Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Zabrze

Transkrypt

1 R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Zabrze Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna

2 Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a Katowice tel Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej Łódź tel

3 Spis treści SPIS TREŚCI... 3 SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW... 3 WSTĘP ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W ZABRZU ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI ZABRZA RYNEK PRACY DOCHODY LUDNOŚCI PODMIOTY GOSPODARCZE RYNEK NIERUCHOMOŚCI ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ ZABRZA PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA DANYCH Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Zabrzu w latach Tabela 2. Procesy migracyjne w Zabrzu w latach Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Zabrzu (w tys. zł) w latach Tabela 4. Największe firmy w Zabrzu w 2011 r Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach Tabela 6. Rynek nieruchomości w Zabrzu w latach Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Zabrza w latach Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Zabrzu i GZM (w promilach) w latach Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Zabrze) za rok 2002, 2007, Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, Wykres 5. Struktura ludności Zabrza według wieku w 2012 r Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Zabrzu za rok 2002 i

4 Wykres 7. Liczba pracujących w Zabrzu (w tys. osób) w latach Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Zabrze) za rok 2007, 2010, Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Zabrzu i GZM według sekcji PKD w 2012 r Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Zabrzu (w tys. osób) w latach Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Zabrzu, woj. śląskim i Polsce w latach Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Zabrza PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Zabrza i GZM PIT (w tys. zł) w latach Wykres 15. Struktura dochodów ludności Zabrza według źródła dochodów w latach 2004, 2008, Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Zabrzu i GZM w latach Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Zabrzu i GZM w latach Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Zabrzu w latach Wykres 19. Cena za 1 m 2 mieszkania w Zabrzu i GZM w latach Wykres 20. Dochody i wydatki Zabrza ogółem (ceny bieżące w mln zł) w latach Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Zabrzu i GZM w latach Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Zabrzu w latach Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Zabrzu i GZM w latach Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Zabrzu i GZM w latach

5 Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe ( stanowiące bazę danych społeczno-ekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

6 ZABRZE liczba mieszkańców (stan na 2012 r.) osób powierzchnia miasta 80,4 km 2 jednostki sąsiadujące 1. Gliwice 2. Bytom 3. Ruda Śl. 4. gminy spoza GZM Rysunek 1. Zabrze na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Ruda Śląska Chorzów (2) Sosnowiec Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

7 1. Analiza potencjału ludzkiego w Zabrzu W latach liczba ludności w Zabrzu sukcesywnie malała, zmniejszając się w badanym okresie o 7,81% z poziomu 194 tys. osób w 2002 r. do 179 tys. w 2012 r. W większości analizowanych lat liczba urodzeń była niższa od liczby zgonów, a co za tym idzie występował ujemny przyrost naturalny; wyjątkiem są lata , kiedy liczba zgonów była nieznacznie niższa od liczby urodzeń. Liczba ludności* Tabela 1. Procesy demograficzne w Zabrzu w latach Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski ,8-2,04-0, ,0-2,10-0, ,7-1,97-0, ,1-2,09-0, ,4-1,70 0, ,2-1,64 0, ,3-1,01 0, ,3-1,05 0, ,8-0,88 0, ,9-1,88 0, ,8-1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania Poddając analizie porównawczej poziom wskaźnika przyrostu naturalnego dla miasta Zabrze z danymi dla GZM i Polski można zauważyć, że w każdym kolejnym roku wskaźnik ten w Zabrzu przyjmował wyższe wartości niż w przypadku całego GZM i niższe niż w kraju. W Polsce od 2006 r. obserwowano dodatni przyrost naturalny, podczas gdy w Zabrzu liczba urodzeń przewyższyła liczbę zgonów jedynie w latach Na tle kraju procesy demograficzne wypadają zatem niekorzystnie. Należy jednak zauważyć, że wskaźnik przyrostu naturalnego w Zabrzu kształtował się na wyższym poziomie niż w GZM, gdzie oscylował między -2,1 a -0,9. W ostatnim roku analizowanego okresu w GZM wskaźnik osiągnął aż -1,97, w Zabrzu ukształtował się na poziomie -0,8. 7

8 tys. osób promile Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Zabrza w latach , , , ,1 50-0, ,3 Liczba ludności Przyrost naturalny W latach saldo migracji (tabela 2.) w Zabrzu było ujemne. Oznacza to, że w każdym z analizowanych lat więcej osób wymeldowało się z miasta niż się w nim zameldowało. Najwyższą bezwzględną wartość salda migracji zanotowano w 2006 r. (1138 osób), a najniższą w 2003 r. (647 osób). Głównego powodu wzrostu salda w latach należy upatrywać w migracji zarobkowej Polaków, która nastąpiła po wstąpieniu kraju do Unii Europejskiej. Napływ ludności (zameldowania) Tabela 2. Procesy migracyjne w Zabrzu w latach Odpływ ludności (wymeldowania) Saldo migracji Wskaźnik salda migracji Wskaźnik salda migracji dla GZM Wskaźnik przyrostu rzeczywistego ,92-3,71-5, ,34-3,63-5, ,20-3,65-5, ,12-3,72-6, ,99-4,63-5, ,08-4,61-5, ,27-3,36-3, ,74-3,26-3, ,95-3,38-34, ,00-3,33-5, ,45-3,41-4,90 8

9 promile Porównując procesy migracyjne w Zabrzu z uśrednionymi danymi dla GZM, należy zwrócić uwagę, że zmiana salda migracji w latach była bardziej znacząca niż dla GZM, a z perspektywy całego analizowanego okresu wskaźniki migracji mieszkańców Zabrza były niższe (z wyjątkiem 2003 r.) niż wskaźniki uśrednione dla całego GZM. Konsekwencją ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji w Zabrzu był ujemny wskaźnik przyrostu rzeczywistego, który obrazuje faktyczny spadek liczby ludności w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. W 2012 r. wskaźnik przyrostu rzeczywistego wynosił - 4,90, co oznacza, że w stosunku do roku poprzedniego liczba ludności zmniejszyła się blisko o 5 osób na każdy tysiąc mieszkańców Zabrza. Na szczególną uwagę zasługuje nienaturalny wskaźnik przyrostu rzeczywistego w 2010 r. Jego przyczyną jest zmiana źródła danych od 2010 r. do obliczania wskaźników demograficznych ludności zaczęły być używane dane z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2011 r. W efekcie negatywnych procesów demograficznych, w latach liczba ludności Zabrza spadła o ponad 15 tys. osób. Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Zabrzu i GZM (w promilach) w latach , ,00-2,00-3,00-4,00-5,00-6,00-7,00 Zabrze GZM Postępujące zmiany demograficzne dotyczą również struktury ludności według wieku produkcyjnego (wykres 3. i 4.). W latach zarówno w Zabrzu, jak i w całym GZM wzrósł odsetek osób w wieku poprodukcyjnym. W 2002 r. w Zabrzu wynosił on 14,3%, w ,8%, jednak ciągle utrzymywał się na niższym poziomie niż w całym GZM, gdzie w 2012 r. osiągnął 19,5%. W analizowanym okresie zaobserwowano również systematyczny 9

10 spadek udziału osób w wieku przedprodukcyjnym, wynoszący 3,1 pkt. proc. w Zabrzu oraz 2 pkt. proc. w GZM. Zmiany odsetka mieszkańców Zabrza w wieku produkcyjnym nie przebiegały jednokierunkowo. Między 2002 a 2007 r. ich udział w ogólnej populacji wzrósł o 0,5 pkt. proc., jednak w ciągu kolejnych 5 lat udział ten spadł z 70,0% do 68,1%, osiągając niższą wartość niż w 2002 r. W GZM od 2002 do 2012 r. odsetek ludności w tej grupie zmniejszył się z 70,0% do 67,4%. Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Zabrze) za rok 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, ,3% 16,4% 18,8% 15,0% 17,0% 19,5% 69,5% 70,0% 68,1% 70,0% 69,9% 67,4% 16,2% 13,6% 13,1% ludność w wieku ludność w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym 15,0% 13,1% 13,0% ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym Analizując dane zaprezentowane w formie piramidy płci i wieku (wykres 5.), można zauważyć tendencje charakterystyczne dla Polski (nieregularny kształt piramidy: niże i wyże demograficzne, wąska podstawa). Na piramidzie widoczne są również dysproporcje płci wśród mieszkańców Zabrza dominowały kobiety (w 2012 r. stanowiły one 51,7% ludności). Należy jednak podkreślić, że sytuacja ta wynika ze znaczącej przewagi kobiet w starszych kategoriach wiekowych. 10

11 lata Wykres 5. Struktura ludności Zabrza według wieku w 2012 r. Na wykresie 6. przedstawione zostały zmiany w poziomie wykształcenia ludności Zabrza. W 2002 r. w grupie osób powyżej 20 lat jedynie 8% ukończyło studia, w 2011 r. było to już 15%. Prawie połowa mieszkańców po 20. roku życia (48%) w 2011 r. posiadała wykształcenie średnie lub wyższe, co oznacza wzrost w porównaniu do 2002 r. o 13 pkt. proc. W tym samym okresie nie zmienił się odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym i wynosił on 26%. 85 i więcej tys. osób mężczyźni kobiety Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Zabrzu za rok 2002 i % 10% 20% 30% 40% 50% 60% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 8% 15% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji % 48% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji % 26%

12 tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki Zabrza 2.1. Rynek pracy W latach liczba osób pracujących w Zabrzu (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) wzrosła z 39,3 do 41,4 tys. osób. Udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym przez cały okres wynosił średnio ok. 32%. Najniższe zatrudnienie odnotowano w 2005 r., zaś najwyższe w 2010 r. Szczegółowe dane przedstawiono na wykresie 7. Wykres 7. Liczba pracujących w Zabrzu (w tys. osób) w latach ,1 80% 70% ,6 41,7 41,1 41,1 41,4 60% 50% 40 39,3 39,5 40% % 30% 31% 32% 32% 34% 33% 34% 30% 20% % liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Dotyczy podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Zabrze) za rok 2007, 2010, % Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, % 75% 53,5% 52,5% 52,0% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 46,5% 47,5% 48,0% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% % kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL

13 Analizując strukturę pracujących według płci, można zauważyć, że zarówno w Zabrzu, jak i całym GZM wśród pracujących dominowali mężczyźni. W obu przypadkach odnotowano jednak wzrost udziału kobiet w grupie pracujących. W Zabrzu udział tez zwiększył się z 46,5% w 2007 r. do 48,0% w 2012 r., w GZM z 44,2% do 45,8%, co świadczy o powolnym wyrównywaniu się struktury płci pracujących. Przedstawiona na wykresie 10. struktura zatrudnionych według sekcji PKD w Zabrzu i GZM wykazuje duże podobieństwa. Najwięcej osób w obu obszarach zatrudnionych było w przetwórstwie przemysłowym (sekcja C).W Zabrzu odsetek ten wynosił 18%, a w GZM 21%. Kluczową rolę w strukturze zatrudnienia odgrywają również handel (sekcja G; po 12% w Zabrzu i GZM), edukacja (sekcja P; odpowiednio 12% i 10%), opieka zdrowotna (sekcja Q; 10% i 7%), górnictwo i wydobywanie (sekcja B; 9% w Zabrzu i 8% w GZM) oraz budownictwo (sekcja F; 9% i 6%). Jednocześnie największe różnice w strukturze zatrudniania pomiędzy Zabrzem i GZM (wynoszące 3 pkt. proc.) obserwowano w przetwórstwie przemysłowym (sekcja C), budownictwie (sekcja F), opiece zdrowotnej (sekcja Q) oraz usługach związanych z administrowaniem (sekcja N). Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Zabrzu i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 1 25% 20% 21% 18% 15% 10% 5% 0% 9% 8% 0,0% 0,1% 12% 12% 12% 9% 10% 10% 6% 6% 6% 6% 6% 7% 5% 3% 4% 3% 4% 2% 2% 2% 1% 3% 3% 3% 2% 0,2% 1% 1% 2% 2% 1% 0,2% Zabrze GZM 1 A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B Górnictwo i wydobywanie, C Przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F Budownictwo, G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H Transport i gospodarka magazynowa, I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S Pozostała działalność usługowa, T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U Organizacje i zespoły eksterytorialne. 13

14 tys. osób Analizując liczbę osób bezrobotnych w Zabrzu (wykres 11.), można zauważyć trend malejący w latach oraz powolny wzrost w okresie od 2008 do 2012 r. Największą liczbę bezrobotnych odnotowano w 2003 r. (15,3 tys.), a najmniejszą (5,5 tys. osób) w 2008 r. W 2012 r. 8,3 tys. mieszkańców Zabrza pozostawało bez pracy mimo podjętych poszukiwań. Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Zabrzu (w tys. osób) w latach ,3 15, ,4 11, ,9 5,5 7,2 7,7 7,8 8, Liczba osób bezrobotnych W analizowanym okresie stopa bezrobocia rejestrowanego w Zabrzu utrzymywała się na wyższym poziomie niż w województwie śląskim i Polsce (wyjątek stanowił rok 2008, kiedy wskaźnik dla Zabrza był o 0,2 pkt. proc niższy niż w kraju). W latach wskaźnik ten osiągał wartości od 9,3% do 23,4%. Najwyższą stopę bezrobocia odnotowano w 2004 r., a najniższą w W okresie od 2004 do 2008 r. nastąpił silny spadek wskaźnika (o blisko 14 pkt. proc.). W późniejszych latach stopa bezrobocia powoli wzrastała i w 2012 r. w Zabrzu osiągnęła poziom 13,6%. Podobną tendencję odnotowano zarówno w województwie śląskim, jak i w całej Polsce. Wskaźnik dla województwa śląskiego w 2004 r. wynosił 16,9%, w 2008 osiągnął minimum i wynosił 6,9%. W 2012 r. wynosił on 11,1%. W całej Polsce w 2004 r. stopa bezrobocia wynosiła 19%, w 2008 r. 9,5%, a w 2012 r. 13,4%. 14

15 dochody w tys. zł dynamika zmian Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Zabrzu, woj. śląskim i Polsce w latach % 20% 23,4% 19,0% 21,0% 17,6% 18,7% 15% 10% 5% 16,9% 15,5% 14,8% 12,7% 13,0% 11,2% 9,2% 9,3% 9,5% 6,9% 12,1% 12,5% 12,9% 13,6% 12,1% 12,4% 12,5% 13,4% 11,1% 9,4% 10,0% 10,2% 0% Zabrze województwo śląskie Polska 2.2. Dochody ludności W latach następował systematyczny wzrost nominalnych i realnych dochodów mieszkańców Zabrza. Analizując nominalną dynamikę zmian (wykres 13.), można zauważyć wzrost (sięgający ponad 12%) w latach , po którym nastąpiło silne spowolnienie wzrostu dochodów (do 2% w 2010 r.). W 2012 r. wskaźnik dynamiki zmian osiągnął 6%. Podobna sytuacja dotyczy realnej dynamiki zmian. W 2005 r. wskaźnik ten wynosił 4%, w 2008 r. osiągnął maksimum w rozpatrywanym przedziale czasowym i wyniósł ponad 8%. W 2012 r. wskazywał 2%, czyli o ponad 2 pkt. proc. więcej niż w roku wcześniejszym. Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Zabrza PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach ,663 28,225 29,816 14% 12% 27 25,521 10% ,168 18,574 20,133 19,183 21,199 20,038 22,628 20,928 22,718 23,700 23,615 24,057 8% 6% 4% 2% 0% dochody nominalne dochody realne dynamika zmian - nominalnie dynamika zmian - realnie -2% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej oraz GUS, BDL 15

16 tys. zł Średnie roczne dochody mieszkańców Zabrza w latach były niższe niż w całym GZM. Świadczy to o ich gorszej sytuacji dochodowej. W obu przypadkach obserwowano jednak tendencję wzrostową. Najniższe dochody w Zabrzu wynosiły 19,2 tys., czyli o ok. 400 zł mniej niż w przypadku mieszkańców GZM. Najwyższe dochody w Zabrzu wynosiły 30,8 tys. w 2011 r. i były o 1 tys. zł niższe niż w GZM. Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Zabrza i GZM PIT (w tys. zł) w latach ,6 19,2 20,7 20,1 22,2 21,2 24,1 22,6 26,7 25,5 29,1 29,8 30,8 27,728,4 28, Zabrze GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Zabrzu (w tys. zł) w latach Z pracy na własny Z zysków kapitałowych Z umów-zleceń i o Z pracy najemnej Z rent i emerytur rachunek dzieło ,0 23,4 17,4 7,8 3, ,2 24,4 18,3 7,5 3, ,3 25,1 19,6 15,4 4, ,3 26,4 20,3 30,9 4, ,7 29,8 22,1 9,2 4, ,2 32,0 24,2 17,2 5, ,6 33,1 25,7 16,0 5, ,5 34,9 27,1 13,4 6,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej Najwyższe dochody mieszkańcy Zabrza otrzymywali z pracy na własny rachunek (tabela 3.). W 2004 r. wyniosły one średnio 42 tys. zł, a do 2011 r. wzrosły o 91,7%, osiągając poziom 80,5 tys. zł. Z pracy najemnej mieszkańcy Zabrza uzyskiwali w 2011 r. średnio 34,9 tys. zł (o 11,5 tys. zł. więcej niż w 2004 r.). Systematycznie rosły też dochody z rent i emerytur, które w 2011 r. wynosiły średnio 26,7 tys. zł. W przypadku dochodów z zysków kapitałowych odnotowano silne wahania. Ich najniższy poziom zanotowano w 2005 r. (7,5 tys. zł), zaś najwyższy w 2007 r. (30,9 tys. zł). Źródłem najniższych dochodów były umowy-zlecenia 16

17 i umowy o dzieło, których wysokość w analizowanym okresie wzrosła z 3,7 tys. zł w 2004 r. do 6 tys. zł w 2011 r. Wykres 15. Struktura dochodów ludności Zabrza według źródła dochodów w latach 2004, 2008, % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% ,2% 62,6% 3,1% 24,7% 0,3% ,2% 64,2% 3,6% 17,5% 0,4% ,7% 63,1% 3,8% 18,7% 0,7% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej Struktura dochodów (wykres 15.) wskazuje, że największym źródłem utrzymania podatników z Zabrza jest praca najemna, z której pochodziło od 62,6% dochodów w 2004 r., do 64,2% w 2008 r. Istotnym źródłem dochodów były również renty i emerytury, których udział na przestrzeni analizowanych lat spadł z 24,7% ogółu dochodów w 2004 r. do 18,7% w 2011 r. Jednocześnie w Zabrzu odnotowano wzrost (o 4,5 pkt. proc.) udziału dochodów z pracy na własny rachunek, które w 2011 r. stanowiły 13,7% wszystkich dochodów ludności. Nieznaczny odsetek dochodów pochodziło z umów zlecenie i o dzieło (3,8%) oraz z zysków kapitałowych (0,7%) Podmioty gospodarcze W Zabrze funkcjonuje Kopalnia Węgla Kamiennego "Sośnica Makoszowy", która należy do Kompanii Węglowej S.A., zarejestrowanej w Katowicach. Oddział zatrudnia ponad 5 tys. osób, co czyni go największym pracodawcą na terenie Zabrza. Na podstawie dostępnych danych, najwyższe przychody ze sprzedaży w Zabrzu odnotowano w przypadku Kombinatu Koksochemicznego Zabrze S.A. (jeden z największych producentów koksu w Polsce) i wyniosły ok. 1,4 mld zł w 2012 roku przy zatrudnieniu na poziomie blisko 1,8 tys. osób. Warto w tym miejscu nadmienić, iż w 2014 roku spółka ta została przejęta przez Koksownię Przyjaźń S.A. z Dąbrowy Górniczej równocześnie nastąpiła zmiana nazwy spółki na JSW KOKS S.A. oraz przeniesienie siedziby z Dąbrowy Górniczej do Za- 17

18 brza. Po przejęciu łączne zatrudnienie w spółce wyniosło 1750 osób, przy 2,6 mld zł przychodów ze sprzedaży. Na trzecim miejscu w rankingu największych firm w Zabrzu w 2012 roku uplasowała się ówczesna Górnośląska Spółka Gazownictwa sp. z o. o., która pod koniec 2013 roku została włączona do Polskiej Spółki Gazownictwa z siedzibą w Warszawie. Przychód ze sprzedaży firmy zlokalizowanej w Zabrzu w 2012 roku wyniósł ponad 600 mln zł, a zatrudnienie na poziomie 2,7 tys. osób. Pozostałe duże firmy w Zabrzu to m.in. Logstor Polska sp. z o. o. (specjalizujący się w produkcji systemów rur preizolowanych), Korea Fuel Tech Poland sp. z o. o. (producent elementów wykończeniowych na potrzeby przemysłu motoryzacyjnego) oraz Wytwórnia Klejów i Zapraw Budowlanych. Szczegółowe informacje przedstawiono w tabeli 4. Nazwa firmy Tabela 4. Największe firmy w Zabrzu w 2012 r. Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Liczba pracujących Kompania Węglowa S.A. KWK Sośnica Makoszowy * b.d JSW KOKS S.A. (dawniej Kombinat Koksochemiczny Zabrze S.A.) Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o. Oddział w Zabrzu* (dawniej Górnośląska Spółka Gazownictwa sp.z.o.o.) ( )* 1750 (988)* Logstor Polska sp. z o.o Korea Fuel Tech Poland sp. z o.o b.d. Wytwórnia Klejów i Zapraw Budowlanych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce, bądź (*) oddziałów/zakładów zlokalizowanych na terenie miasta. Analizując dane dotyczące średnich rocznych dochodów firm (CIT), można zauważyć, że zyski przedsiębiorstw w Zabrzu w poszczególnych latach były zdecydowanie niższe niż średnie dla całego GZM. W latach najwyższe średnie dochody firmy w Zabrzu osiągnęły w 2008 r. (w wysokości 55,2 tys. zł), a najniższe rok później (45 tys. zł). Podobna tendencja obserwowana była w całym GZM (101,5 tys. w 2008 i 78,8 tys. w 2009). Największą różnicę pomiędzy dochodami firm z Zabrza i GZM, sięgającą 46,8 tys. zł, odnotowano w 2007 r. Dokładne dane przedstawiono na wykresie

19 liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym tys. zł Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Zabrzu i GZM w latach ,4 101,5 78,8 85,2 84, ,6 55,2 45,0 43,2 45, Zabrze GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej Analizując stopę przedsiębiorczości dla Zabrza i całego GZM, można zauważyć powolny wzrost wskaźnika dotyczący Zabrza (z 97 podmiotów prywatnych na 1000 mieszkańców w 2002 r. do 127 w 2012 r.). Świadczy to o pozytywnym rozwoju przedsiębiorczości prywatnej wśród mieszkańców. Co więcej, mimo iż w GZM wskaźnik w całym analizowanym okresie utrzymywał się na poziomie wyższym niż w Zabrzu, dzieląca je różnica spadła (z 35 podmiotów w 2002 r. do 27 w 2012 r.). Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Zabrzu i GZM w latach Zabrze GZM 19

20 Według danych GUS i BDL stopa wejścia brutto przedsiębiorstw (liczba nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw w odniesieniu do liczby przedsiębiorstw w roku poprzednim na 10 tys. mieszkańców) w 2010 r. wyniosła 10, w 2011 r. spadła do 7, a w 2012 r. osiągnęła 8. Stopa wyjścia (analogiczny do powyższego wskaźnik, odnoszący się do liczby wyrejestrowanych przedsiębiorstw) w wymienionych latach wynosiła odpowiednio 6, 9 i 6 jednostek. Różnica między opisanymi wskaźnikami (stopa wejścia netto) w 2010 r. wynosiła 4 jednostki. W kolejnych latach stopa wejścia netto ulegała zmianom. W 2011 r. osiągnęła wartość ujemną, co oznacza, że liczba podmiotów rozpoczynających działalność gospodarczą była niższa od liczby podmiotów wyrejestrowanych. W 2012 r. odnotowano jednak wzrost liczby przedsiębiorstw, a stopa wejścia netto wyniosła 2 (wykres 18.). Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Zabrzu w latach stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto 2.4. Rynek nieruchomości Zestawienie cen nieruchomości w Zabrzu oraz GZM, wskazuje na utrzymującą się różnicę cen za 1 m 2 mieszkania. W Zabrzu koszt zakupu metra kwadratowego mieszkania wahał się między 2400 a 2500 zł. W GZM za 1 m 2 mieszkania trzeba było zapłacić średnio od 500 do 570 zł więcej. 20

21 Najniższe Najwyższe zł Wykres 19. Cena za 1 m 2 mieszkania w Zabrzu i GZM w latach Zabrze GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości W odniesieniu do pozostałych miast GZM, ceny za 1m 2 mieszkania w Zabrzu były od 900 do 1270 zł niższe niż w trzech miastach z najwyższymi cenami za 1 m 2 mieszkania oraz do 530 zł wyższe niż w miastach o najniższych cenach. Różnice te zmieniały się w poszczególnych latach. Najwięcej za 1 m 2 mieszkania trzeba było zapłacić w Katowicach (nawet 3650 zł w 2010 r.), Tychach (3550 zł w 2010 r.) i Gliwicach (3300 zł w 2010 r.), najmniej natomiast w Bytomiu (2100 zł w 2010 r.), Piekarach Śląskich (2250 zł w 2010 r.) i Rudzie Śląskiej (2450 zł w 2010 r.). Szczegółowe dane z porównaniem cen w Zabrzu przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach Lata Katowice Tychy Gliwice Zabrze Ruda Śląska Piekary Śląskie Bytom Źródło: opracowanie własne Analizując dane dotyczące rynku nieruchomości w Zabrzu w latach warto zwrócić uwagę na tendencję wzrostową w latach przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkania przypadającej na 1 osobę. W 2009 r. było to 19,7 m 2, a w ,7 m 2. Biorąc pod uwagę liczbę nowych mieszkań oddanych do użytku na tysiąc mieszkańców w latach odnotowano spadek (od 0,7 do 0,3), po czym nastąpił wzrost do 1,1 w 2012 r., co 21

22 świadczy o rozwijającej się gospodarce mieszkaniowej w Zabrzu. Podobną sytuację obserwowano w przypadku powierzchni mieszkań oddanych do użytku na 1000 mieszkańców. Najniższa wartość wskaźnika wynosiła 47,6 m 2 (w 2010 r.), a najwyższa z 2012 r. 119,1 m 2 (tabela 6.). Tabela 6. Rynek nieruchomości w Zabrzu w latach Lata Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 0,7 0,4 0,3 0,9 1,1 Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 86,1 54,4 47,6 87,5 119,1 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę (m 2 ) b.d. 19,7 21,3 21,4 21,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości 22

23 mln zł 3. Analiza sytuacji finansowej Zabrza W 2002 r. dochody Zabrza wyniosły ponad 426 mln zł i były o 16 mln wyższe od wydatków. Po nieznacznym spadku odnotowanym w 2003 r., dochody podlegały systematycznemu wzrostowi utrzymującemu się do 2009 r., kiedy to osiągnęły najwyższy poziom w analizowanym okresie (ponad 820 mln zł). W latach r. odnotowano spadek dochodów o 32% w porównaniu z 2009 r. Jednak już w 2012 r. dochody miasta ponownie wzrosły. Najwyższe różnice między dochodami i wydatkami obserwowane były w latach , kiedy utrzymywał się deficyt budżetowy. Jednocześnie w okresie tym średnio 32,7% wydatków stanowiły wydatki majątkowe inwestycyjne (wykres 21.), co wskazuje, że wzrost wydatków związany był z działaniami inwestycyjnymi, stymulującymi rozwój społeczno-gospodarczy miasta. Wykres 20. Dochody i wydatki Zabrza ogółem (ceny bieżące w mln zł) w latach dochody ogółem wydatki ogółem W analizowanym okresie udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem Zabrza (wykres 21.) wahał się od 14% do 37%, utrzymując się średnio na wyższym poziomie niż w całym GZM (20,7% w Zabrzu wobec 17,0% w GZM). Świadczy to o podejmowanych w mieście inwestycjach, istotnych z punktu widzenia rozwoju i wzrostu potencjału Zabrza. 23

24 mln zł Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Zabrzu i GZM w latach ,0% 35,0% 37% 36% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 19% 18% 15% 14% 13% 13% 17% 14% 25% 18% 19% 20% 17% 14% 22% 20% 17% 14% 17% 16% 10,0% 5,0% 0,0% Zabrze GZM Warto podkreślić również, że w całym analizowanym okresie występowała nadwyżka operacyjna (wykres 22). Oznacza to, że miasto było w stanie pokryć wydatki bieżące dochodami bieżącymi. Najwyższa wartość nadwyżki (89,5 mln zł) odnotowana została w 2007 r., w kolejnych latach uległa ona jednak znacznemu spadkowi, osiągając w 2012 r. poziom 26,6 mln zł. Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Zabrzu w latach ,5 54,7 58,4 26,6 26,6 17,3 16, nadwyżka operacyjna (w mln) Analogiczne trendy zaobserwować można na wykresie przedstawiającym nadwyżkę operacyjną przypadającą na 1 mieszkańca Zabrza (wykres 24.). W analizowanym okresie najwyższy poziom nadwyżki (473,13 zł na 1 mieszkańca) odnotowano w 2007 r. W kolejnych latach 24

25 zł zł była ona znacznie niższa, a w 2012 r. osiągnęła wartość aż o 68,6% niższą niż w 2007 r. Ponadto z wyjątkiem 2006 i 2007 r. utrzymywała się ona poniżej średniej dla GZM, a największa różnica, odnotowana w 2011 r. wynosiła ponad 207 zł na 1 mieszkańca. Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Zabrzu i GZM w latach ,13 463,62 394,94 310,16 287,78 296,47 257,49 262,00 269,31 199,90 141,91 148,35 95,18 89, Zabrze GZM Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Zabrzu i GZM w latach Zabrze GZM Trend rosnący można zauważyć również w dochodach własnych przypadających na 1 mieszkańca GZM. Poza niewielkimi zachwianiami w 2003 i 2009 r. (spadki o odpowiednio 22 zł i 57,6 zł) dochód ten wzrósł z 1109 zł w 2002 r. do 2478,3 zł w 2012 r. W przypadku Zabrza w większości analizowanych lat dochody własne na 1 mieszkańca były niższe niż wyliczone dla całego GZM. W latach w obu porównywanych grupach wyliczone sumy utrzymywały się na podobnym poziomie. W latach odnotowano wzrost od 25

26 1095,7 zł do aż 2425,9 zł. W 2009 r. dochód na jednego mieszkańca Zabrza wynosił o 215,1 zł więcej niż w przeliczeniu na mieszkańca GZM. W następnych dwóch latach ( ) odnotowano spadek do 1884,9 zł na mieszkańca Zabrza. W ostatnim analizowanym roku (2012 r.) wskaźnik ten osiągnął 2438,1 zł (wykres 25.). 26

27 Podsumowanie Analiza czynników określających kondycję Zabrza w latach , kluczowych dla dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego miasta, wskazała na występowanie zjawisk pozytywnych, stanowiących szansę wzrostu potencjału miasta, jak również pozwoliła zidentyfikować obszary problemowe, których zniwelowanie będzie stanowiło wyzwanie dla lokalnej polityki społecznej i ekonomicznej. Ocena potencjału ludzkiego w Zabrzu ujawniła szereg negatywnych procesów demograficznych. W latach w efekcie ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji, zmniejszyła się liczba mieszkańców miasta. Towarzyszył temu spadek udziału pracujących i wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym procesy obserwowane zarówno w GZM, jak i w całym kraju. Podobnie jak w pozostałych miastach GZM, w Zabrzu odnotowano poprawę wykształcenia mieszkańców. W porównaniu z wiodącymi ośrodkami Metropolii Silesia pozostaje ono jednak na niskim poziomie (15% ludności z wykształceniem wyższym w Zabrzu wobec 21% w Katowicach), a dodatkowo różnica w analizowanych latach zwiększyła się. Analiza kondycji gospodarki Zabrza wykazała, że w latach znacząco spadła liczba bezrobotnych (z 15,3 tys. w 2002 r. do 8,3 tys. w 2012 r.), co wpłynęło na ograniczenie stopy bezrobocia do poziomu średniego dla całego kraju. W odniesieniu do województwa śląskiego stopa bezrobocia w Zabrzu w 2012 była jednak wyższa o ponad 2 pkt. proc. Pozytywnym zjawiskiem był natomiast wzrost dochodów oraz wzrost przedsiębiorczości mieszkańców. Analiza sytuacji budżetowej Zabrza pozwoliła zauważyć systematyczny wzrost dochodów i wydatków miasta. Powstanie deficytu w latach , związane było z realizowanymi w tym okresie inwestycjami, przyczyniającymi się do podnoszenia konkurencyjności miasta. Wyniki dokonanej analizy wskazują zatem na szereg pozytywnych zmian zachodzących w Zabrzu, istotnych w procesie jego rozwoju. Należy tu podkreślić wzrost liczby pracujących, spadek bezrobocia oraz zwiększenie przedsiębiorczości mieszkańców. Współwystępujące, negatywne zjawiska, związane z demografią, gorszą na tle GZM sytuacją na rynku pracy, wymagają jednak podjęcia działań ograniczających ich niekorzystny wpływ na pozycję miasta. 27

28 Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1(159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010 Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 roku na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach , Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian regionalnego 28

29 oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 29