieszkań oddanych do użytku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. W 2012 r. ukształtowała się na poziomie 276,6 m 2 i była nieznacznie niższa w porównaniu z 2008 rokiem, natomiast aż o 35,99% wyższa w stosunku do minimum odnotowanego w 2009 r. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na osobę w 2008 r. wynosiła 23,3 m 2 i stale rosła, by w 2012 r. osiągnąć poziom 24,4 m 2. Współczynnik ten pozostawał wprawdzie poniżej średniej dla Metropolii (25,8 m 2 ), ale wśród miast GZM tylko w Katowicach i Gliwicach jego wartości były wyższe niż w Mysłowicach. Tabela 6. Rynek nieruchomości w Mysłowicach w latach Lata Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 1,8 1,7 1,7 1,3 1,9 Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 277,6 203,4 271,6 227,5 276,6 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę (m 2 ) b.d. 23,3 23,9 24,1 24,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. 23

24 mnl zł 3. Analiza sytuacji finansowej gminy Mysłowice Po niewielkim (7,05%) spadku odnotowanym w 2003 r. dochody Mysłowic zwiększały się stopniowo. Tendencja rosnąca utrzymywała się do 2007 r., kiedy to odnotowano bardzo silny 60,39% wzrost wpływów. Następne dwa lata przyniosły zdecydowanie niższe dochody. Począwszy od 2003 r. rosły również wydatki miasta. Ten trend uległ odwróceniu dopiero w 2009 r. Ograniczenie wydatków o 14,46% było konsekwencją zmniejszających się wcześniej wpływów (por. wykres 20.). W latach kwota zarówno wpływów, jak i wydatków miała tendencję zwyżkową o niewielkim nasileniu. W związku z różnicą w poziomie dochodów i wydatków miasta przez większą część analizowanego okresu utrzymywał się deficyt budżetowy. Tylko w latach 2004, 2007 i 2012 wpłynęło więcej środków niż zostało wydatkowanych. Największy deficyt odnotowano w 2008 r. (wynosił on niemal 42 mln zł), kiedy po dobrym wyniku w roku poprzednim dość gwałtownie zmalały dochody. Wykres 20. Dochody i wydatki Mysłowic ogółem (ceny bieżące w mln zł) w latach dochody ogółem wydatki ogółem Rosnące w latach wydatki były powiązane z nowymi inwestycjami prowadzonymi w Mysłowicach. Udział wydatków inwestycyjnych zwiększył się w tym czasie ponad dwukrotnie z 6,5% do 14,6%. W kolejnych latach ulegał on dość silnym wahaniom (osiągając od 4,4% do 10,8%) i w 2012 r. ukształtował się na poziomie 6,1%. Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Mysłowicach generalnie był 24

25 mln zł relatywnie niski z wyjątkiem 2002 i 2005 r. plasował się poniżej średniej obliczonej dla Metropolii Silesia. W ostatnim roku okresu badawczego różnica wyniosła aż 11,2 pkt. proc. Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Mysłowicach i GZM w latach % 22% 20% 15% 15% 14% 13% 13% 15% 14% 15% 18% 19% 20% 20% 17% 17% 10% 5% 7% 8% 9% 11% 7% 4% 7% 6% 0% Mysłowice GZM Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Mysłowicach w latach , ,2-3,2-1,6-6,0-11,3-10, nadwyżka operacyjna (w mln) Sytuacja finansowa Mysłowic w latach nie była zbyt stabilna. W okresie od 2006 do 2008 r. oraz w latach wydatki bieżące przekraczały bieżące wpływy. Najsilniej było to widoczne w 2008 r., kiedy deficyt operacyjny osiągnął poziom 11,3 mln zł. Na tle GZM Mysłowice wypadały raczej niekorzystnie. W Metropolii Silesia rokrocznie odnotowywano nadwyżkę operacyjną. Najlepiej sytuacja w opisywanym mieście wyglądała 25

26 zł zł w 2012 r., kiedy nadwyżka operacyjna w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosiła 290,94 zł i była wyższa w porównaniu z GZM o 8,03%. Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Mysłowicach i GZM w latach ,49 463,62 394,94 199,90 262,00 296,47 290,95 269, ,51-42,92-21,67-80,04-151,13-131, Mysłowice GZM Dochody własne w przeliczeniu na 1 mieszkańca w Mysłowicach w 2002 r. wyniosły 1014 zł i były o 95 zł na 1 mieszkańca niższe niż w GZM. Do 2012 roku zaobserwowano wzrost dochodów własnych per capita do 2350 zł, jednak nadal były one niższe niż w całej Metropolii Silesia. Warto jednak zwrócić uwagę na blisko dwukrotny wzrost dochodów własnych w 2007 roku do 3098 zł na 1 mieszkańca, jednak w kolejnym roku nastąpił powrót do tendencji obserwowanej przed 2006 rokiem. Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Mysłowicach i GZM w latach Mysłowice GZM 26

27 Podsumowanie Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej w Mysłowicach wykazała szereg pozytywnych procesów, które świadczą o potencjale rozwojowym miasta. Pogorszenie wskaźników w latach wynikało z globalnego kryzysu, którego skutki docierały w tym czasie do Polski. Pozytywne trendy obserwowane w kolejnych latach wskazują jednak na ustabilizowanie sytuacji. Liczba mieszkańców Mysłowic w analizowanym okresie nie ulegała większym zmianom. W przeciwieństwie do ujemnego wskaźnika przyrostu naturalnego w GZM w opisywanym mieście przyjmował on zarówno wartości ujemne, jak i dodatnie. Z kolei saldo migracji było wprawdzie ujemne, ale jego wartości bezwzględne niewielkie. Zatem problem odpływu ludności w Mysłowicach nie był tak duży, jak w innych miastach Metropolii. Podobnie jak w całym GZM i w Polsce, również w Mysłowicach postępował proces starzenia się społeczeństwa. Z danych wynika jednak, że nie był on tak nasilony jak w regionie. Zaobserwowany wzrost poziomu wykształcenia oraz względnie stabilna liczba mieszkańców decyduje o atrakcyjności miasta dla potencjalnych inwestorów (pracodawców). Ocena sytuacji na rynku pracy Mysłowic ujawniła, że w analizowanych okresie miały miejsce dwa trendy poprawa sytuacji w latach (kiedy spadała liczba osób bezrobotnych i stopa bezrobocia, a poziom zatrudnienia wzrastał), a następnie pogorszenie sytuacji między 2009 a 2012, kiedy wskaźniki rynku pracy osłabiały się (m.in. wzrost stopy bezrobocia). Należy jednak zauważyć, że odnosząc sytuację na rynku pracy Mysłowic w roku 2012 do roku 2004, warunki poprawiły się mimo negatywnej tendencji ostatnich lat. W całym analizowanym okresie liczba bezrobotnych zmniejszyła się o połowę (z 5,6 tys. do 2,8 tys. osób), a stopa bezrobocia rejestrowanego spadła z 17,0% w 2004 r. do 9,8% w 2012 r., utrzymując się jednocześnie poniżej średniej dla GZM. Stopa bezrobocia na poziomie 9,8% jest też znacznie lepszym wynikiem niż przeciętnie w Polsce (13,4%). W grupie pracujących dominowali mężczyźni, co związane jest ze specyfiką gospodarki lokalnej, bazującej na przemyśle wydobywczym. Dochody mieszkańców kształtowały się nieco poniżej przeciętnej dla GZM i systematycznie rosły. Uzyskiwane były przede wszystkim z pracy najemnej (61,1% - 63,0%), rent i emerytur (19,5% - 24,4% ) oraz samozatrudnienia (10,8% - 14,4%). Sytuacja dochodowa przedsiębiorstw mysłowickich przedstawiała się lepiej niż w GZM, cztery firmy z Mysłowic znalazły się wśród największych firm w Polsce. Jednocześnie stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku 27

28 produkcyjnym) była relatywnie niska w porównaniu ze średnią dla obszaru Metropolii Silesia. Dane z rynku nieruchomości ujawniły, że ceny mieszkań utrzymywały się poniżej średniej dla GZM. Analiza wskaźników budżetowych Mysłowic pozwala zauważyć systematyczny wzrost dochodów i wydatków miasta. Niemal w całym analizowanym okresie miasto borykało się z deficytem budżetowym. Należy jednak podkreślić, że w ostatnim roku analizy odnotowano nadwyżkę operacyjną, co świadczy o poprawie sytuacji finansowej i zwiększeniu możliwości inwestycyjnych. Wyniki analizy kondycji gospodarczej Mysłowic wskazują zatem na szereg pozytywnych procesów, stanowiących o potencjale rozwojowym miasta. Należą do nich m.in. wzrost wykształcenia ludności, spadek liczby osób bezrobotnych, wzrost dochodów mieszkańców miasta. Niepokojące zjawiska, związane z procesami demograficznymi, niską przedsiębiorczością mieszkańców czy niestabilną sytuacją finansową miasta, wymagają podjęcia działań umożliwiających ograniczenie ich negatywnych skutków w przyszłości. 28

29 Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1(159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010 Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 roku na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach , Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian 29

30 regionalnego oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 30