Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Bytom

Transkrypt

1 R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Bytom Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna

2 Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a Katowice tel Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej Łódź tel

3 Spis treści SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W BYTOMIU ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI BYTOMIA RYNEK PRACY DOCHODY LUDNOŚCI PODMIOTY GOSPODARCZE RYNEK NIERUCHOMOŚCI ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ GMINY BYTOM PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA DANYCH Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Bytomiu w latach Tabela 2. Procesy migracyjne w Bytomiu w latach Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Bytomiu (w tys. zł) w latach Tabela 4. Największe firmy w Bytomiu w 2011 r Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1m 2 w latach: Tabela 6. Rynek nieruchomości w Bytomiu w latach Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny w Bytomiu w latach Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Bytomiu i GZM (w promilach) w latach Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Bytom) za rok: 2002, 2007, Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok: 2002, 2007, Wykres 5. Struktura ludności w Bytomiu według wieku w 2012 r Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Bytomiu za rok: 2002 i Wykres 7. Liczba pracujących w Bytomiu (w tys. osób) w latach Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Bytom) za rok: 2007, 2010, Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok: 2007, 2010, Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Bytomiu i GZM według sekcji PKD w 2012 r

4 Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Bytomiu (w tys. osób) w latach Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Bytomiu, woj. śląskim i Polsce w latach Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Bytomia PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Bytomia i GZM PIT (w tys. zł) w latach Wykres 15. Struktura dochodów ludności Bytomia według źródła dochodów za rok: 2004, 2008, Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Bytomiu i GZM w latach Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Bytomiu i GZM w latach Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Bytomiu w latach: Wykres 19. Cena za 1m 2 mieszkania w Bytomiu i GZM w latach: Wykres 20. Dochody i wydatki Bytomia ogółem (ceny bieżące) w latach Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Bytomiu i GZM w latach Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) Bytomia w latach Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Bytomiu i GZM w latach Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Bytomiu i GZM w latach

5 Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe ( stanowiące bazę danych społecznoekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

6 BYTOM liczba mieszkańców (stan na 2012 r.) osób powierzchnia 69,44 km 2 jednostki sąsiadujące 1. Zabrze 2. Ruda Śląska 3. Świętochłowice 4. Chorzów 5. Piekary Śląskie 6. gminy spoza GZM Rysunek 1. Bytom na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Ruda Śląska Chorzów (2) Sosnowiec Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

7 1. Analiza potencjału ludzkiego w Bytomiu Liczba ludności Bytomia w latach zmniejszała się o 0,51% 3,00% w skali roku. W efekcie zmalała z do osób, co oznacza całkowity spadek na poziomie 9,28%. Liczba urodzeń przez większą część analizowanego okresu rosła, by osiągnąć maksimum w 2009 r. (1828 urodzeń). W kolejnych latach zmniejszyła się dość znacząco do 1598 urodzeń w 2012 r., przy czym było to o 3,16% więcej w porównaniu z 2002 r. Liczba zgonów w latach wahała się między 1849 w 2003 roku, a 2124 w 2012 roku (osiągnęła wartość najwyższą w badanym okresie). Na skutek różnic pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów przyrost naturalny w ciągu analizowanych 11 lat pozostawał ujemny. W 2007 roku przyjął wartość -411, by w kolejnych latach oscylować wokół poziomu Od roku 2011 obserwowany jest negatywny trend przyrost naturalny najpierw zmniejszył się do poziomu -417 w 2011 roku, a następnie -526 w 2012 roku (odnotowując jednocześnie najniższą wartość badanego okresu). Liczba ludności* Tabela 1. Procesy demograficzne w Bytomiu w latach Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski ,6 2,04 0, ,7 2,10 0, ,7 1,97 0, ,4 2,09 0, ,7 1,70 0, ,2 1,64 0, ,1 1,01 0, ,1 1,05 0, ,5 0,88 0, ,4 1,88 0, ,0 1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Wskaźnik przyrostu naturalnego w Bytomiu, podobnie jak w GZM, w latach był ujemny. Początkowo wynosił 1,6 i zmniejszył się do 2,4 w 2005 r. Następnie podlegał wahaniom, a począwszy od 2009 r., malał aż do 3,0 w 2012 r. W całym analizowanym 7

8 tys. osób promile okresie badany współczynnik był zdecydowanie niższy niż przeciętnie w kraju, gdzie od 2006 r. notowano dodatni przyrost naturalny. Liczba ludności w Bytomiu zmniejszała się w dużej mierze z powodu różnic dotyczących liczby urodzeń i zgonów, ale także na skutek procesów migracyjnych. Napływ ludności oscylował w przedziale od 1149 osób w 2005 r. do 1510 osób w 2007 r. W 2012 r. wynosił 1301 osób i był o 9,24% wyższy w porównaniu z 2012 rokiem. Z kolei liczba wymeldowań wynosiła osób, przy czym jej najniższą wartość odnotowano w 2008 r., zaś najwyższą w 2007 r. W efekcie saldo migracji w latach pozostawało ujemne. Warto jednak zauważyć, że jego wartość bezwzględna zmalała w tym okresie z 1197 do 893 osób. Na tle GZM, Bytom wyróżniał się zdecydowanie wyższymi wartościami bezwzględnymi wskaźnika salda migracji. Wprawdzie w obu przypadkach rokrocznie odnotowywano ujemne wartości tego współczynnika, jednak w przypadku GZM oscylował on wokół 3,70, a w przypadku Bytomia wynosił średnio 5,34. Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny w Bytomiu w latach , , , ,2 90-0,3 60-0,4 30-0, ,6 Liczba ludności Przyrost naturalny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL 8

9 promile Napływ ludności (zameldowania) Tabela 2. Procesy migracyjne w Bytomiu w latach Odpływ ludności (wymeldowania) Saldo migracji Wskaźnik salda migracji Wskaźnik salda migracji dla GZM Wskaźnik przyrostu rzeczywistego ,22 3,71-7, ,85 3,63 8, ,12 3,65 8, ,78 3,72 8, ,62 4,63 7, ,88 4,61 9, ,93 3,36 5, ,05 3,26 5, ,90 3,38 30, ,22 3,33 6, ,11 3,41 7,91 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Z powodu ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji, wskaźnik przyrostu rzeczywistego również pozostawał w badanym okresie ujemny. W latach ulegał on wahaniom od -7,79 w 2002 roku, poprzez -8,47 w 2005, -5,09 w 2008, -30,93 w 2010, do -7,91 w roku Uwagę zwracają dane z 2010 r., kiedy badany współczynnik wyniósł aż 30,93. Było to jednak efektem wykorzystania przez GUS danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku, co spowodowało jednorazową korektę liczby ludności miasta. W 2012 roku przyrost rzeczywisty w Bytomiu wyniósł -7,91, a zatem na 1000 mieszkańców miasta ubyło niemal 8 osób. Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Bytomiu i GZM (w promilach) w latach , ,00-2,00-3,00-4,00-5,00-6,00-7,00 Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 9

10 Analiza struktury ludności według wieku produkcyjnego (wykres 3. i 4.) pozwala zauważyć, że zarówno w opisywanym mieście, jak i w całym GZM jednym z problemów demograficznych jest starzejące się społeczeństwo. W Bytomiu w latach udział mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym w liczbie ludności ogółem zmniejszył się z 15,6% do 13,2%. Podobnie kształtował się w tym czasie odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym w GZM. Udział osób w wieku produkcyjnym w Bytomiu oraz w GZM również malał. Odsetek mieszkańców Bytomia w tej kategorii wiekowej w 2012 r. ukształtował się na poziomie 66,8% i był o 2,3 pkt. proc. niższy w porównaniu z 2002 r. W przypadku całego GZM, udział ten w 2002 r. wyniósł 70,0% i w ciągu kolejnych 11 lat zmalał do 67,4%. W 2012 r. przeciętnie co piąty mieszkaniec Bytomia był w wieku poprodukcyjnym, podczas gdy w 2002 r. takich osób było tylko 15,2%. Warto dodać, że w całym analizowanym okresie opisywany wskaźnik był nieznacznie wyższy niż współczynnik obliczony dla GZM. Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Bytom) za rok: 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok: 2002, 2007, ,2% 17,7% 20,0% 15,0% 17,0% 19,5% 69,1% 68,7% 66,8% 70,0% 69,9% 67,4% 15,6% 13,6% 13,2% ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym 15,0% 13,1% 13,0% ludność w wieku ludność w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 10

11 lata Wykres 5. Struktura ludności w Bytomiu według wieku w 2012 r. 85 i więcej mężczyźni kobiety tys. osób Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Analizując strukturę ludności z uwzględnieniem kryterium wieku i płci można stwierdzić, że w większości kategorii wiekowych różnice w liczbie kobiet i mężczyzn były niewielkie. Mniejszy udział mężczyzn w badanej populacji wynika jednak z faktu, że w starszych grupach wiekowych dominowały kobiety. Wśród osób powyżej 55. roku życia było ich osób, a ich odsetek w tej subpopulacji ukształtował się na poziomie 58,2%. W kolejnych kategoriach wiekowych udział kobiet był coraz wyższy. W najstarszej grupie (85 i więcej lat) kobiety stanowiły już znaczną większość, tj. 82,2%. Dane te świadczą o nadumieralności mężczyzn zjawisku obserwowanym w całym kraju. Analizując dane dotyczące wykształcenia osób powyżej 20 roku życia, można zauważyć, że w latach odsetek osób z wykształceniem średnim oraz wyższym znacznie się zwiększył. W 2011 r. połowa ludności w wieku 20 lat i więcej legitymowała się dyplomem szkoły średniej lub wyższej. Było to o 13 pkt. proc. więcej w porównaniu do 2002 r. Jednocześnie udział osób z wykształceniem wyższym zwiększył się niemal dwukrotnie (z 8% do 15%). Tendencję wzrostową w tym zakresie odnotowano również w całym GZM. 11

12 Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Bytomiu za rok: 2002 i % 10% 20% 30% 40% 50% 60% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 8% 15% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji % 50% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji % 28% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W 2011 r. większość (55%) mieszkańców regionu po 20 roku życia miała wykształcenie średnie lub wyższe. W tym czasie 19% osób posiadało dyplom uczelni wyższej o 8 pkt. proc. więcej w porównaniu z 2002 r. W badanym okresie nie zmienił się odsetek mieszkańców Bytomia, którzy posiadali wykształcenie zasadnicze zawodowe ich udział w grupie osób powyżej 20. roku życia wynosił w obu punktach czasowych 28%. Był on również nieznacznie wyższy w porównaniu z GZM (o 1 pkt. proc. w 2011 r. i o 3 pkt. proc. w 2012 r.). 12

13 tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki Bytomia 2.1. Rynek pracy W latach liczba pracujących w Bytomiu (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) dość mocno się zmieniała, początkowo wynosiła osób, ale do 2008 r. zmniejszyła się do osób. Kolejne dwa lata przyniosły wzrost i w 2010 r. pracujących było już osób. Niestety w latach liczba pracujących ponownie spadła. Pod koniec badanego okresu wynosiła ona osób, a zatem całkowita zmiana w porównaniu z 2005 r. to 3,48%. Jednocześnie w latach stosunek osób pracujących w Bytomiu w odniesieniu do liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym utrzymywał się w granicach 26 27%. Jego bardziej znaczący wzrost, tj. do 29%, odnotowano w 2010 r., natomiast w 2011 r. zmniejszył się o 1 pkt. proc. i na tym poziomie pozostał również w kolejnym roku. Należy jednak zwrócić uwagę, iż omawiany wskaźnik charakteryzuje się relatywnie niskimi wartościami, co świadczy o tym, że znaczna liczba mieszkańców Bytomia osób w wieku produkcyjnym pracuje poza granicami miasta. Wykres 7. Liczba pracujących w Bytomiu (w tys. osób) w latach % ,4 33,7 33,8 33,2 34,0 34,3 33,4 33,2 45% 40% 33 35% 32 30% 31 26,5% 26,2% 26,6% 26,4% 27,4% 28,6% 28,2% 28,5% 25% % liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Dotyczy podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Z danych dotyczących osób pracujących z uwzględnieniem kryterium płci wynika, że w latach w analizowanej kategorii nieznacznie przeważały kobiety. W 2007 r. stanowiły one 50,7% badanej grupy. Ich odsetek zwiększył się wprawdzie do 51,1% 13

14 w 2010 r., ale już dwa lata później spadł do 50,6%. Cecha ta wyróżnia opisywane miasto na tle GZM, gdzie w omawianym okresie wśród pracujących większy udział mieli mężczyźni. Warto jednak dodać, że ich odsetek zmniejszał się stopniowo z 55,8% w 2002 r. do 54,2% w 2012 r. Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Bytom) za rok: 2007, 2010, % Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok: 2007, 2010, % 75% 49,3% 48,9% 49,4% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 50,7% 51,1% 50,6% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% % kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL W Bytomiu w 2012 r. najwięcej osób pracowało w następujących branżach: handel hurtowy i detaliczny (sekcja G), górnictwo i wydobywanie (sekcja B), edukacja (sekcja P) i opieka zdrowotna (sekcja Q). We wszystkich tych przypadkach odsetek zatrudnionych był wyższy w porównaniu z GZM, przy czym największą różnicę odnotowano w przemyśle górniczowydobywczym (14% zatrudnionych w Bytomiu wobec 8% w całym GZM). Odwrotna sytuacja dotyczyła przetwórstwa przemysłowego (sekcja C), w którym w Bytomiu zatrudnionych było 11 %, podczas gdy w GZM aż 21%. W tym miejscu warto przyjrzeć się bliżej górnictwu w Bytomiu. W mieście siedzibę ma bowiem oddział Kompanii Węglowej S.A. Bobrek Centrum. Łączna powierzchnia obszaru górniczego KWK Bobrek Centrum wynosi 17,73 km². Spółka zatrudnia w Bytomiu ponad 3 tys. osób (stan zatrudnienia na : 3383 osób), dzięki czemu jest największym pracodawcą w mieście. Tym samym miasto jest w znacznym stopniu uzależnione od branży górniczo-wydobywczej. Warto również w tym miejscu wspomnieć, iż obecnie funkcjonuje tylko jedna z siedmiu kopalń, co świadczy o znaczącym ograniczeniu działalności górniczo-wydobywczej w Bytomiu. 14

15 Niewielkie znaczenie w strukturze zatrudnienia miały: pozostała działalność usługowa, gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz organizacje i zespoły eksterytorialne (sekcje: S, T, U), wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych (sekcja D), działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (sekcja I), informacja i komunikacja (sekcja J). Podobną sytuację zaobserwowano również w całym GZM. Wymienione sekcje dawały zatrudnienie relatywnie niewielkiej liczbie osób (od 0,1% w przypadku sekcji A do 3% w przypadku sekcji J). Szczegółowe dane przedstawiono na wykresie 10. Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Bytomiu i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 1 25% 21% 20% 15% 10% 5% 0% 14% 11% 8% 0,0% 0,1% 15% 13% 12% 12% 10% 7% 6% 6% 6% 5% 4% 5% 4% 2% 3% 4% 2% 1% 3% 2% 2% 1% 2% 2% 2% 1% 1% 7% 2% 2% 0,5% 0,2% Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Liczba bezrobotnych w Bytomiu (wykres 11.) w latach malała. W 2003 r. zarejestrowanych było bezrobotnych, ale w ciągu pięciu lat ich liczba zmniejszyła się do 6800 osób, zatem całkowity spadek wyniósł 62,0%. W kolejnych latach odnotowywano jednak rokroczny wzrost badanej zmiennej. Najwyższy przyrost (o 36,8%, do 9300 osób) odnotowano w 2009 r. Dalsze zmiany przebiegały mniej gwałtownie i w 2012 r. liczba 1 A rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B górnictwo i wydobywanie, C przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F budownictwo, G handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H transport i gospodarka magazynowa, I działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J informacja i komunikacja, K działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S pozostała działalność usługowa, T gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U organizacje i zespoły eksterytorialne. 15

16 tys. osób bezrobotnych ukształtowała się na poziomie osób. Było to o 38,0% mniej niż w 2003 r., ale aż o 63,2% więcej w porównaniu z minimum z 2008 r. Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Bytomiu (w tys. osób) w latach ,9 16,9 15,2 12,3 10,7 11,0 8,9 9,3 9,9 6, Liczba osób bezrobotnych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Bytomiu zmniejszyła się z 26,7% w 2004 r. do 12,7% w 2008 r. Potem tendencja zniżkowa odwróciła się i w efekcie w 2012 r. stopa bezrobocia wyniosła 19,9%. Warto zauważyć, że w analizowanym okresie jej wartości znacząco odbiegały od wskaźników obliczonych dla województwa śląskiego i Polski. Największe różnice odnotowano w 2004 r., zaś najmniejsze w 2008 r. W 2012 r. stopa bezrobocia w Bytomiu była wyższa aż o 8,8 pkt. proc. od stopy bezrobocia w województwie i o 6,5 pkt. proc. od stopy dla całego kraju. Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Bytomiu, woj. śląskim i Polsce w latach % 25% 20% 15% 10% 5% 26,7% 19,0% 16,9% 24,6% 17,6% 15,5% 21,1% 14,8% 12,7% 15,9% 11,2% 9,2% 12,7% 9,5% 6,9% 19,6% 19,9% 18,1% 16,8% 12,1% 12,4% 12,5% 13,4% 9,4% 10,0% 10,2% 11,1% 0% Bytom województwo śląskie Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 16

17 tys. zł dochody w tys. zł dynamika zmian 2.2. Dochody ludności Średni roczny dochód mieszkańców Bytomia zwiększał się w całym analizowanym okresie. Podobny trend odnotowano również w Metropolii Silesia. W 2004 r. dochody podatników w Bytomiu wynosiły przeciętnie 18,2 tys. zł w ujęciu nominalnym i 17,7 tys. zł w ujęciu realnym (ceny stałe z 2003 roku). A następnie stopniowo się zwiększały do 27,7 zł w 2011 r. w ujęciu nominalnym oraz do 22,3 tys. zł w ujęciu realnym, co świadczy o wzroście zamożności mieszkańców Bytomia. Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Bytomia PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach ,505 26,255 27,663 12% 10% ,736 21,576 21,967 22,319 19,960 18,989 21,851 18,239 21,129 19,955 18,867 17,673 18, % 6% 4% 2% 0% dochody nominalne dynamika zmian - nominalnie dochody realne dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej oraz GUS, BDL Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Bytomia i GZM PIT (w tys. zł) w latach ,6 20,7 18,2 19,0 22,2 20,0 24,1 21,6 26,7 23,7 28,4 29,1 25,5 26,3 30,8 27, Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 17

18 Warto jednak zauważyć, że średnie zarobki w opisywanym mieście były niższe niż w GZM. Ponadto różnica ta pogłębiała się w kolejnych latach w 2004 r. wynosiła 1,4 tys. zł, a w 2011 r. już 3,1 tys. zł w ujęciu nominalnym. W ujęciu realnym różnica była jeszcze większa i przekraczała 5,3 tys. zł. Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Bytomiu (w tys. zł) w latach z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z rent i emerytur z zysków kapitałowych z umów zlecenie i o dzieło ,6 21,6 17,6 5,2 3, ,5 22,3 18,6 7,2 4, ,5 23,0 19,9 18,7 3, ,1 24,3 20,6 73,9 4, ,1 27,3 22,3 14,3 4, ,1 29,2 24,5 15,1 5, ,7 30,5 26,0 7,4 5, ,6 32,3 27,3 13,0 5,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. W latach w Bytomiu wzrost dochodów osób fizycznych odnotowano w zasadzie we wszystkich ich źródłach (tabela 3.). Dość mocno wahały się jedynie dochody z zysków kapitałowych. Największe dochody przynosiła praca na własny rachunek. W 2004 r. wynosiły one przeciętnie zł, a w 2011 r. było to już zł. W całym analizowanym okresie tylko raz w 2007 r. dochody z innych źródeł, tj. z zysków kapitałowych, przekroczyły średnie dochody z pracy na własny rachunek. Relatywnie wysokie dochody uzyskiwano również z pracy najemnej oraz z rent i emerytur. W 2011 r. wynosiły one odpowiednio zł oraz zł i były o około połowę wyższe w porównaniu z 2004 r. Najmniejsze dochody deklarowano z tytułu umów cywilnoprawnych (zlecenie i o dzieło), jednak i one w analizowanym okresie zwiększyły się z 3600 zł do 5900 zł (tj. o 63,9%). Z danych Izby Skarbowej wynika, że mieszkańcy Bytomia uzyskiwali dochody przede wszystkim z pracy najemnej. W 2011 r. stanowiły one 62,2% dochodów ludności. Było to nieznacznie, tj. o 0,7 pkt. proc., mniej niż w 2008 r., ale o 3,2 pkt. proc. więcej niż w 2004 r. 18

19 Wykres 15. Struktura dochodów ludności Bytomia według źródła dochodów za rok: 2004, 2008, % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% ,0% 59,0% 3,1% 28,7% 0,2% ,0% 63,0% 3,8% 19,8% 0,2% ,3% 62,2% 4,3% 20,9% 0,4% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Drugim pod względem wielkości źródłem dochodów były emerytury i renty. Należy jednak podkreślić, że w analizowanym okresie ich udział znacznie się zmniejszył. W 2004 r. stanowiły one 28,7% dochodów ludności, podczas gdy w 2011 r. było to już tylko 20,9%. Zwiększył się natomiast odsetek wpływów z tytułu pracy najemnej. W tym przypadku odnotowano wzrost o 3,3 pkt. proc. do 12,3% w 2011 r. W niewielkim stopniu wzrósł również odsetek dochodów z umów zleceń i o dzieło z 3,1% do 4,3% w latach Udział dochodów z zysków kapitałowych był najmniejszy i zawierał się w przedziale 0,2% 0,4% ogółu dochodów ludności Bytomia Podmioty gospodarcze Kopalnia Węgla Kamiennego Bobrek Centrum, należąca do Kompanii Węglowej S.A., jest największym pracodawcą w mieście, gdyż zatrudnia ponad 3 tys. osób. Do największych firm zlokalizowanych w Bytomiu należą również: Orzeł Biały S.A., Kopex Przedsiębiorstwo Budowy Szybów S.A. oraz TGS Technika Grzewcza i Sanitarna. Płytki Ceramiczne. Największe przychody ze sprzedaży w 2012 r. odnotował Orzeł Biały S.A., który specjalizuje się w recyklingu akumulatorów ołowiowych. 19

20 tys. zł Nazwa firmy Tabela 4. Największe firmy w Bytomiu w 2012 r. Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Liczba pracujących Kompania Węglowa S.A. KWK Bobrek-Centrum * b.d Orzeł Biały SA b.d. Kopex Przeds. Budowy Szybów SA b.d. TGS Technika Grzewcza i Sanitarna. Płytki Ceramiczne b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce, bądź (*) oddziałów/zakładów zlokalizowanych na terenie miasta. Dane z deklaracji CIT pokazują, że przeciętne dochody roczne w przeliczeniu na jedną firmę w 2007 r. ukształtowały się na poziomie zł. Do 2009 r. spadły o 18,6%. Jednak tendencja ta odwróciła się i w 2012 r. średnie dochody firm z Bytomia wyniosły zł. Należy jednak podkreślić, że sytuacja dochodowa przedsiębiorstw z siedzibą w Bytomiu była gorsza niż przeciętna sytuacja pozostałych firm w GZM. W latach bytomskie firmy osiągały dochody w wysokości 55,8-68,2% średnich dochodów firm w GZM. Największą różnicę odnotowano w 2008 r. Wartość analizowanego wskaźnika dla GZM była wtedy aż o 79,1% wyższa niż w Bytomiu. Sytuacja poprawiła się w 2011 r., kiedy różnica ta zmniejszyła się do 46,5%. Wynikało to zarówno ze wzrostu przeciętnych dochodów przedsiębiorstw bytomskich, jak i obniżenia się średniej dla GZM. Należy jednak zaznaczyć, że informacje na temat CIT dotyczą jedynie firm zarejestrowanych w Bytomiu. Analiza pomija więc Kompanię Węglową S.A., która w Bytomiu ma jedynie swój oddział. Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Bytomiu i GZM w latach ,0 97,5 101,0 56,4 78,2 50,5 50,8 85,3 84,1 57, Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 20

21 liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Bytomiu i GZM w latach Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Liczba podmiotów prywatnych w Bytomiu w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym w latach wzrosła z 112 do 135. Niemniej jednak stopa przedsiębiorczości w opisywanym mieście w całym analizowanym okresie była niższa w porównaniu ze średnią dla GZM, gdzie wahała się od 132 do 154 podmiotów. Wynika z tego, że Bytom nie jest silnym ośrodkiem przedsiębiorczości prywatnej w regionie funkcję tę pełnią inne miasta, np. Katowice. Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Bytomiu w latach: stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W latach 2010 i 2012 w Bytomiu odnotowano dodatnią stopę wejścia netto, co oznacza, że więcej firm zostało wpisanych do rejestru niż wyrejestrowanych. Omawiany współczynnik 21

22 zł przyjął wartość odpowiednio 3% i 1%. Odmienną sytuację odnotowano w 2011 r., kiedy stopa wejścia netto ukształtowała się na poziomie -2%. Było to związane z okresowym spadkiem liczby przedsiębiorstw zamkniętych zostało 9% firm, podczas gdy zarejestrowano tylko 7% podmiotów (w odniesieniu do stanu z roku poprzedniego) Rynek nieruchomości Analizując sytuację na rynku nieruchomości można zauważyć, że w Bytomiu w latach cena za 1m 2 mieszkania utrzymywała się poniżej średniej dla Metropolii. W 2008 r. wynosiła ona zaledwie 1950 zł i była najniższa wśród miast GZM. Dla porównania średnia cena 1m 2 w Metropolii Silesia osiągnęła wartość 3050 zł. Przeciętna cena w Bytomiu była więc o ponad 1/3 niższa. W kolejnych dwóch latach stopniowo zwiększała się i ostatecznie ukształtowała się na poziomie 2100 zł, co oznacza wzrost o 7,7% w stosunku do wartości początkowej. Wzrost ten, w połączeniu ze spadkiem średnich cen dla GZM, spowodował zmniejszenie różnicy (z 1100zł w 2008 r. do 900 zł w 2011 r.). Mimo to, cena za 1m 2 w Bytomiu była w tym czasie o 30,0% niższa niż w GZM i aż o 73,8% niższa niż w Katowicach, gdzie mieszkania były najdroższe w całym analizowanym okresie. Wykres 19. Cena za 1m 2 mieszkania w Bytomiu i GZM w latach: Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. 22

23 najniższe najwyższe Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1m 2 w latach: Lata Katowice Tychy Gliwice Ruda Śląska Źródło: opracowanie własne. Liczba nowych mieszkań w Bytomiu w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2008 r. wynosiła 0,2. Rok później zwiększyła się do 0,5 i na tym poziomie utrzymała się przez trzy lata. W 2012 r. odnotowano jej nieznaczny spadek do 0,4. Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku w przeliczeniu na 1000 osób w latach zmniejszała się. W 2010 r. wynosiła 42,4 m 2 i była o 10,7% niższa w odniesieniu do 2008 r. W 2011 r. trend spadkowy uległ jednak odwróceniu. W efekcie w 2012 r. wartość badanej zmiennej ukształtowała się na poziomie 78,1 m 2, czyli była o 64,4% większa niż w 2008 r. Jednocześnie przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w przeliczeniu na 1 osobą począwszy od 2009 r. charakteryzowała się tendencją zwyżkową o niewielkim nasileniu. Według danych za 2012 r. wynosiła 22,8 m 2, zatem zwiększyła się o 6,04% w porównaniu do 2009 r. liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę (m 2 ) Piekary Śląskie Bytom Tabela 6. Rynek nieruchomości w Bytomiu w latach Lata ,2 0,5 0,5 0,5 0,4 47,5 46,0 42,4 66,9 78,1 b.d. 21,5 22,4 22,6 22,8 średnia cena 1m 2 lokalu mieszkaniowego (w zł) b.d. b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. 23

24 mln zł 3. Analiza sytuacji finansowej gminy Bytom Dochody Bytomia w 2002 r. ukształtowały się na poziomie 361,5 mln zł i nieznacznie (0,05%) przekraczały kwotę wydatków ogółem. W roku następnym wydatki nie uległy większej zmianie, odnotowano jednak spadek dochodów i w efekcie pojawił się niewielki deficyt budżetowy (12,6 mln zł). Lata przyniosły wzrost wartości obu badanych zmiennych, przy czym w przypadku dochodów przyrost miał bardziej stabilny charakter, podczas gdy wydatki zwiększały się skokowo w 2006 i 2008 r. Wykres 20. Dochody i wydatki Bytomia ogółem (ceny bieżące) w latach dochody ogółem wydatki ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Specyfika tych zmian spowodowała, że w latach w budżecie miasta pojawiła się nadwyżka, natomiast w 2006 r. deficyt. Z kolei w latach dochody i wydatki pozostawały na bardzo zbliżonym poziomie. Niestety w 2009 r. odnotowano 7,4-procentową redukcję dochodów Bytomia (o 42,8 mln zł). Jednocześnie wydatki zwiększyły się o 8,7% (tj. 49,9 mln zł.). Wskutek tego wystąpił największy (88,8 mln zł) w analizowanym okresie deficyt budżetowy. W kolejnych latach zmniejszał się on ze względu na fakt, że dochody rosły nieco szybciej niż wydatki. W 2012 r. deficyt budżetowy zmalał do 23,4 mln zł. W latach wydatki inwestycyjne w Bytomiu były relatywnie niewielkie. Ich udział w wydatkach ogółem oscylował w tym czasie wokół 3% i znacząco odbiegał od wartości analogicznego wskaźnika obliczonego dla całego GZM. Ten ostatni wynosił bowiem od 13% do 18%. 24

25 mln zł W latach w Bytomiu na nowe inwestycje przeznaczano coraz więcej środków (aż do 20% wydatków miasta w 2010 r.), z czym związany był pojawiający się w tym okresie deficyt budżetowy. Świadczy to jednak, że pieniądze wydatkowane były na rozwój miasta. Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Bytomiu i GZM w latach % 20% 15% 14% 13% 13% 14% 18% 12% 19% 20% 18% 19% 22% 20% 20% 17% 15% 14% 17% 10% 5% 3% 2% 3% 3% 4% 0% Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL Sytuacja finansowa Bytomia w latach nie była stabilna. W 2006 r. wydatki bieżące miasta były wyższe o 25,2 mln zł od dochodów bieżących. Następne dwa lata przyniosły wprawdzie nadwyżkę, ale już w latach bieżące wydatki ponownie przekraczały dochody bieżące. W latach znów pojawiła się nadwyżka operacyjna, osiągająca w 2012 r. poziom 12,0 mln zł. Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) Bytomia w latach ,1 3,9 17,4 12, ,4-25,2-23, nadwyżka operacyjna (w mln) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 25

26 zł zł Analogiczne zmiany dotyczyły nadwyżki operacyjnej w przeliczeniu na 1 mieszkańca (wykres 22.). Po silnych wahaniach osiągnęła ona wartość 68,94 zł w 2012 r. W latach w skali całego GZM utrzymywała się nadwyżka operacyjna, ale podlegała ona podobnym trendom, jak te zaobserwowane w przypadku relacji bieżących dochodów i wydatków w Bytomiu. Jej wartość w przeliczeniu na 1 mieszkańca zawierała się w przedziale od 463,62 zł w 2007 r. do 199,90 zł w 2009 r. W 2012 r. wynosiła 269,31 zł, co oznacza, że była niemal czterokrotnie wyższa niż w Bytomiu. Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Bytomiu i GZM w latach ,23 463,62 152,35 21,28 394,94 199,90 262,00 98,77 296,47 68,94 269, ,09-135,08-126, Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Dochody własne miasta w latach przeważnie rosły (spadek odnotowano tylko w 2003 r. i 2009 r.). Na początku analizowanego okresu wyniosły one 1022 zł, a w 2012 r. ponad dwa razy więcej, tj zł. Należy jednak podkreślić, że dochody własne na 1 mieszkańca Bytomia wciąż pozostawały niższe niż średnie dochody na 1 mieszkańca GZM. Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Bytomiu i GZM w latach Bytom GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 26

27 Podsumowanie Z przeprowadzonych analiz wynika, że sytuacja społeczno-gospodarcza Bytomia w badanym okresie należała do najtrudniejszych w skali całego GZM. Dużym problem pozostawało stopniowe wyludnianie się miasta, spowodowane ujemnym saldem migracji oraz ubytkiem naturalnym. Ponadto w analizowanych latach niekorzystnym zmianom uległa struktura demograficzna mieszkańców miasta. Zwiększył się bowiem odsetek osób w wieku poprodukcyjnym, kosztem malejącego udziału osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. W Bytomiu mamy zatem do czynienia z procesem starzenia się społeczeństwa, z którym borykają się również inne miasta zarówno w GZM, jak i w całej Polsce. Sytuacja na bytomskim rynku pracy w analizowanym okresie nie była zadowalająca. Liczba osób pracujących wahała się, a na koniec 2012 r. była niższa niż w 2005 r. Wynika to zarówno z restrukturyzacji przemysłu i zmian gospodarczych na terenie Bytomia, jak również z naturalnych procesów wychodzenia z rynku pracy na skutek osiągania wieku emerytalnego. Największe zmiany zaszły w sektorze wydobywczym, gdyż w latach 90-tych XX wieku na terenie Bytomia działało siedem kopalń węgla kamiennego, a do 2012 roku pozostała jedynie KWK Bobrek Centrum. Pomimo znacznego ograniczenia działalności górniczowydobywczej, kopalnia jest największym pracodawcą w tym mieście, gdyż zatrudnia ponad 3 tys. osób. Na podstawie zebranych danych można stwierdzić, że w Bytomiu udział pracujących (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) w grupie osób w wieku produkcyjnym w całym analizowanym okresie był bardzo mały, co oznacza, że znaczna część mieszkańców Bytomia w wieku produkcyjnym pracowała poza granicami miasta. Wśród miast GZM w 2012 r. niższe wartości tego wskaźnika odnotowano tylko w Siemianowicach Śląskich oraz Świętochłowicach. W przypadku liczby bezrobotnych do 2008 roku odnotowano tendencję spadkową, jednak w kolejnych latach bezrobocie zaczęło rosnąć, co było związane ze spowolnieniem gospodarczym występującym w tym czasie w Polsce. Należy również podkreślić, że stopa bezrobocia w Bytomiu w latach była znacznie wyższa niż średnia dla GZM i kraju. Pozytywną zmianą był obserwowany w ostatnich latach wzrost poziomu wykształcenia ludności Bytomia. Mimo systematycznego wzrostu dochodów mieszkańców Bytomia wciąż pozostawały one niższe od przeciętnych dochodów w GZM, a dodatkowo różnica ta pogłębiała się 27

28 w analizowanym okresie. Ta sama zależność wystąpiła w przypadku dochodów bytomskich firm, które stanowiły średnio 62,4% dochodów firm w GZM. Poniżej średniej dla Metropolii Silesia pozostawała również pomimo rokrocznego wzrostu stopa przedsiębiorczości w Bytomiu. Analiza rynku nieruchomości wykazała natomiast, że ceny mieszkań w Bytomiu utrzymywały się na najniższym poziomie w całym GZM. Dane dotyczące kondycji finansowej miasta pokazują, że wpływy i wydatki w początkowym okresie bilansowały się, ale w 2009 r. pojawił się dość duży deficyt budżetowy, związany ze zwiększonymi wydatkami inwestycyjnymi. W kolejnych latach wydatki inwestycyjne zmniejszały się, co wpłynęło na redukcję deficytu. Jednocześnie w całym analizowanym okresie dochody własne miasta w przeliczeniu na 1 mieszkańca były niższe w porównaniu ze średnią dla GZM, co świadczy o niższej pozycji dochodowej Bytomia na tle innych miast Metropolii Silesia. Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że Bytom należy do najsłabszych pod względem społeczno-ekonomicznym ośrodków GZM. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy dopatrywać się w górniczej historii miasta. Znaczna redukcja działalności wydobywczej spowodowana likwidacją sześciu z siedmiu kopalń węgla kamiennego funkcjonujących na terenie Bytomia w latach 90-tych XX wieku dała początek większości problemów społeczno-gospodarczych, z którymi miasto nadal się boryka. 28

29 Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1 (159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010, Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 r. na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach , Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian regionalnego oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, 29

30 Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 30