Zmiany demograficzne i ich wpływ na przemiany społecznogospodarcze na przykładzie wybranych obszarów wzrostu i stagnacji

Transkrypt

1 PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY Zmiany demograficzne i ich wpływ na przemiany społecznogospodarcze na przykładzie wybranych obszarów wzrostu i stagnacji Ekspertyza naukowa dr Tomasz Kijek Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie tomasz.kijek@up.lublin.pl dr Agnieszka Komor Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie agnieszka.komor@up.lublin.pl dr Anna Matras-Bolibok Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie anna.matras@up.lublin.pl 1

2 1. Wstęp Metodyka badania Zmiany demograficzne i przemiany społeczno-gospodarcze w obszarach wzrostu Zmiany demograficzne w powiatach puławskim, świdnickim i łęczyńskim Przemiany społeczno-gospodarcze w powiatach puławskim, świdnickim i łęczyńskim Zmiany demograficzne i przemiany społeczno-gospodarcze w obszarach stagnacji Zmiany demograficzne w powiatach bialskim, chełmskim, włodawskim i zamojskim Przemiany społeczno-gospodarcze w powiatach bialskim, chełmskim, włodawskim i zamojskim Wpływ zmian demograficznych na przemiany społeczno-gospodarcze w obszarach wzrostu i stagnacji Wnioski i rekomendacje Bibliografia Spis tabel Spis rysunków

3 1. Wstęp Procesy demograficzne mają zazwyczaj charakter średnio i długoterminowy, tj. zmiany, które miały miejsce w przeszłości determinują sytuację teraźniejszą, a obecnie zachodzące zjawiska wpływają na sytuację społeczno-gospodarczą w przyszłości. Skutki zjawisk i procesów demograficznych mogą być rozpatrywane w wymiarze społecznym i gospodarczym, przy czym analiza zmian demograficznych jest skomplikowana ze względu na ich interdyscyplinarny charakter. W sprawozdawczości statystycznej podstawowe mierniki demograficzne obejmują: liczbę i strukturę ludności, dane o ruchu naturalnym, dzietności i małżeństwach, a także informacje o migracjach wewnętrznych i zagranicznych ludności 1. Z kolei wskaźniki rozwoju społeczno-gospodarczego koncentrują się na agregatach ekonomicznych (m. in. produkcja, wynagrodzenia, inwestycje) oraz społecznych (m.in. edukacja, zdrowie, integracja społeczna oraz dostęp do rynku pracy) 2. Badanie zależności pomiędzy czynnikami demograficznymi a rozwojem społecznogospodarczym stanowi przedmiot zainteresowania demografii ekonomicznej. Pierwsze prace naukowe w tym obszarze były prowadzone już przez ekonomistów klasycznych, np. A. Smith, T. Malthus oraz J.S. Mill 3. Analiza relacji pomiędzy zmiennymi demograficznymi a wskaźnikami rozwoju może być realizowana w ujęciu czasowym lub przestrzennym. Wymiar terytorialny przemian demograficznych jest niezwykle istotny z punktu widzenia polityki regionalnej i spójności społecznej, gdyż zmiany demograficzne stwarzają miejscowe szanse i zagrożenia. W takiej sytuacji procesy i zjawiska demograficzne, np. przyrost naturalny, czy też saldo migracji, mogą być postrzegane jako czynniki determinujące powstawanie obszarów wzrostu i stagnacji w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego. Wśród podstawowych przesłanek moderujących wpływ przemian demograficznych na regiony można wymienić: polaryzację wschód-zachód, wymiar miasto-wieś oraz tzw. czynnik stolicy 4. Należy zauważyć, że badanie wzajemnych powiązań rozwoju demograficznego i społecznoekonomicznego wymaga stosowania odpowiednich metod, które pozwalają zarówno na analizę czasową, jak i przestrzenną. Niewątpliwie do takich metod należą modele panelowe, która 1 ( ) 2 Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, ( ) 3 K. Zajac, Czynniki demograficzne warunkujące rozwój społeczno-gospodarczy, Rektor s Lectures Nr 63, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2006, s M. Ferry, H. Vironen, Reakcje polityki regionalnej na przemiany demograficzne, European Policies Research Centre, University of Strathclyde, Glasgow 2009, s

4 umożliwiają wykrywanie relacji między poziomem rozwoju demograficznego a społecznogospodarczego w wymiarze przestrzenno-czasowym. 4

5 2. Metodyka badania Przedmiotem ekspertyzy jest problematyka dotycząca relacji między zmianami demograficznymi a przemianami społeczno-gospodarczymi. Zakres podmiotowy badań obejmuje siedem powiatów, tj. puławski, świdnicki, łęczyński chełmski, bialski, chełmski, włodawski, zamojski. Trzy pierwsze z wymienionych powiatów zostały zaliczone przez ekspertów opracowujących Lokalne Strategie Innowacji w ramach projektu Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny jako obszary wzrostu, zaś cztery ostanie jako obszary zagrożone stagnacją. Podstawowym celem badań jest diagnoza zmian demograficzne i pomiar ich wpływu na przemiany społeczno-gospodarcze na przykładzie wybranych obszarów wzrostu i stagnacji. Realizacja celu głównego wiązała się z wypełnieniem następujących celów szczegółowych: 1. Scharakteryzowanie zmian demograficznych i przemian społeczno-gospodarcze w obszarach wzrostu. 2. Scharakteryzowanie zmian demograficznych i przemian społeczno-gospodarcze w obszarach zagrożonych stagnacją. 3. Pomiar wpływu zmian demograficznych na przemiany społeczno-gospodarcze w obszarach wzrostu i stagnacji W celu dokonania charakterystyki zmian demograficznych w obszarach wzrostu i stagnacji przeprowadzono analizę następujących wskaźników w oparciu o dane statystyczne GUS: zmiana liczby ludności, zmiany udziału ludności analizowanych powiatów w ogólnej liczbie ludności w województwie lubelskim i Polsce, zmiana przyrostu naturalnego, zmiana salda migracji, prognoza zmian liczby ludności, zmiana gęstości zaludnienia, zmiana struktury ludności według płci, 5

6 zmiana struktury ludności według ekonomicznych grup wieku (wiek przedprodukcyjny, produkcyjny, poprodukcyjny), zmiana wskaźnika obciążenia demograficznego (udział ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym), zmiana wskaźnika urbanizacji. Wybór wskaźników dla badanych powiatów był uwarunkowany m.in. dostępnością danych statystycznych na tym poziomie taksonomicznym. Analiza zmian demograficznych w powiatach puławskim, świdnickim, łęczyńskim bialskim, chełmskim, włodawskim i zamojskim została dokonana na tle zmian w Polsce i w województwie lubelskim. Ze względu na dostępność danych okres badawczy obejmuje zasadniczo lata (w przypadku braku potrzebnych danych statystycznych okres badawczy ulegał zmianie). Do realizacji celu dotyczącego charakterystyki przemian społeczno-demograficznych demograficznych w obszarach wzrostu i stagnacji wykorzystano następujące wskaźniki: zmiany w strukturze pracujących, zmiana stopy bezrobocia, zmiana udziału bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym według płci, zmiana przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto, zmiana liczby podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności, zmiany nakładów inwestycyjne oraz wartości brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca, zmiany wartości dochodów ogółem oraz dochodów własnych budżetów powiatów na 1 mieszkańca. Wybór wskaźników do badań wynikał m.in. z dostępnością danych statystycznych na poziomie powiatów (wykorzystano dane Banku Danych Lokalnych GUS). Analiza przemian społeczno-gospodarczych w powiatach puławskim, świdnickim, łęczyńskim bialskim, chełmskim, włodawskim i zamojskim została dokonana na tle zmian w Polsce i w województwie lubelskim. Ze względu na dostępność danych okres badawczy obejmuje zasadniczo lata (w przypadku braku potrzebnych danych statystycznych okres 6

7 badawczy ulegał zmianie). Realizacja sformułowanych celów poznawczych umożliwiła zweryfikowanie głównej hipotezy badawczej ekspertyzy: Istnieje związek pomiędzy procesami demograficznymi zachodzącymi na danym terenie a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Osiągnięcie sformułowanych celów wymagało zastosowania następujących metod badawczych: 1 Metody statystyczne, w tym statystki deskryptywne, tj. średnia, wskaźniki struktury, indeksy dynamiki, oraz metody unitaryzacyjne. 2 Modele ekonometryczne oparte na danych panelowych. 3 Metody analizy i syntezy. 4 Metody tabelarycznej i opisowej prezentacji wyników. 7

8 3. Zmiany demograficzne i przemiany społeczno-gospodarcze w obszarach wzrostu 3.1. Zmiany demograficzne w powiatach puławskim, świdnickim i łęczyńskim Liczba ludności stanowi o potencjale ludnościowym danego obszaru. Największym potencjałem ludnościowym spośród analizowanych jednostek charakteryzował się powiat puławski (w 2011 r. liczba ludności w powiecie wynosiła osób), w dalszej kolejności znajdował się powiat świdnicki (z liczbą mieszkańców w 2011 r. wynoszącą osób) oraz powiat łęczyński (57668 osób). W latach liczba mieszkańców na analizowanym terenie ulegała nieznacznym wahaniom. W badanym okresie liczba ludności w powiatach łęczyńskim i świdnickim wzrosła (odpowiednio o 0,87% oraz o 1,04%), co było zgodne z trendami występującymi w kraju (w Polsce liczba mieszkańców wzrosła o 0,91%). Zmniejszyła się natomiast liczba ludności w powiecie puławskim (o 0,56%), co odpowiada tendencjom charakterystycznym dla województwa lubelskiego (zmniejszenie liczby mieszkańców o 0,88%). Rysunek 1. Zmiany liczby ludności w obszarach wzrostu w województwie lubelskim w latach

9 Wszystkie badane powiaty w latach powiększyły swój udział w ogólnej liczbie mieszkańców województwa lubelskiego, co świadczy o relatywnym wzroście ich potencjału ludnościowego (tabela 1.). Największy wzrost odnotowano w przypadku powiatów świdnickiego i łęczyńskiego (odpowiednio o 0,06 oraz o 0,05 punktu procentowego). Jednakże wzrost ten nie był na tyle istotny, aby znalazł odzwierciedlenie w zmianie udziału w liczbie ludności w Polsce. Tabela 1. Zmiany udziału ludności obszarów wzrostu województwa lubelskiego w ogólnej liczbie ludności w województwie lubelskim i Polsce w latach 2003 i 2011 Województwo lubelskie = 100 Polska = 100 Jednostka terytorialna % Powiat łęczyński 2,61 2,66 0,15 0,15 Powiat świdnicki 3,31 3,38 0,19 0,19 Powiat puławski 5,37 5,39 0,31 0,30 Zmiany liczby ludności na danym terenie mogą być związane m.in. ze zmianami wielkości przyrostu naturalnego i/lub salda migracji. Powiat łęczyński cechował się w całym okresie analizy dodatnim przyrostem naturalnym (łącznie w latach saldo przyrostu naturalnego wyniosło 1072 osoby) i jednocześnie ujemnym saldem migracji (rysunek 2 oraz rysunek 3). Rysunek 2. Zmiany przyrostu naturalnego w obszarach wzrostu w województwie lubelskim w latach

10 Na terenie powiatu świdnickiego w latach w związku z ruchem naturalnym ludności ubyło 391 osób, przy jednoczesnym dodatnim saldzie migracji (rysunek 2 oraz rysunek 3).W okresie analizy w powiecie puławskim liczba zgonów przewyższyła liczbę urodzeń o 1031 osób; równocześnie w tej jednostce można zaobserwować stosunkowo silny odpływ ludności związany z ujemnym saldem migracji. Rysunek 3. Zmiany salda migracji na pobyt stały w obszarach wzrostu w województwie lubelskim w latach Dotychczasowe tendencje dotyczące zmian w zakresie liczby ludności, przyrostu naturalnego czy salda migracji wpływają na prognozy kształtowania się potencjału demograficznego. Zgodnie z prognozą liczba ludności we wszystkich analizowanych jednostkach przestrzennych w latach będzie ulegać zmniejszeniu w Polsce średnio o prawie 7%, a w województwie lubelskim o blisko 14% (rysunek 4.). Największy spadek liczby mieszkańców przewidywany jest na terenie powiatu puławskiego (o 15%), w dalszej kolejności powiatu łęczyńskiego (o 7%). Najbardziej ustabilizowany potencjał demograficzny ma zgodnie z prognozą utrzymać powiat świdnicki (zmniejszenie o 4%). 10

11 Rysunek 4. Prognoza zmian liczby ludności w obszarach wzrostu w województwie lubelskim W związku z niewielkimi wahaniami liczby ludności na analizowanym terenie również wskaźnik gęstości zaludnienia w latach kształtował się na stosunkowo stabilnym poziomie (rysunek 5.). Najwyższą gęstością zaludnienia - przekraczającą wartości średnie zarówno dla kraju, jak i dla województwa lubelskiego - cechował się powiat świdnicki (w 2011 r osób na km 2 ). W powiecie puławskim gęstość zaludnienia nieznacznie przekracza średnią dla Polski (w 2011 r. powiat puławski 124,8 osób na km 2, Polska 123,2 osób na km 2 ). Powiat łęczyński charakteryzował się najniższą wśród analizowanych obszarów wzrostu gęstością zaludnienia wynoszącą w 2011 roku 90,6 osób na km 2, co było na poziomie nieco przewyższającym wartość przeciętną dla województwa lubelskiego (86,2 osób na km 2 ). 11

12 Rysunek 5. Zmiany gęstości zaludnienia w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach (osoby na km2) Analiza zmian struktury ludności według płci wykazała, że w 2011 r. na terenie analizowanych powiatów zamieszkiwało więcej kobiet niż mężczyzn (tabela 2). Było to zgodne z tendencją obserwowaną na terenie kraju i województwa lubelskiego i wiąże się z dłuższym przeciętnym trwaniem życia kobiet w stosunku do mężczyzn. Analizując strukturę ludności według płci w 3003r. oraz 2011r. należy stwierdzić, że charakteryzowała się ona bardzo małą zmiennością. Tabela 2. Zmiana struktury ludności według płci w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach 2003 i 2011 (%) udział mężczyzn (%) udział kobiet (%) Polska 48,4 48,4 51,6 51,6 Woj. lubelskie 48,6 48,5 51,4 51,5 Powiat łęczyński 49,4 49,2 50,6 50,8 Powiat świdnicki 48,5 48,2 51,5 51,8 Powiat puławski 48,2 48,1 51,8 51,9 Kolejnym wskaźnikiem charakteryzującym zmiany demograficzne jest zmiana struktury ludności według ekonomicznych grup wieku (w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym oraz poprodukcyjnym). Powiat łęczyński charakteryzował się w 2011 r. ponadprzeciętnym w stosunku do średniej krajowej i regionalnej udziałem ludności w wieku 12

13 przedprodukcyjnym w ogóle mieszkańców (20,3%). W powiecie puławskim udział ten wynosił 18,1%, natomiast w powiecie świdnickim 17,8%. (Polska 18,5, region lubelski 18,9). W analizowanych powiatach w latach udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności ulegał zmniejszeniu, co było zgodne z tendencją ogólnokrajową i wojewódzką (rysunek 6.). Największym tempem redukcji udziału omawianej grupy ludności w ogóle mieszkańców cechował się powiat łęczyński (o 5,7 punktu procentowego), a najmniejszym powiat świdnicki (o 3,1 punktu procentowego). Rysunek 6. Zmiany udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach (%) W 2011 r. najwyższym udziałem ludności w wieku produkcyjnym w ogóle ludności charakteryzował się powiat świdnicki (66,7%), na następnej pozycji uplasował się powiat świdnicki (63,5%) oraz w kolejności powiat puławski (61,6%). Średnio w Polsce udział ten wynosił 64,2%, natomiast w regionie lubelskim 63,2%. W okresie udział ludności w wieku produkcyjnym w ogóle ludności we wszystkich badanych jednostkach przestrzennych wzrósł (rysunek 7): w powiecie łęczyńskim - o 4,6% (dynamika zmian przekraczała średnią krajową Polska wzrost o 1,3% oraz wojewódzką - w regionie lubelskim zwiększenie o 2,5%), w powiecie puławskim - o 0,5%, w powiecie świdnickim - o 0,3%. 13

14 Rysunek 7. Zmiany udziału ludności w wieku produkcyjnym w ogóle ludności w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach (%) Powiaty puławski i świdnicki cechowały się ponadprzeciętnym w stosunku do średniej krajowej i wojewódzkiej udziałem ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności (w powiecie puławskim udział ten w 2011 r. wynosił 20,2%, natomiast w świdnickim 18,7%). Wśród analizowanych jednostek przestrzennych najniższy udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle mieszkańców odnotowano w powiecie łęczyńskim (13%). W latach we wszystkich badanych jednostkach zaobserwować można wzrost udziału omawianej grupy ludności w strukturze ludności (rysunek 8.). Najwyższy wzrost odnotowano w powiecie puławskim (o 3,4 punktu procentowego), w dalszej kolejności znalazł się powiat świdnicki (wzrost o 2,8 punktu procentowego) oraz łęczyński (o 1,2 punktu procentowego). 14

15 Rysunek 8. Zmiany udziału ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach (%) Poddając analizie zmiany demograficzne na danym terenie należy wziąć pod uwagę również wskaźnik obciążenia demograficznego (liczony jako udział ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym). Najniższą wartością tego wskaźnika w 2011 r. charakteryzował się powiat łęczyński (19,4%). Wartość wskaźnika dla Polski wynosiła 26,9%, natomiast średnio w województwie lubelskim 28,4%. Pozostałe analizowane obszary wzrostu (powiaty świdnicki i puławski) cechowały się wartością wskaźnika obciążenia demograficznego przekraczającą wartości przeciętne dla kraju i regionu. W latach udział ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym wzrósł we wszystkich badanych jednostkach przestrzennych, przy czym najsilniejszy wzrost zaobserwowano w powiatach: puławskim (o 5,3 punktu procentowego) oraz świdnickim (o 4,2 punktu procentowego) rysunek 9. W powiecie łęczyńskim wskaźnik obciążenia demograficznego zwiększył się o 0,3 punktu procentowego, tzn. znacznie wolniej niż wyniósł przeciętny wzrost w skali kraju (o 2,8 punktu procentowego) i regionu (o 1,6 punktu procentowego). 15

16 Rysunek 9. Zmiany udziału ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach (%) Wskaźnik urbanizacji (obliczany jako udział ludności zamieszkałej w miastach w ogólnej liczbie ludności) informuje o przestrzennej koncentracji ludności i pośrednio jest powiązany z poziomem wykształcenia ludności i zróżnicowaniem populacji pod względem kwalifikacji. Powiat świdnicki cechował się wskaźnikiem urbanizacji na poziomie zbliżonym do średniej krajowej (w 2011 r. powiat świdnicki 59,1; Polska 60,7%) rysunek 10. Udział ludności zamieszkałej w miastach w ogólnej liczbie ludności w powiecie puławskim wynosił w 2011 roku 48,3% i był wyższy od średniej wojewódzkiej o 1,9 punktu procentowego Najniższym spośród analizowanych obszarów wzrostu udziałem ludności zamieszkałej w miastach w ogólnej liczbie ludności charakteryzował się powiat łęczyński 35,5 %. 16

17 Rysunek 10. Zmiany wskaźnika urbanizacji w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach (%) W latach wskaźnik urbanizacji zmniejszył się zarówno na terenie kraju (o 0,89 punktu procentowego), jak i województwa lubelskiego (o 0,15 punktu procentowego.). W powiatach łęczyńskim i puławskim zaobserwować można podobne tendencje, jednak stopień ich nasilenia był nieco większy (powiat puławski spadek udziału ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności o 1,1 punktu procentowego, powiat łęczyński o 2,7 punktu procentowego). Wskaźnik urbanizacji w powiecie świdnickim w analizowanym okresie pozostał na niezmienionym poziomie. 17

18 3.2. Przemiany społeczno-gospodarcze w powiatach puławskim, świdnickim i łęczyńskim W strukturze pracujących w 2011 r. w badanych powiatach największy udział miało zatrudnienie w rolnictwie, leśnictwie i łowiectwie od 37,3% w powiecie świdnickim do 38,1% w łęczyńskim (tabela 3). Udziały te znacznie przewyższały średnią krajową, a jednocześnie są wyraźnie poniżej wartości przeciętnych dla regionu lubelskiego. Powiaty łęczyński i świdnicki charakteryzowały się ponadprzeciętnym w stosunku do średniej krajowej i wojewódzkiej udziałem w zatrudnieniu w przemyśle i budownictwie (odpowiednio 37,3% oraz 31,3%). Analizowane powiaty cechowały się stosunkowo małym udziałem pracujących w usługach - od 24,6% w powiecie łęczyńskim do 37,1% w powiecie puławskim przy średnim udziale w ogólnym zatrudnieniu w Polsce przewyższającym 50% oraz w województwie lubelskim 37,6%. Tabela 3. Udział pracujących według sekcji w ogóle pracujących w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w 2005 i 2011 r. ( %) Jednostka terytorialna Rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo Przemysł i budownictwo Usługi A B C % Polska 21,5 21,5 29,4 28,0 17,1 18,4 3,9 3,9 28,2 28,1 Woj. lubelskie 44,8 45,6 17,8 16,8 11,0 11,7 2,5 2,4 23,9 23,5 Powiat łęczyński 44,8 38,1 31,0 37,3 6,0 8,0 1,7 1,5 16,6 15,1 Powiat świdnicki 35,8 37,3 37,7 31,3 8,7 10,1 1,8 1,7 16,0 19,6 Powiat puławski 33,4 38,0 28,1 24,8 10,9 10,6 2,5 2,1 25,1 24,4 Legenda: A - Handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja B - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości C Pozostałe usługi Wśród najważniejszych zmian w strukturze pracujących w analizowanych obszarach wzrostu w latach można wymienić (tabela 4.): w powiecie łęczyńskim znaczny spadek udziału pracujących w rolnictwie, 18

19 leśnictwie i łowiectwie oraz w pozostałych usługach na korzyść wzrostu udziału zatrudnienia w przemyśle i budownictwie oraz usługach (handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja); w powiecie świdnickim zmniejszenie udziału pracujących w przemyśle i budownictwie na korzyść zatrudnienia w usługach oraz w rolnictwie, leśnictwie i łowiectwie; w powiecie puławskim spadek udziału pracujących w przemyśle i budownictwie oraz w usługach; wzrost udziału zatrudnienia w rolnictwie, leśnictwie i łowiectwie. Tabela 4. Zmiany w strukturze pracujących według sekcji w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach r. (p.p.)* Jednostka terytorialna Rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo Przemysł i budownictwo Usługi A B C p.p.* Polska 0,1-1,4 1,4 0,0 0,0 Woj. lubelskie 0,8-1,0 0,7-0,1-0,5 Powiat łęczyński -6,8 6,3 2,1-0,2-1,5 Powiat świdnicki 1,5-6,4 1,5-0,1 3,6 Powiat puławski 4,6-3,3-0,3-0,3-0,7 Legenda: A - Handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja B - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości C Pozostałe usługi *p. p. punkty procentowe. Ważnym miernikiem przemian społeczno-gospodarczych są zmiany stopy bezrobocia rejestrowanego. W 2011 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce wyniosła 12,5% i była o 6,5 punktu procentowego (p.p.) niższa niż w 2004 r. (tabela 5.). Stopa bezrobocia w regionie lubelskim w 2011 r. wynosiła 13,3 i była niższa w porównaniu z 2004 r. o 4,6 p.p. W powiatach: łęczyńskim i puławskim stopa bezrobocia rejestrowanego była niższa niż średnio w Polsce i w regionie i wynosiła odpowiednio 10,1% oraz 11%. W tych jednostkach tempo spadku stopy bezrobocia w latach było stosunkowo wysokie. Ponadprzeciętną stopę bezrobocia odnotowano na terenie powiatu świdnickiego (w

20 roku 15,4%); tempo spadku stopy było szybsze niż średnio w województwie ale wolniejsze niż przeciętnie w kraju. Tabela 5. Zmiana stopy bezrobocia rejestrowanego w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach 2004 i 2011 Jednostka terytorialna 2004 (%) 2011 (%) Zmiana (p.p.) * Polska 19,0 12,5-6,5 Woj. lubelskie 17,8 13,2-4,6 Powiat łęczyński 18,8 10,1-8,7 Powiat świdnicki 20,8 15,4-5,4 Powiat puławski 17,2 11,0-6,2 *p. p. punkty procentowe. Kolejnym wskaźnikiem charakteryzującym przemiany społeczno-gospodarcze jest udział zarejestrowanych bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym. W 2011 r. najniższą wartość omawianego wskaźnika odnotowano w powiecie puławskim (7,9%) oraz łęczyńskim (8,3%) tabela 6. W powiecie świdnickim udział zarejestrowanych bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wyniósł 9,6%, co odpowiadało wartości przeciętnej dla województwa lubelskiego i jednocześnie przekraczało średnią krajową. W latach wartość wskaźnika zmniejszyła się we wszystkich badanych jednostkach, przy czym najsilniejszym tempem spadku charakteryzował się powiat łęczyński. Należy odnotować, że na analizowanym terenie udział bezrobotnych mężczyzn w liczbie ludności w wieku produkcyjnym przewyższał analogiczny wskaźnik dla kobiet. Tabela 6. Zmiana udziału bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym według płci w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach 2003 i 2011 Ogółem Mężczyźni Kobiety Jednostka terytorialna 2003 (%) 2011 (%) Zmiana (p.p.) * 2003 (%) 2011 (%) Zmiana (p.p.) * 2003 (%) 2011 (%) Zmiana (p.p.) * Polska 14,0 9,0-5,0 13,2 8,0-5,2 12,5 7,1-5,4 Woj. lubelskie 13,3 9,6-3,7 13,1 8,9-4,2 12,9 8,3-4,6 Powiat łęczyński 15,1 8,3-6,8 13,3 6,7-6,6 11,6 5,3-6,3 Powiat świdnicki 14,0 9,5-4,5 13,2 8,7-4,5 12,4 8,0-4,4 Powiat puławski 13,2 7,9-5,3 12,6 7,6-5,0 12,0 7,3-4,7 *p. p. punkty procentowe. 20

21 Istotnym wskaźnikiem opisującym przemiany społeczno-gospodarcze na danym terenie jest zmiana poziomu wynagrodzeń. 5 Wśród badanych jednostek przestrzennych najwyższą wartością przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w 2011 r. cechował się powiat łęczyński, przy czym tempo zmian wartości średniego wynagrodzenia brutto w latach w omawianej jednostce kształtowało się na dość niskim poziomie (tabela 7.). Stosunkowo wysoki poziom wynagrodzeń oferowano w powiecie puławskim, natomiast najniższy w świdnickim; oba powiaty cechowały się jednocześnie ponadprzeciętnym tempem wzrostu poziomu przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w okresie Tabela 7. Zmiana przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach 2003 i 2011 Przeciętne miesięczne Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto Jednostka wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej terytorialna Zmiana Zmiana (zł) (zł) 2011 (%) (Polska=100) (Polska=100) 2011 (p.p.) * Polska 2314, ,21 156,62 100,0 100,0 0,0 Woj. lubelskie 1995, ,14 163,22 86,2 89,8 3,6 Powiat łęczyński 3108, ,24 153,07 134,3 131,3-3,0 Powiat świdnicki 1866, ,46 167,39 80,6 86,2 5,6 Powiat puławski 2110, ,20 167,80 91,2 97,7 6,5 Poziom przedsiębiorczości w danej jednostce przestrzenne należy do ważnych mierników przemian społeczno-gospodarczych. Zmiany poziomu przedsiębiorczości można mierzyć za pomocą liczby podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności. W toku badań wykazano, że powiatów poziom przedsiębiorczości na terenie analizowanych był na poziomie niższym niż przeciętnie w Polsce (tabela 8.). W powiecie puławskim poziom ten przekraczał wartość średnią dla województwa lubelskiego, a w pozostałych badanych jednostkach NTS-4 był poniżej tego poziomu. Tempo wzrostu omawianego wskaźnika w latach tylko w powiecie świdnickim było szybsze od przeciętnego w regionie. 5 Analizowane dane dotyczą nominalnych zmian poziomu przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto. Poziom zmian realnych w latach można określić korygując zmiany nominalne o wskaźnik inflacji, który w analizowanym okresie według danych GUS wyniósł 126,6. 21

22 Tabela 8. Zmiana liczby podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach 2003 i 2011 Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna Zmiana (%) Polska ,0 Woj. lubelskie ,5 Powiat łęczyński ,3 Powiat świdnicki ,7 Powiat puławski ,1 Powiat łęczyński oraz w nieco mniejszym stopniu puławski w 2011 r. wyróżniały się wysokim poziomem nakładów inwestycyjnych oraz wartością brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca oraz wysokim tempem ich wzrostu 6 (za wyjątkiem ujemnej dynamiki zmian wartości brutto środków trwałych per capita w powiecie puławskim) tabela 9. Powiat świdnicki cechował się niższym, w stosunku do średniej krajowej i wojewódzkiej, poziomem nakładów inwestycyjnych oraz wartością brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach per capita oraz stosunkowo niskim tempem wzrostu drugiego z omawianych wskaźników. Tempo wzrostu nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca w powiecie świdnickim było wyższe od przeciętnego dla Polski i regionu lubelskiego. Tabela 9. Zmiany wysokości nakładów inwestycyjne oraz wartości brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach 2008 i 2011 Nakłady inwestycyjne w Wartość brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca Jednostka terytorialna 2008 (zł) 2011 (zł) Zmiana (zł) 2011 (zł) Zmiana (%) Polska , ,9 Woj. lubelskie , ,0 Powiat łęczyński , ,8 Powiat świdnicki , ,9 Powiat puławski , ,4 6 Analizowane dane dotyczą zmian nominalnych nakładów inwestycyjnych oraz wartości brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca. Poziom zmian realnych w latach można określić korygując zmiany nominalne o wskaźnik inflacji, który w analizowanym okresie według danych GUS wyniósł 126,6. 22

23 Wśród analizowanych obszarów wzrostu powiat puławski w 2011 r. wyróżniał się ponadprzeciętną wartością dochodów ogółem oraz dochodów własnych budżetów powiatów na jednego mieszkańca przy jednoczesnym stosunkowo szybkim tempie wzrostu omawianych wskaźników w latach (tabela 10.). 7 Pozostałe analizowane obszary wzrostu - powiaty świdnicki i łęczyński - cechowały się stosunkowo wysokim (w relacji do średniej wojewódzkiej) poziomem dochodów własnych budżetów powiatów per capita. Tabela 10. Zmiany wartości dochodów ogółem oraz dochodów własnych budżetów powiatów na 1 mieszkańca w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach 2003 i 2011 Jednostka terytorialna Dochody ogółem budżetów powiatów na 1 mieszkańca 2003 (zł) 2011 (zł) Zmiana (%) Dochody własne budżetów powiatów na 1 mieszkańca 2003 (zł) 2011 (zł) Zmiana (%) Udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów powiatów 2003 (%) 2011 (%) Zmiana (%) POLSKA 439,04 908,83 207,0 45,82 252,04 550,1 10,4 27,7 265,7 LUBELSKIE 422,32 900,87 213,3 37,53 194,51 518,3 8,9 21,6 242,9 Powiat łęczyński 398,36 820,84 206,1 32,99 204,43 619,7 8,3 24,9 300,8 Powiat świdnicki 418,25 795,80 190,3 46,04 249,02 540,9 11,0 31,3 284,2 Powiat puławski 411,63 954,78 232,0 30,15 266,21 883,0 7,3 27,9 380,6 We wszystkich analizowanych jednostkach w latach dochody własne per capita charakteryzowały się znacznie wyższą dynamiką zmian niż dochody ogółem na mieszkańca implikując tym samym wzrost udziału dochodów własnych w strukturze dochodów budżetowych, co było zgodne z tendencją krajową. Jednakże badane powiaty cechowały się ponadprzeciętnym w stosunku do średniej krajowej wzrostem udziału dochodów własnych w strukturze dochodów budżetowych. 7 Analizowane dane dotyczą zmian nominalnych. 23

24 4. Zmiany demograficzne i przemiany społeczno-gospodarcze w obszarach stagnacji 4.1. Zmiany demograficzne w powiatach bialskim, chełmskim, włodawskim i zamojskim Podstawowym miernikiem obrazującym potencjał demograficzny danego obszaru jest liczba ludności. Jak wskazują dane zaprezentowane na rysunku 11. największymi zasobami ludzkimi wśród obszarów stagnacji w województwie lubelskim charakteryzowały się powiaty bialski i zamojski. W latach liczba ludności w każdym z tych obszarów kształtowała się na poziomie ponad 100 tys., co stanowiło ponad 5% i 0,3% ogólnej liczby ludności odpowiednio województwa lubelskiego i Polski (tabela 11.). Najmniejsze zasoby ludzkie, niemal trzykrotnie niższe niż w powiatach bialskim i zamojskim, występowały w powiecie włodawskim, stanowiąc niespełna 2% i 0,1% ogólnej liczby ludności województwa lubelskiego i kraju. Tabela 11. Zmiany udziału ludności obszarów stagnacji województwa lubelskiego w ogólnej liczbie ludności w województwie lubelskim i Polsce w latach Jednostka terytorialna Województwo lubelskie = 100 Polska = % Powiat bialski 5,3 5,2 0,30 0,29 Powiat włodawski 1,9 1,8 0,11 0,10 Powiat chełmski 3,4 3,7 0,19 0,21 Powiat zamojski 5,1 5,1 0,29 0,28 Warto podkreślić, że w latach wystąpiły niewielkie zmiany pod względem liczby ludności w obszarach stagnacji województwa lubelskiego. Jej wzrost (o blisko 8%) odnotowano jedynie w powiecie chełmskim, natomiast w trzech pozostałych powiatach - nieznaczny spadek (o 1%). 24

25 Rysunek 11. Zmiany liczby ludności w obszarach stagnacji w województwie lubelskim w latach Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski W latach w obszarach stagnacji odnotowano ujemny przyrost naturalny. Największa ujemna różnica pomiędzy liczbą urodzeń a zgonów wystąpiła w powiecie zamojskim (-351 osób), najmniejsza zaś, (-61osób), w powiecie włodawskim (rysunek 12). Rysunek 12. Przyrost naturalny w obszarach stagnacji w województwie lubelskim w latach Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski 25

26 W latach w zidentyfikowanych obszarach stagnacji w województwie lubelskim występowały znaczące wahania salda międzypowiatowych migracji na pobyt stały (rysunek 13). Negatywnie należy ocenić fakt, że powiatach bialskim, włodawskim i chełmskim w badanym okresie następował odpływ ludności z ich obszarów. Jedynie w powiecie zamojskim miał miejsce napływ ludności z zewnątrz (z wyjątkiem lat 2005, 2009 i 2011). Rysunek 13. Saldo migracji międzypowiatowych na pobyt stały w obszarach stagnacji w województwie lubelskim w latach (osoby) Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski W konsekwencji ujemnego przyrostu naturalnego i odpływu ludności, liczba ludności w obszarach stagnacji województwa lubelskiego będzie, jak wskazują prognozy, systematycznie malała. W nadchodzącym ćwierćwieczu największy jej spadek, aż o ponad ¼, ma nastąpić w powiecie włodawskim. Przewiduje się, że do 2035 r. w powiatach bialskim i zamojskim spadnie ona o 12%, zaś w powiecie chełmskim o 18% (rysunek 14). 26

27 Rysunek 14. Prognozowane zmiany liczby ludności w obszarach stagnacji w województwie lubelskim do 2035 r Prognoza ludności na rok 2020 Prognoza ludności na rok 2025 Prognoza ludności na rok 2030 Prognoza ludności na rok 2035 Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, ( ). Jak wskazują dane zaprezentowane na rysunku 15. obszary stagnacji charakteryzowały się w latach wyraźnie niższą gęstością zaludnienia w porównaniu do średniej wojewódzkiej i krajowej. Spośród analizowanych obszarów, najwyższą liczbę ludności przypadającą na 1 km2 powierzchni, bliską 60, jednocześnie jednak o połowę niższą niż średnia krajowa, odnotowano w badanym okresie w powiecie zamojskim. Natomiast najniższa gęstość zaludnienia występowała w powiecie włodawskim (niespełna 31 osób/km2) czterokrotnie i niemal trzykrotnie niższa niż odpowiednio w województwie lubelskim i Polsce. W latach gęstość zaludnienia spadła nieznacznie w powiatach bialskim, włodawskim i zamojskim, natomiast w powiecie chełmskim wzrosła o niespełna 2%. 27

28 Rysunek 15. Zmiany gęstości zaludnienia w obszarach stagnacji w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach (osoba/km2) Polska Woj. lubelskie Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski Biorąc pod uwagę strukturę ludności według płci należy stwierdzić, że w badanych obszarach terytorialnych przeważały w niej kobiety (tabela 12). W latach struktura ta nie zmieniła się. Warto jednak zauważyć, że wszystkie analizowane powiaty charakteryzowały się relatywnie wyższym udziałem mężczyzn w strukturze ludności w porównaniu do struktury wojewódzkiej i krajowej. Tabela 12. Zmiany w strukturze ludności według płci w obszarach stagnacji w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach Mężczyźni Kobiety Jednostka terytorialna % Polska 48,4 48,4 51,6 51,6 Woj. lubelskie 48,6 48,5 51,4 51,5 Powiat bialski 49,4 49,5 50,6 50,5 Powiat włodawski 49,4 49,5 50,6 50,5 Powiat chełmski 49,5 49,4 50,5 50,6 Powiat zamojski 49,2 49,3 50,8 50,7 28

29 Istotnym wymiarem zmian demograficznych zachodzących na danym obszarze są zmiany w jego strukturze ludności według wieku. Jak wynika z rysunku 16. obszary stagnacji charakteryzowały się wyższym udziałem ludności w wieku przedprodukcyjnym (poza powiatem włodawskim w 2011 r.) niż w całym województwie lubelskim i kraju. Niepokojący jest jednak wyraźny spadek w badanym okresie udziału tej grupy ludności w analizowanych obszarach, co niewątpliwe będzie miało negatywny wpływ na ich możliwości rozwojowe w przyszłości. Należy również podkreślić, że we wszystkich obszarach stagnacji spadek ten był silniejszy niż w całym województwie lubelskim i kraju. W latach , odsetek analizowanej grupy ludności najbardziej zmniejszył się w powiecie włodawskim, o 5,2 p.p., zaś w pozostałych powiatach - o 4,7 p.p. Rysunek 16. Zmiany udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym w ludności ogółem w obszarach stagnacji w województwie lubelskim na tle województwa lubelskiego i Polski w latach (%) 27,0 26,0 25,0 24,0 23,0 22,0 21,0 20,0 19,0 18,0 17, Polska Woj. lubelskie Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski 29

30 Pozytywnie należy odnieść się do wzrostu udziału ludności w wieku produkcyjnym w obszarach stagnacji województwa lubelskiego w latach , co może przyczynić się do poprawy osiąganych przez nie efektów gospodarczych. W powiatach bialskim, chełmskim i zamojskim badany wskaźnik wzrósł znacząco - o 5 punktów procentowych. Natomiast w powiecie włodawskim wzrost ten był równy nieco mniej - 4 p.p., jednak pozwolił na wyprzedzenie w tym zakresie województwa lubelskiego (rysunek 17). Rysunek 17. Zmiany udziału ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem w obszarach stagnacji w województwie lubelskim na tle województwa lubelskiego i Polski w latach (%) 66,0 64,0 62,0 60,0 58,0 56,0 54, Polska Woj. lubelskie Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, ( ). Pozytywnie należy również ocenić spadek udziału ludności w wieku poprodukcyjnym, jaki miał miejsce w latach w powiatach bialskim, zamojskim i chełmskim. W analizowanym okresie, jedynie w powiecie włodawskim nastąpił wzrost badanego wskaźnika z poziomu 16,2 do 17,8%. Spośród obszarów stagnacji w województwie lubelskim największy odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym, wyższy niż w całym województwie lubelskim i kraju odnotowano w 2011 r. w powiecie zamojskim. Niepokojący jest dodatkowo fakt, że był to poziom wyższy niż udział ludności w wieku przedprodukcyjnym na tym obszarze (rysunek 18). 30

31 Rysunek 18. Zmiany udziału ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem w obszarach stagnacji w województwie lubelskim na tle województwa lubelskiego i Polski w latach (%) 20,0 19,0 18,0 17,0 16,0 15,0 14, Polska Woj. Lubelskie Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, ( ). Konsekwencją omówionych zmian w strukturze ludności według wieku badanych obszarów są również zmiany ich obciążenia demograficznego, wyrażonego jako stosunek liczby osób w wieku poprodukcyjnym do liczby osób będących w wieku produkcyjnym. Jak wynika z rysunku 19., w latach we wszystkich analizowanych powiatach badany wskaźnik obniżył się, podczas gdy w całym województwie i kraju nastąpił jego wzrost. W badanych obszarach stagnacji województwa lubelskiego obciążenie demograficzne jest wyższe niż w całym kraju. Najsłabiej pod tym względem wypadły w 2011 r. powiaty zamojski i bialski, gdzie badany wskaźnik ukształtował się na również na poziomie wyraźnie wyższym niż w całym województwie i wyniósł odpowiednio 32 i 29 osób w wieku produkcyjnym na 100 w wieku produkcyjnym. 31

32 Rysunek 19. Zmiany liczby osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w obszarach stagnacji w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach ,0 34,0 32,0 30,0 28,0 26,0 24,0 22,0 20, Polska Woj. lubelskie Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, ( ). Istotnym wskaźnikiem obrazującym sytuację demograficzną danego obszaru jest współczynnik urbanizacji. Kształtowanie się udziału ludności zamieszkałej tereny miejskie w obszarach stagnacji w województwie lubelskim w latach zaprezentowano na rysunku 20. Rysunek 20. Zmiany wskaźnika urbanizacji w obszarach stagnacji w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach ,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Polska Woj. lubelskie Powiat bialski Powiat włodawski Powiat chełmski Powiat zamojski Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, ( ). 32

33 Obszary stagnacji w województwie lubelskim charakteryzowały się wyraźnie niższym odsetkiem ludności miejskiej w porównaniu do całego województwa lubelskiego i kraju. Najmniejszą wartość tego wskaźnika odnotowano w 2011 r. w powiecie chełmskim, gdzie wyniósł on niespełna 6% i był to poziom aż dziesięcio- i ośmiokrotnie niższy niż odpowiednio w Polsce i województwie lubelskim. Ponadto, należy podkreślić, że był to jedyny z badanych powiatów, w którym odsetek ludności w miastach zmniejszył się w latach Przemiany społeczno-gospodarcze w powiatach bialskim, chełmskim, włodawskim i zamojskim Jednym z podstawowych wymiarów przemian społeczno-gospodarczych danego obszaru są zmiany zachodzące w jego strukturze zatrudnienia. Jak wynika z danych zestawionych w tabeli 13. struktura zatrudnia w obszarach stagnacji województwa lubelskiego kształtowała się w badanym okresie odmiennie niż w całym kraju. Największy odsetek pracujących występował bowiem w badanych powiatach w sekcji rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo. W powiatach chełmskim i zamojskim kształtował się on na poziomie bliskim ¾, czyli ponad trzykrotnie wyższym niż średnia krajowa. W tych powiatach odnotowano również znacząco niższy udział pracujących w przemyśle i budownictwie. Równocześnie jednak tylko na tych obszarach, spośród analizowanych, w latach odnotowano wzrost tego wskaźnika: w powiecie chełmskim o ponad 2 p.p., do niemal 6%, zaś w zamojskim o 1 p.p., do niemal 11%. Najmniejszy udział pracujących wystąpił we wszystkich badanych powiatach w sekcji działalność finansowa i ubezpieczeniowa oraz obsługa rynku nieruchomości, co wskazywać może na obecność na ich obszarze niewielkiej liczby podmiotów gospodarczych zajmujących się tą działalnością. 33

34 Tabela 13. Udział pracujących według sekcji w ogóle pracujących w obszarach wzrostu/stagnacji w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w 2005 i 2011 r. ( %) Rolnictwo, Przemysł i Usługi Jednostka leśnictwo i budownictwo terytorialna łowiectwo A B C % Polska 21,5 21,5 29,4 28,0 17,1 18,4 3,9 3,9 28,2 28,1 Woj. lubelskie 44,8 45,6 17,8 16,8 11,0 11,7 2,5 2,4 23,9 23,5 Powiat bialski 60,2 58,7 11,7 10,8 12,2 13,7 1,0 1,1 14,9 15,7 Powiat włodawski 54,4 51,7 14,7 13,8 5,5 7,0 1,5 1,5 23,9 26,1 Powiat chełmski 76,9 74,1 3,8 5,9 4,1 4,0 0,6 0,7 14,6 15,2 Powiat zamojski 74,9 73,5 9,8 10,8 3,1 4,1 0,4 0,5 11,7 11,1 Legenda: A - Handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja B - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości C Pozostałe usługi Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, ( ). W latach we wszystkich obszarach stagnacji w województwie lubelskim nastąpił spadek ludności pracującej w pierwszym dziale gospodarki, w przeciwieństwie do średniej wojewódzkiej i krajowej. Zmiany te przełożyły się na wzrost zatrudnienia w przemyśle i budownictwie (w powiatach chełmskim i zamojskim) oraz w sektorze usług we wszystkich powiatach (tabela 14). Tabela 14. Zmiany w strukturze pracujących według sekcji w obszarach stagnacji w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach r. (p.p.) Jednostka terytorialna Rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo Przemysł i budownictwo Usługi A B C p.p. Polska 0,1-1,4 1,4 0,0 0,0 Woj. lubelskie 0,8-1,0 0,7-0,1-0,5 Powiat bialski -1,6-0,9 1,5 0,1 0,7 Powiat włodawski -2,7-1,0 1,5 0,0 2,2 Powiat chełmski -2,8 2,1-0,1 0,1 0,7 Powiat zamojski -1,4 1,0 1,0 0,0-0,6 Legenda: A - Handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja B - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości C Pozostałe usługi Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, ( ). 34

35 Jednym z kluczowych problemów społeczno-gospodarczych współczesnej gospodarki jest bezrobocie. Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 15. w 2011 r. obszary stagnacji charakteryzowały się wyższym poziomem bezrobocia niż w całym województwie i kraju. Najgorsza sytuacja miała miejsce w powiecie włodawskim, gdzie niemal co czwarta osoba pozostawała bez pracy. Pozytywnie należy zatem ocenić zmniejszenie stopy bezrobocia we wszystkich badanych powiatach w latach Jednocześnie jednak należy zaznaczyć, że był to spadek niższy niż średnio w całym województwie lubelskim i kraju. Tabela 15. Zmiany stopy bezrobocia rejestrowanego w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach Jednostka terytorialna Zmiana % p.p. * Polska 19,0 12,5-6,5 Woj. lubelskie 17,8 13,2-4,6 Powiat bialski 18,4 15,1-3,3 Powiat włodawski 23,8 22,8-1,0 Powiat chełmski 22,5 18,1-4,4 Powiat zamojski 17,5 14,4-3,1 *p. p. punkty procentowe. Obszary stagnacji Lubelszczyzny charakteryzowały się również wyższym niż średnia wojewódzka i krajowa udziałem bezrobotnych w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym (tabela 16). Najgorsza sytuacja ponownie wystąpiła w powiecie włodawskim, gdzie wskaźnik ten ukształtował się w 2011 r. na poziomie równym 15%, czyli o ponad 6 p.p. wyższym niż średnia krajowa. Badany wskaźnik był w analizowanym okresie nieznacznie wyższy w grupie mężczyzn we wszystkich powiatach. Pozytywnie należy jednak odnieść się do zmniejszenia odsetka bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym we wszystkich analizowanych obszarach stagnacji w województwie lubelskim w latach Należy ponadto zaznaczyć, że w powiatach chełmskim i zamojskim spadek ten był wyższy niż średnio w całym województwie i kraju. 35

36 Tabela 16. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym według płci w obszarach wzrostu w województwie lubelskim na tle Polski i województwa lubelskiego w latach Ogółem Mężczyźni Kobiety Jednostka terytorialna Zmiana Zmiana Zmiana % p.p.* % p.p.* % p.p.* Polska 14,0 9,0-5,0 13,2 8,0-5,2 12,5 7,1-5,4 Woj. lubelskie 13,3 9,6-3,7 13,1 8,9-4,2 12,9 8,3-4,6 Powiat bialski 14,2 10,6-3,6 13,8 9,5-4,3 13,4 8,5-4,9 Powiat włodawski 17,9 15,1-2,8 17,4 13,7-3,7 16,9 12,6-4,3 Powiat chełmski 18,6 13,1-5,5 18,5 10,9-7,6 18,4 9,1-9,3 Powiat zamojski 15,0 10,1-4,9 14,8 9,4-5,4 14,5 8,7-5,8 *p. p. punkty procentowe. W wyróżnionych obszarach stagnacji przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto kształtowało się na poziomie wyraźnie niższym niż średnia wojewódzka i krajowa. Najniższe dochody z tytułu pracy wystąpiły w powiecie włodawskim i bialskim, gdzie badany wskaźnik wyniósł w 2011 r. odpowiednio niespełna 69 i 72% przeciętnego wynagrodzenia w kraju. W powiatach tych nastąpił jednakże najbardziej dynamiczny wzrost wynagrodzeń w latach , wyższy niż średnio w województwie i kraju, dzięki czemu dystans względem średniej krajowej zmniejszył się (tabela 17). Tabela 17. Zmiany wartości przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto oraz w relacji do średniej krajowej w obszarach stagnacji w województwie lubelskim w latach Jednostka terytorialna Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej Dynamika Zmiana / zł % Polska = 100 p.p. * Polska 2314, ,21 156,62 100,0 100,0 0,0 Woj. lubelskie 1995, ,14 163,22 86,2 89,8 3,6 Powiat bialski 1666, ,50 163,93 72,0 75,4 3,4 Powiat włodawski 1838, ,66 157,66 79,4 80,0 0,6 Powiat chełmski 1862, ,62 153,02 80,5 78,6-1,9 Powiat zamojski 1590, ,29 171,41 68,7 75,2 6,5 *p. p. punkty procentowe. 36