Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Chorzów

Transkrypt

1 R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Chorzów Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna

2 Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a Katowice tel Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej Łódź tel

3 Spis treści SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW... 3 WSTĘP ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W CHORZOWIE ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI CHORZOWA RYNEK PRACY DOCHODY LUDNOŚCI PODMIOTY GOSPODARCZE RYNEK NIERUCHOMOŚCI ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ GMINY CHORZÓW PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA DANYCH Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Chorzowie w latach Tabela 2. Procesy migracyjne w Chorzowie w latach Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Chorzowie (w tys. zł) w latach Tabela 4. Największe firmy w Chorzowie w 2011 r Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1m 2 w latach Tabela 6. Rynek nieruchomości w Chorzowie w latach Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Chorzowa (w tys.) w latach Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Chorzowie i GZM (w promilach) w latach Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Chorzów) za rok: 2002, 2007, Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok: 2002, 2007, Wykres 5. Struktura ludności Chorzowa według wieku w 2012 r. (w tys. osób) Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Chorzowie za rok 2002 i Wykres 7. Liczba pracujących w Chorzowie (w tys. osób) w latach Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Chorzów) za rok: 2007, 2010,

4 Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok: 2007, 2010, Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Chorzowie i GZM według sekcji PKD w 2012 r Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Chorzowie (w tys. osób) w latach Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Chorzowie, woj. śląskim i Polsce w latach Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Chorzowa PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Chorzowa i GZM PIT (w tys. zł) w latach Wykres 15. Struktura dochodów ludności w Chorzowie według źródła dochodów za rok: 2004, 2008, Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Chorzowie i GZM w latach Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Chorzowie i GZM w latach Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Chorzowie w latach Wykres 19. Cena za 1m 2 mieszkania w Chorzowie i GZM w latach Wykres 20. Dochody i wydatki Chorzowa ogółem (ceny bieżące w mln zł) w latach Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Chorzowie i GZM w latach Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Chorzowie w latach Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Chorzowie i GZM w latach Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Chorzowie i GZM w latach

5 Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe ( stanowiące bazę danych społeczno-ekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

6 CHORZÓW liczba mieszkańców (stan na2012 r.) osób powierzchnia miasta 33,5 km 2 jednostki sąsiadujące 1. Katowice 2. Ruda Śląska 3. Świętochłowice 4. Bytom 5. Piekary Śląskie 6. Siemianowice Śląskie Rysunek 1. Chorzów na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Ruda Śląska Chorzów (2) Sosnowiec Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

7 1. Analiza potencjału ludzkiego w Chorzowie Liczba ludności zamieszkującej w Chorzowie w latach systematycznie spadała. W okresie badawczym odnotowano jej zmniejszenie z do osób, czyli o 4,59%. Najwyższe tempo zmian rocznych, od -0,48% do -0,62%, miało miejsce w latach W kolejnych latach wskaźnik ten osiągał wartości od -0,26% do -0,33% z wyjątkiem 2010 r., w którym liczba mieszkańców Chorzowa spadła o 1,03%. Skokowa zmiana odnotowana w 2010 r. może być wynikiem przyjęcia przez GUS jako podstawy obliczania wskaźników demograficznych danych zebranych w trakcie prowadzonego w 2011 r. Narodowego Spisu Powszechnego. W tabeli 1. przedstawiono procesy demograficzne w opisywanym okresie badawczym. Liczba ludności* Tabela 1. Procesy demograficzne w Chorzowie w latach Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski ,0-2,04-0, ,8-2,10-0, ,1-1,97-0, ,7-2,09-0, ,4-1,70 0, ,4-1,64 0, ,1-1,01 0, ,4-1,05 0, ,2-0,88 0, ,9-1,88 0, ,7-1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL Największą liczbę urodzeń 1229 odnotowano w 2009 r., najniższą 903 w 2002 r. W badanym okresie wzrosła ona o 15,92%. Wahania liczby zgonów nie przekroczyły 8,74%, kształtując się na poziomie od 1400 do 1534 osób. Wskaźnik przyrostu naturalnego w analizowanym okresie uzyskiwał wartości ujemne. Największą różnicę pomiędzy liczbą urodzeń i zgonów (-582 osoby) odnotowano w 2004 r. Wskaźnik przyrostu naturalnego w okresie badawczym wzrósł z -5,0 do -3,7. Najniższą wartość (5,1 ) osiągnął w 2004 r. Do 2010 r. wzrastał, osiągając -2,2. Wartości w poszczególnych latach przedstawia wykres 1. Należy zauważyć, że w każdym z badanych lat 7

8 tys. osób promile wskaźnik przyrostu naturalnego w Chorzowie osiągał wartości średnio o 2,1 pkt. niższe niż analogiczne dla GZM. Różnica ta zmniejszyła się jednak z 3,9 pkt. do 1,7 pkt., osiągając najmniejszą wartość 1,3 pkt. w 2010 r. Podobną zależność da się zauważyć w relacji do danych krajowych wartości wskaźnika przyrostu naturalnego dla Chorzowa, przy zbliżonej dynamice zmian rocznych, były średnio o 4 pkt. niższe od analogicznych wartości dla Polski. Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Chorzowa w latach ,0-0,1-0,2 80-0, ,4-0,5-0,6-0,7 Liczba ludności Przyrost naturalny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W latach saldo migracji w Chorzowie było ujemne (tabela 2.). W analizowanym okresie liczba wymeldowań z Chorzowa była o 1215 osób wyższa niż liczba osób nowo zameldowanych. Jednocześnie wartości odnotowane w poszczególnych latach podlegały dużym wahaniom. Najniższe saldo migracji wystąpiło w latach , w sumie 1134 osoby. W okresie saldo migracji wahało się od -203 osób w 2006 r. do 33 osób w 2005 r. Ostatnie dwa lata okresu badawczego miały dodatnie saldo migracji, odpowiednio 125 i 57 osób. Wskaźnik salda migracji w latach wzrósł z -6,52 do -0,02. W kolejnych latach odnotowano jego niewielkie zmiany utrzymujące się w przedziale od -1,78 do 1,12. W 2012 r. uzyskał wartość 0,57. Porównując wartości wskaźnika migracji Chorzowa w kolejnych latach z uśrednionymi danymi dla GZM, można zauważyć, że osiągały one średnio o 3,62 pkt. wyższy poziom od analogicznych danych dla regionu i podległy znacznie większym wahaniom rocznym. 8

9 promile Napływ ludności (zameldowania) Tabela 2. Procesy migracyjne w Chorzowie w latach Odpływ ludności (wymeldowania) Saldo migracji Wskaźnik salda migracji Wskaźnik salda migracji dla GZM ,52-3,71 Wskaźnik przyrostu rzeczywistego ,23-3,63-5, ,02-3,65-5, ,29-3,72-4, ,78-4,63-6, ,06-4,61-2, ,06-3,36-3, ,19-3,26-2, ,62-3,38-10, ,12-3,33-2, ,51-3,41-3,31 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W analizie procesów demograficznych ważna jest rzeczywista dynamika zmian liczby ludności Chorzowa opisywana przez wskaźnik przyrostu rzeczywistego uwzględniający łącznie przyrost naturalny i migracyjny. W okresie badawczym przyjmował on wartości ujemne i ulegał silnym wahaniom. Najmniejszy spadek liczby ludności w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (-2,64 osoby) odnotowano w 2004 r. Najwyższą wartość bezwzględną (10,41 ) wskaźnik osiągnął w 2010 r., choć miał na niego wpływ Narodowy Spis Powszechny opisany powyżej. W analizowanych danych zarysowuje się, mimo wahań, słaba tendencja do zmniejszania się tempa spadku liczby mieszkańców. Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Chorzowie i GZM (w promilach) w latach ,00 1,00 0,00-1,00-2,00-3,00-4,00-5,00-6,00-7, Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 9

10 W latach znacząco zmieniała się struktura wieku mieszkańców Chorzowa. Odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wzrastał w całym badanym okresie, od 17,5% w 2002 r. do 20,9% w 2012 r. Podobną zmianę, choć o nieco większej dynamice, należy zauważyć w populacji zamieszkującej GZM, gdzie wartość omawianego wskaźnika wzrosła odpowiednio z 15% do 19,5%. Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Chorzów) za rok: 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok: 2002, 2007, ,5% 19,1% 20,9% 15,0% 17,0% 19,5% 67,1% 66,8% 65,2% 70,0% 69,9% 67,4% 15,4% 14,1% 13,9% ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym 15,0% 13,1% 13,0% ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Procentowy udział osób w wieku produkcyjnym wśród mieszkańców Chorzowa zmniejszył się w opisywanym przedziale czasu o 1,9 pkt. proc., osiągając poziom 65,2%. Zmniejszeniu uległ również odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym, z 15,4% w 2002 r. do 13,9% w roku Analogiczne wskaźniki dla ludności GZM wykazywały tę samą tendencję, choć nieco większą dynamikę. Udział procentowy ludności w wieku produkcyjnym w GZM zmniejszył się o 2,6 pkt. proc., a w przedprodukcyjnym o 2 pkt. proc. Porównując strukturę demograficzną ludności w 2012 r., należy zauważyć niższy o 2,2 pkt. proc. odsetek ludności w wieku produkcyjnym w Chorzowie oraz wyższy niż w GZM udział procentowy osób w wieku przedprodukcyjnym o 0,9 pkt., a o 1,4 pkt. proc. w wieku poprodukcyjnym (wykresy 3. i 4.). 10

11 lata Wykres 5. Struktura ludności Chorzowa według wieku w 2012 r. (w tys. osób) 85 i więcej mężczyźni kobiety tys. osób Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL Wykres 5. przedstawia strukturę płci i wieku mieszkańców Chorzowa. Obraz ten po części odzwierciedla tendencje demograficzne całej polskiej populacji. Wyraźnie widoczne są zmiany liczebności w poszczególnych grupach wiekowych, będące konsekwencją ubytków okresu wojny oraz wyżu demograficznego lat pięćdziesiątych i wtórnego wyżu lat siedemdziesiątych. Znacząco mniejszą liczebność, na co wpływ poza procesami historycznymi mają już procesy biologiczne, mają roczniki urodzone w latach Skutki okresu powojennego zwiększenia urodzeń widoczne są wyraźnie w grupach wiekowych oraz W strukturze demograficznej widoczne są różnice proporcji płci. W przedziale 0 24 lata występuje przewaga mężczyzn, do 3,2 pkt. proc. Wśród osób w wieku lata proporcje płci są wyrównane. W grupie 55 lat i powyżej zdecydowanie dominują kobiety, przy czym dysproporcja ta zwiększa się wraz z wiekiem, od 3,05 pkt. proc. przewagi w przedziałach do 27,83 pkt. proc. wśród osób powyżej 85. roku życia. 11

12 Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Chorzowie za rok 2002 i % 10% 20% 30% 40% 50% 60% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 9% 16% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji % 51% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji % 28% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W latach w Chorzowie wzrósł poziom wykształcenia ludności. Udział w grupie wiekowej powyżej 20 lat osób mających wykształcenie wyższe wzrósł z 9% w 2002 r. do 16% w 2011 r. W tej samej grupie wiekowej odsetek osób mających wykształcenie wyższe bądź średnie podniósł się w badanym okresie z 41% do 51%. Udział procentowy osób z wykształceniem zawodowym pozostał na tym samym poziomie. Dane statystyczne zostały przedstawione na wykresie 6. 12

13 tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki Chorzowa 2.1. Rynek pracy Analiza rynku pracy wymaga spojrzenia na najbardziej istotne wskaźniki zmiany w wielkości i strukturze zatrudnienia oraz poziomie bezrobocia. W okresie badawczym liczba osób pracujących w Chorzowie (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) wzrosła z 25,4 tys. do 27,2 tys. Po niewielkich zmianach zachodzących do 2007 r. nastąpił silny, o 5,9%, wzrost liczby pracujących do 27,3 tys. osób. W kolejnych latach liczebność tej grupy podlegała wahaniom sięgającym 4,2%. Zmiany o podobnym przebiegu dotyczyły procentowego udziału osób pracujących (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) w grupie Chorzowian w wieku produkcyjnym. Od 2005 do 2008 r. odsetek pracujących wzrósł o 4 pkt. proc., a w kolejnych latach wahał się w granicach 35 37% (szczegółowe dane przedstawia wykres 7.). Wykres 7. Liczba pracujących w Chorzowie (w tys. osób) w latach ,80 25,40 25,56 33% 33% 34% 27,32 36% 26,25 35% 27,27 26,36 37% 36% 27,17 37% 60% 55% 50% 45% 40% 35% 30% 25% % liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Dotyczy podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. W strukturze płci pracujących w Chorzowie nie zarysowuje się wyraźna tendencja (wykres 8.). W okresie badawczym odsetek kobiet w tej grupie wzrósł o 0,1 pkt. proc. do poziomu 49,5%. W 2012 r. był on wyższy niż w GZM o 3,7%. Należy jednak zauważyć, że w okresie badawczym odsetek kobiet wśród pracujących w GZM systematycznie wzrastał, podczas gdy w Chorzowie w 2010 r. wyraźnie zaznacza się spadek tego wskaźnika do poziomu 47,4%.

14 Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Chorzów) za rok: 2007, 2010, % Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok: 2007, 2010, % 75% 50,6% 52,6% 50,5% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 49,4% 47,4% 49,5% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% % kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Chorzowie i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 1 25% 20% 15% 10% 5% 0% 21% 19% 14% 12% 10% 8% 8% 9% 10% 7% 6% 8% 6% 6% 6% 7% 5% 3% 4% 4% 3% 0.0% 1% 1% 2% 2% 3% 2% 0% 1% 2% 2% 2% 0.0% 2% 2% 0.0% 0.0% Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Struktura zatrudnienia wg PKD w Chorzowie i GZM znacząco od siebie odbiegają (wykres 10.). Kluczową różnicą jest bliski 0%, wobec 8% w GZM, udział zatrudnionych w górnictwie 1 A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B Górnictwo i wydobywanie, C Przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F Budownictwo, G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H Transport i gospodarka magazynowa, I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S Pozostała działalność usługowa, T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U Organizacje i zespoły eksterytorialne. 14

15 tys. osób (B). Pracownicy przemysłu przetwórczego (sekcja C) stanowili 19% ogół pracujących mieszkańców Chorzowa, o 2 pkt. proc. mniej niż w GZM. W liczbie pracujących w Chorzowie względnie duży udział mieli pracownicy: przedsiębiorstw świadczących usługi administracyjne (sekcja N, 8% wobec 6% w GZM), administracji publicznej (sekcja O, 9% wobec 5% w GZM), edukacji (sekcja P, 10%) oraz ochronie zdrowia (sekcja Q, 9%). Na wykresie 11. ilustrującym zmianę liczby bezrobotnych zarejestrowanych w Chorzowie w latach można zauważyć podział na dwa okresy. W pierwszym, trwającym do 2008 r. liczba osób bezrobotnych zmniejszała się. Tempo roczne tych zmian było coraz wyższe od 4,68% w latach do 35,8% w latach W całym okresie bezrobocie obniżyło się o 70,1%, do 3,3 tys. osób. W 2009 r. liczba bezrobotnych wzrosła do 4,6 tys. W kolejnych latach wahała się ona w przedziale 4,5 4,8 tys. osób. Szczegółowe dane przedstawiono na wykresie 11. Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Chorzowie (w tys. osób) w latach ,1 10,6 9,9 8 7,9 6 5,2 4,6 4,7 4,5 4,8 4 3, Liczba osób bezrobotnych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Zmiany wielkości stopy bezrobocia rejestrowanego pozostawały w oczywistym związku ze zmieniającą się liczbą bezrobotnych. W 2004 r. wartość opisywanego wskaźnika sięgała 23,7%. Była ona wyższa niż stopa bezrobocia w województwie śląskim (16,9%) i w Polsce (19,00%). W kolejnych latach spadała. Najniższy poziom bezrobocia rejestrowanego w Chorzowie, 8,2%, został osiągnięty w 2008 r. Należy zwrócić uwagę, że w tym czasie w skali kraju wartość opisywanego wskaźnika była wyższa o 1,3 pkt. proc. W województwie śląskim osiągnął on poziom 6,9%. Jak widać tempo zmniejszania się bezrobocia w latach było znacznie szybsze w Chorzowie (15,5 pkt. proc) niż w województwie śląskim (10 pkt. 15

16 proc.) czy w Polsce (9,5 pkt. proc.). W latach stopa bezrobocia w Chorzowie wzrosła do 11,6%. Podobnie, choć o nieco większym nasileniu, przebiegały zmiany współczynnika w województwie śląskim i w Polsce. W 2012 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w Chorzowie i w województwie śląskim różniły się nieznacznie, osiągając odpowiednio 11,6% i 11,1%; szczegółowe dane przedstawia wykres 12. Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Chorzowie, woj. śląskim i Polsce w latach ,0% 23,7% 22,3% 20,0% 19,0% 17,6% 18,4% 15,0% 10,0% 16,9% 15,5% 14,8% 12,7% 12,6% 11,2% 9,2% 9,5% 8,2% 12,1% 12,4% 12,5% 13,4% 11,2% 11,6% 11,5% 11,6% 11,1% 10,0% 10,2% 9,4% 5,0% 6,9% 0,0% Chorzów województwo śląskie Polska 2.2. Dochody ludności Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W latach średnie roczne dochody mieszkańców Chorzowa, zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym, systematycznie rosły. Na początku okresu badawczego dochody nominalne sięgały 17,3 tys., zaś realne wynosiły 16,7 tys. zł. W 2011 r. osoby uzyskujące dochody opodatkowane podatkiem od dochodów osobistych (PIT) nominalnie osiągnęły średni roczny dochód w wysokości 27,3 tys. (wzrost o 57,9%). Wysokie tempo zmian w ujęciu nominalnym, mieszczące się w przedziale od 5,08% do 9,22%, było charakterystyczne dla lat W 2010 r. wzrost dochodów ludności został zahamowany i wyniósł 0,38%. W ostatnim roku okresu badawczego odnotowano wzrost omawianego wskaźnika do 5,13%. Jednocześnie w 2011 r. średni roczny dochód w ujęciu realnym wyniósł 22,0 tys. zł. W analizowanym okresie wzrosły one zatem o 31,4%, co oznacza znacznie niższą dynamikę w porównaniu z dochodami w ujęciu nominalnym. 16

17 tys. zł dochody w tys. zł dynamika zmian Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Chorzowa PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach ,790 25,924 27,284 12% 10% 25 23,946 8% ,665 21,690 22,013 19,739 22,096 18,717 21,316 17,284 20,038 18,658 17,834 16, % 4% 2% 0% -2% -4% dochody nominalne dynamika zmian - nominalnie dochody realne dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej, GUS, BDL. Dochody mieszkańców GZM wzrastały w podobny sposób. Należy jednak zauważyć rosnącą różnicę pomiędzy dochodami mieszkańców Chorzowa, a dochodami w GZM. Na początku okresu badawczego wynosiła ona 2,7 tys. zł, a w ostatnim roku badawczym osiągnęła 3,5 tys. zł. W badanym okresie zbliżony względny wzrost dochodów Chorzowa i GMZ, odpowiednio o 57,80% i 57,14%, przełożył się na zwiększenie różnicy bezwzględnej w średnich dochodach mieszkańców tych jednostek, ze względu na niemal 60% różnicę w dochodach na początku okresu badawczego (wykres 13.). Trzeba zwrócić uwagę na gorszą na tle mieszkańców miast GZM sytuację ekonomiczną ludności Chorzowa, przejawiającą się w niższych średnich dochodach rocznych i utrzymującej się tendencji do zwiększania tej dysproporcji. Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Chorzowa i GZM PIT (w tys. zł) w latach ,6 17,3 20,7 18,7 22,2 19,7 24,1 21,7 26,7 23,9 28,4 29,1 25,8 25,9 27,3 30, Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 17

18 W okresie badawczym najwyższe dochody uzyskiwali mieszkańcy Chorzowa pracujący na własny rachunek. W 2004 r. sięgały one 44,8 tys. zł i dynamicznie się zmieniały, zarówno w okresie ożywienia gospodarczego lat (11,99 19,16%), jak i kolejnych lat stagnacji (od -10,53% do 5,46%). Osoby pracujące na własny rachunek w 2011 r. osiągały średnio roczny dochód w wysokości 75,3 tys. zł. Z pracy najemnej w badanym przedziale czasu mieszkańcy Chorzowa uzyskiwali dochody średnio o 57,2% do 65,1% niższe. W 2004 r. średni roczny dochód z tego źródła wyniósł 21,3 tys. zł, a w ostatnim roku objętym analizą 32,2 tys. zł. Zmiany te utrzymywały tendencję wzrostową, mieszczącą się w przedziale od 3,54% do 10,08%. Dochody z rent i emerytur rosły w tempie od 2,96% do 9,77% rocznie. Roczne dochody z tego źródła w 2011 roku sięgały średnio 23,7 tys. zł. Duże zmiany, od -59,35% do 161,74%, cechowały dochody kapitałowe, silnie zależne od koniunktury. Średni zysk z kapitału sięgnął 30,1 tys. zł w 2007 r., a w ostatnim roku objętym analizą wyniósł 21,4 tys. zł. Dochody mieszkańców Chorzowa z umów cywilnoprawnych wzrosły z 3,8 tys. zł w 2004 r. do 6,3 tys. zł w 2011 r. Jest to jednak znacząco mniej wobec 26,6% dochodów pozyskiwanych z tego źródła w 2004 r. Szczegółowe dane przedstawia tabela 3. Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Chorzowie (w tys. zł) w latach Z pracy na własny rachunek tałowych nie i o Z zysków kapi- Z umów zlece- Z pracy najemnej Z rent i emerytur dzieło ,8 21,3 15,2 3,0 3, ,9 22,6 16,3 7,5 4, ,5 23,4 16,9 11,5 4, ,9 25,0 17,4 30,1 4, ,4 27,7 19,1 23,1 5, ,8 29,6 20,9 21,4 5, ,4 30,7 22,3 8,7 5, ,3 32,2 23,7 12,6 6,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Udział dochodów z pracy na własny rachunek zmieniał się w przedziale od 10,7% w pierwszym roku badania, do 15,8% w 2008 r. i 14,5% w ostatnim roku objętym badaniem. W tym okresie wzrósł również udział dochodów z pracy najemnej z 58,9% do 62,2%. W strukturze widoczny jest również stale rosnący, z 3,3% do 4,7%, udział umów cywilnoprawnych. Spadł natomiast o 8,4 pkt. proc odsetek dochodów, których źródłem są renty i emerytury. Strukturę dochodów przedstawia wykres

19 Wykres 15. Struktura dochodów ludności w Chorzowie według źródła dochodów za rok: 2004, 2008, % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% ,7% 58,9% 3,3% 26,6% 0,5% ,8% 63,2% 4,1% 16,2% 0,6% ,5% 62,2% 4,7% 18,2% 0,5% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej Podmioty gospodarcze W tabeli 4. przedstawiono największe podmioty gospodarcze zarejestrowane na terenie Chorzowa. Zestawienie powstało w oparciu o ranking Lista 2000 publikowany corocznie przez dziennik Rzeczpospolita. Największy pod względem wielkości przychodów (ponad 484 mln zł) odnotowano w przypadku firmy Moto Profil sp. z o.o. zatrudniającej 501 osób. Firma działa od 1993 r. i jest jednym z większych importerów i dystrybutorów części samochodowych. Drugą pozycję zajmował ALSTOM Konstal z przychodami ze sprzedaży w wysokości 331,7 mld zł, który specjalizuje się w produkcji taboru szynowego. Nazwa firmy Tabela 4. Największe firmy w Chorzowie w 2012 r. Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Wielkość zatrudnienia w 2011 r. Moto Profil sp. z o.o ALSTOM Konstal S.A b.d. Messer Polska sp. z o.o b.d. Transpetrol sp. z o.o b.d. Tramwaje Śląskie S.A Konsorcjum Handlowe Stofarb S.A b.d. Huta Królewska - Oddział ArcelorMittal Poland S.A. b.d. b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce, nie tylko oddziałów/zakładów w Chorzowie. 19

20 tys. zł Na trzecim miejscu wśród chorzowskich firm znalazł się Messer Polska sp. z o.o. z przychodami sięgającymi niemal 270 mln zł (przedsiębiorstwo jest częścią dużego niemieckiego koncernu, zajmuje się produkcją gazów technicznych i świadczy kompleksowe usługi w zakresie ich dystrybucji i magazynowania). Warto zauważyć, że w rankingu największych firm znalazły się również Tramwaje Śląskie i Huta Królewska. Na wykresie 16. przedstawiono średnie dochody przypadające na zarejestrowane w Chorzowie i GZM podmioty prowadzące działalność gospodarczą oraz posiadające osobowość prawną. W 2007 r. wartość tego wskaźnika dla przedsiębiorstw chorzowskich w 2007 r. sięgała 106,2 tys. zł. i była wyższa od analogicznego wskaźnika w GZM o 8,02%. W kolejnych 2 latach średnie roczne dochody omawianych podmiotów z Chorzowa spadły o 28,2%, do poziomu 76,3 tys. Podobnie było w przypadku przedsiębiorstw na obszarze GZM. Od 2010 r. odnotowuje się wzrost dochodów ujawnianych w deklaracjach CIT. W przypadku firm chorzowskich wzrosły one średnio do 86,4 tys., w 2011 r. przewyższając wartości deklarowane przez podmioty w GZM o 2,5 tys. zł. Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Chorzowie i GZM w latach ,2 97,5 101,0 101,0 76,3 78,2 91,6 86,4 85,3 84, Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Wskaźnikiem aktywności społeczeństwa lokalnego i oceny kondycji ekonomicznej jednostki terytorialnej jest stopa przedsiębiorczości przedstawiona na wykresie 17. Liczba zarejestrowanych w Chorzowie podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, przypadających na 1000 osób w wieku produkcyjnym w 2002 r. sięgała 130. Do 2010 r. wzrastała, utrzymując wartość nawet o 8 podmiotów wyższą niż średnia dla w GZM. W latach stopa przedsiębiorczości w Chorzowie wzrosła o 15,6 pkt. proc., a w 2012 r. wartość omawianego wskaźnika osiągnęła 154. Tę samą wartość osiągnął omawiany wskaźnik dla mieszkańców GZM. 20

21 liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Chorzowie i GZM w latach Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Stopa wejścia brutto przedsiębiorstw, wyrażona w procentach i rozumiana jako liczba nowo powstających przedsiębiorstw w relacji do liczby przedsiębiorstw na koniec poprzedniego roku wahała się od 10 w 2010 r., przez 8 w 2011 r. do 9 w 2012 r. Stopa wyjścia brutto przedsiębiorstw, analogiczny do poprzedniego wskaźnik mówiący o likwidowanych podmiotach, miał w 2010 r. wysokość 6. W 2011 r. wzrósł dwukrotnie do 12, aby w ostatnim roku badania zmniejszyć się do 8. Stopa wejścia przedsiębiorstw netto, będąca różnicą omawianych wskaźników, miała w 2011 r. wysokość 4. W kolejnym roku nastąpiła znaczna redukcja liczby firm rejestrowanych w CEIDG, w wyniku czego omawiany wskaźnik spadł do -4. Rok 2012 przyniósł poprawę sytuacji. Wraz z dotacjami na rozwój małej przedsiębiorczości pojawiły się nowe podmioty prywatne, w wyniku czego stopa wejścia przedsiębiorstw netto osiągnęła 1 (wykres 18.). Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Chorzowie w latach stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 21

22 Najniższe Najwyższe zł 2.4. Rynek nieruchomości Cena 1 m 2 mieszkania w Chorzowie w 2008 r. wynosiła 2900 zł i była o 150 zł niższa niż odpowiadająca jej uśredniona stawka w GZM. W 2009 r. średnia cena za 1 m 2 GZM obniżyła się o 100 zł i zrównała z ceną w Chorzowie. W kolejnym roku nastąpił spadek średniej ceny mieszkań w Chorzowie do 2800 zł za 1m 2, mimo wzrostu cen w całym GZM. Wykres 19. Cena za 1m2 mieszkania w Chorzowie i GZM w latach Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1m 2 w latach Lata Katowice Tychy Gliwice Chorzów Ruda Śląska Piekary Śląskie Bytom Źródło: opracowanie własne Tabela 5. ilustruje różnicę cen za 1 m 2 mieszkania w różnych miastach GZM oraz ich zmiany w latach Z tabeli wynika, że Chorzów plasował się w strefie środkowej rankingu. Średnie ceny mieszkań w Chorzowie w 2008 roku wynosiły 2900 zł/m 2, by w 2009 roku nie- 22

23 znacznie wzrosnąć do wartości 2950 zł/m 2, a następnie ulec spadkowi do poziomu 2800 zł/m 2 w 2010 roku. Najwyższe ceny za 1 m 2 mieszkania w 2010 roku ukształtował rynek w Katowicach (3650 zł), najniższe zaś w Bytomiu (2100 zł). Ceny mieszkań w Chorzowie były w 2010 roku niższe przeciętnie o 850 zł/m 2 od najdroższych mieszkań w Katowicach i przeciętnie o 700 zł/m 2 wyższe od najtańszych mieszkań w Bytomiu. Tabela 6. Rynek nieruchomości w Chorzowie w latach Lata Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 0,8 1,2 1,0 2,2 1,1 Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 81,2 128,7 97,8 151,4 119,7 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na osobę (m 2 ) b.d. 22,9 23,9 24,1 24,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. W Chorzowie w latach liczba oddawanych do użytku nowych mieszkań w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wahała się od 0,8 do 2,2 rocznie. W ostatnim roku analizy wskaźnik ten osiągnął wartość 1,1. Przeliczona na 1000 mieszkańców powierzchnia oddawanych do użytku mieszkań wahała się między 81,2 m 2 w 2008 r., a 119,7 m 2 w 2012 r., osiągając najwyższą wartość (151,4 m 2 ) w 2011 r. Przeciętna powierzchnia użytkowa oddawanych mieszkań w przeliczeniu na 1 osobę systematycznie wrastała z 22,9 m 2 w 2009 r. do 24,3 m 2 w 2012 r. 23

24 mln zł 3. Analiza sytuacji finansowej gminy Chorzów W latach dochody i wydatki Chorzowa wzrosły ponad dwukrotnie. Na początku opisywanego okresu budżet miasta utrzymywał się w granicach 200 mln zł. W 2012 r. przekroczył 450 mln zł. Do 2007 r. Chorzów utrzymywał silną dyscyplinę budżetową, równoważąc wydatki i dochody, a w latach dysponował nawet nadwyżką. Po 2009 r. wydatki budżetowe miasta były wyższe od dochodów, czego skutkiem było powstanie deficytu budżetowego. Wykres 20. Dochody i wydatki Chorzowa ogółem (ceny bieżące w mln zł) w latach dochody ogółem wydatki ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W analizowanym okresie udział wydatków majątkowych przeznaczanych na inwestycje w wydatkach ogółem Chorzowa był od 2 do 12 pkt. proc. niższy niż analogiczny wskaźnik liczony dla GZM. W latach oraz udział inwestycji w wydatkach nie przekroczył 9%, a najniższą jego wartość (3%) odnotowano w 2003 r. W GZM wartość omawianego wskaźnika utrzymywała się powyżej 13%. Dopiero w 2012 r. udział wydatków inwestycyjnych Chorzowa zbliżył się do wartości wskaźnika dla GZM, osiągając 15% (wykres 21.).

25 mln zł Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Chorzowie i GZM w latach % 20% 15% 10% 5% 8% 14% 3% 13% 13% 6% 7% 14% 18% 19% 11% 11% 11% 20% 10% 22% 9% 20% 8% 17% 15% 17% 0% Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Wynik operacyjny informuje o możliwości pokrycia wydatków bieżących dochodami bieżącymi, co świadczy o sytuacji finansowej jednostki samorządu terytorialnego. W latach jedynie w 2010 r. wystąpił deficyt operacyjny na poziomie -3,5 mln zł. W pozostałych latach badanego okresu dochody bieżące przewyższały wydatki bieżące, a największą nadwyżkę operacyjną odnotowano w 2007 roku i wyniosła ponad 36 mln zł (wykres 22.). Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Chorzowie w latach ,7 25,2 25,5 20,8 6,0 8,0-3, nadwyżka operacyjna (w mln) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Warto zwrócić uwagę, iż dynamika zmian wyniku operacyjnego jest zbieżna z cyklem koniunkturalnym. W okresie wzrostu gospodarczego (lata ) zaobserwowano zwiększenie nadwyżki operacyjnej, natomiast w latach kryzysu gospodarczego nastąpiło pogorsze- 25

26 zł zł nie sytuacji finansowej miasta Chorzowa, aż do deficytu operacyjnego w 2010 roku. Od 2011 roku dochody bieżące były wyższe od wydatków bieżących, co jest typowe dla okresu rozwoju gospodarczego. Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Chorzowie i GZM w latach ,23 463,62 322,51 222,69 394,94 199,90 262,00 186,26 296,47 269,31 229, ,74 71, , Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W przeliczeniu na 1 mieszkańca nadwyżka operacyjna w Chorzowie była znacznie niższa niż w GZM. Największa różnica wystąpiła w 2006 roku, kiedy to w Chorzowie wyniosła 52,74 zł, natomiast w GZM 458,23 zł. Warto również zwrócić uwagę, iż przeciętnie w Metropolii Silesia wynik operacyjny na 1 mieszkańca był dodatni w każdym z analizowanych lat, natomiast w Chorzowie w 2010 odnotowano deficyt. W 2012 roku nadwyżka operacyjna w Chorzowie i GZM była zbliżona i wyniosła odpowiednio 229 zł oraz 269 zł na 1 mieszkańca. Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Chorzowie i GZM w latach Chorzów GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 26

27 Średnie dochody własne na 1 mieszkańca w Chorzowie wzrosły z 856 zł w 2002 r. do 1986 zł w 2012 r. (wykres 24.). W tym czasie dochód na 1 mieszkańca w GZM wzrósł odpowiednio z 1109 zł do 2478 zł. W latach 2003 oraz w Chorzowie odnotowano spadek dochodów, odpowiednio o 6% i 8%. Należy zauważyć, że w 2012 r. średni dochód na 1 mieszkańca Chorzowa był o 19,85% niższy niż analogiczny wskaźnik w całym GZM. 27

28 Podsumowanie Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego Chorzowa daje obraz miasta o dużym potencjale rozwojowym, które mimo restrukturyzacji i znacznego ubytku miejsc pracy w przemyśle wydobywczym i przemyśle przetwórczym rozpoczęło budowę strategii rozwoju w oparciu o handel oraz szeroko pojęte usługi. Sprzyja temu położenie w centrum aglomeracji górnośląskiej oraz obecność ważnych arterii komunikacyjnych. Z przeprowadzonej w ramach niniejszego raportu analizy potencjału ludzkiego w Chorzowie wynika, że między 2002 a 2012 r. na skutek utrzymującego się ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji nastąpił spadek liczby ludności miasta. Niski przyrost naturalny będzie pogłębiał niekorzystne zmiany w strukturze ludności (starzenie się społeczeństwa), przyczyniając się do obniżenia potencjału rozwojowego miasta. W porównaniu z sytuacją w całym GZM, w Chorzowie występuje jednak wyższy odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym. Ponadto poziom wykształcenia mieszkańców nie odbiega od średniej krajowej, a w analizowanym okresie odsetek osób z wykształceniem średnim i wyższym wzrósł aż o 10 pkt. proc. Analiza kondycji gospodarczej Chorzowa wykazała, że w latach znacząco zmniejszyła się liczba bezrobotnych (z 11,1 do 4,8 tys. osób) oraz nastąpił silny spadek bezrobocia (z 25,4% w 2004 r. do 11,6% w 2012 r.). O poprawie sytuacji na rynku pracy świadczy również wzrost liczby pracujących. Ponadto transformacja lat 90. i utrata miejsc pracy w przemyśle spowodowała zwiększenie poziomu przedsiębiorczości, a liczba przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców jest tu większa niż średnia w GZM. Stwarza to potencjał dla inwestorów poszukujących współpracowników i outsourcingu zadań. Analiza wykazała również, że mimo systematycznego wzrostu dochodów mieszkańców miasta wciąż pozostawały one niższe niż średnie dochody w GZM. W wyniku analizy sytuacji budżetowej stwierdzono, że Chorzów dysponuje nadwyżką operacyjną i nie ma problemów z regulacją bieżących zobowiązań. Mimo, iż udział wydatków inwestycyjnych w Chorzowie utrzymywał się poniżej średniej dla GZM ich poziom systematycznie rósł, a różnica w stosunku do GZM zmniejszyła się do 2 pkt. proc. Powyższe wnioski wskazują na szereg pozytywnych zjawisk i procesów świadczących o potencjale rozwojowym Chorzowa. Na szczególną uwagę zasługuje poprawa sytuacji na rynku pracy, wzrost zamożności mieszkańców, wysoki stopień przedsiębiorczości oraz zwiększenie 28

29 wydatków inwestycyjnych. Zaniżone w stosunku do GZM wskaźniki, wymagają ciągłego monitorowania i wypracowania działań umożliwiających ich poprawę. 29

30 Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1(159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010 Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 roku na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach , Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian regionalnego 30

31 oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 31