Analiza związku wybranych parametrów ciężarnych z wyselekcjonowanymi cechami urodzeń noworodków

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ XXIV ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 DOBROSTAN I SPOŁECZEŃSTWO Uniwersytet Medyczny Wydział Nauk o Zdrowiu im. Piastów Śląskich we Wrocławiu University of Medicine in Wrocław AGNIESZKA STRAMA, MAŁGORZATA MILEWICZ, MARIA SZOSTKOWSKA, JERZY HEIMRATH Analysis of the relation between chosen parameters of pregnant women and the selected features of newborns Słowa kluczowe: noworodek, masa urodzeniowa, długość ciała, rodność, wiek matki Key words: newborn, birth weight, body length, parity, maternal age Odzwierciedleniem zdrowia społeczeństwa i jego zdolności biologicznych jest stan zdrowia nowo narodzonych dzieci prognozowany między innymi na podstawie dokonanej oceny parametrów urodzeniowych. Wskaźniki te określa się jako fundamentalne narzędzie służące analizie dojrzałości i poziomu rozwoju fizycznego [25]. Ciąża stanowi istotny moment w życiu każdej kobiety. Jednak z punktu widzenia nowo rozwijającego się płodu to czas szczególny, w którym gromadzony zostaje potencjał określający tempo zachodzących przemian w kolejnych etapach rozwoju oraz umożliwiający prawidłowy przebieg procesu ewolucyjnego. Dokonując identyfikacji poszczególnych czynników wpływających na organizm kobiety ciężarnej, pośrednio można wnioskować o ich pozytywnym bądź negatywnym oddziaływaniu na rozwijające się dziecko. Organizmu matki porównywany jest do inkubatora, poprzez który można obserwować i stymulować rozwój drugiego człowieka. Niezwykle istotne staje się zwrócenie uwagi na wartość parametrów urodzeniowych noworodków oraz stan zdrowia i przeszłość ginekologiczno-położniczą kobiet. Znacząca jest również analiza czynników, które wpływają na zmianę współczynnika rodności danej populacji [8, 10, 11, 12].

2 334 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Od momentu zapłodnienia do osiągnięcia pełnej dojrzałości organizm człowieka podlega ciągłym i dynamicznym przemianom, które determinują jego wzrost i rozwój. Przebiegają one w uporządkowanej kolejności, która jest zbliżona dla określonego gatunku. Należy pamiętać o tym, że nawet wśród prawidłowo rozwijających się płodów występują wahania wartości masy i wymiarów ciała. Stanowią one efekt interakcji rozwijającego się płodu z czynnikami genetycznymi, paragenetycznymi i środowiskowymi. Przebieg procesu adaptacyjnego do życia wewnątrz- jak i zewnątrzmacicznego określa tempo dalszego prawidłowego rozwoju. Punktem odniesienia do ogólnego rozwoju płodu jest wiek ciążowy. Tylko prawidłowa relacja pomiędzy wzrostem, masą płodu oraz wiekiem ciążowym stanowi o dobrostanie płodu. Na przebiegu i czas trwania okresu prenatalnego wpływa szereg czynników. Efekt oddziaływania poszczególnych faktorów związany jest z wywieraniem dodatnich lub ujemnych następstw warunkujących zdrowie i właściwy rozwój płodu [7,12,14]. Dokonywane pomiary cech somatycznych potomstwa pośrednio informują o nowych trendach rozwojowych powstających w odpowiedzi na zachodzące zmiany w środowisku zewnętrznym i zmieniającym się stylu życia społeczeństwa. Parametry urodzeniowe służą prognozowaniu dalszego rozwoju biologicznego, psychicznego i społecznego oraz stają się pomocne w wyłonieniu dzieci zagrożonych wystąpieniem w życiu dorosłym wieloma zaburzeniami. W piśmiennictwie z ostatnich lat przybywa prac poświęconych zależności między tygodniem porodu, urodzeniową masą i długością ciała, a występowaniem otyłości, cukrzycy, chorób płuc, nadciśnienia tętniczego i zaburzeń związanych z nieprawidłowymi przemianami tkanki tłuszczowej w życiu dorosłym, co jest niezwykle istotne z punktu widzenia zdrowia publicznego [3,4,5,15,20,23,24]. Celem pracy było porównanie urodzeniowej masy i długości ciała noworodków w stosunku do ich wieku płodowego. Określenie potencjalnej korelacji pomiędzy wartościami analizowanych cech somatycznych potomstwa w zależności od wybranych czynników mających wpływ na rodność populacji: wiek matek, kolejność porodu, sposób ukończenia ciąży. MATERIAŁ I METODA Materiał badawczy stanowią dane pozyskane na podstawie dokonanej retrospektywnej analizy dokumentacji medycznej (książki oddziałowe oddziału noworodkowego) noworodków urodzonych w latach w Powiatowym Zespole Szpitali w Oleśnicy należącym do ośrodka o I referencyjności. Uwzględniono wybrane parametry dotyczące: wieku matek, czasu trwania ciąży, kolejności oraz sposobu porodu, chorób ciężarnych, a także następujące dane dotyczące noworodków: masa urodzeniowa, długość ciała, płeć. Uzyskane wyniki poddano analizie opisowej i statystycznej z wykorzystaniem programu R [26]. Zastosowano kryteria podziału odnoszące się do płci dziecka, długości okresu płodowego, wieku matek, kolejności porodów, sposobu ukończenia ciąży. Dla wybranych parametrów przedstawiono średnie arytmetyczne, odchylenie standardowe, wartości minimalne i maksymalne.

3 Agnieszka Strama, Małgorzata Milewicz, Maria Szostkowska, Jerzy Heimrath Do oceny normalności rozkładów badanych zmiennych wykorzystano test Shapiro-Wilka oraz test Wilcoxona dla zmiennych bez cech rozkładu normalnego Natomiast do określenia zależności pomiędzy wiekiem matki, a sposobem porodu wykorzystano klasyczny nieparametryczny test niezależności chi-kwadrat. Analizę korelacji w grupie noworodków płci żeńskiej oraz męskiej dla wybranych parametrów rozwojowych przeprowadzono przy użyciu testów istotności współczynników korelacji Pearsona dla rozkładów normalnych oraz współczynnika Spearmana oraz Kendella. Za poziom istotności statystycznej przyjęto p<0,05 wskazujący na istnienie istotnych statystycznie różnic bądź powiązań. WYNIKI BADAŃ Badaniami zostało objętych 1241 noworodków urodzonych w okresie od do w Powiatowym Zespole Szpitali w Oleśnicy. Wśród tej grupy urodziło się 594 (47,86%) dziewczynek oraz 647 (52,14%) chłopców. W badaniach poddano analizie: masę urodzeniową, długość ciała, płeć noworodków oraz wiek płodowy, wiek matek, kolejność porodu, sposób ukończenia ciąży, choroby ciężarnej mogące wikłać przebieg ciąży. Tabele od 1-3 ukazują wybrane statystyki opisowe dotyczące masy urodzeniowej, długości ciała noworodków oraz wieku matek, które odniesiono do wieku płodowego urodzonego potomstwa. Noworodki podzielono wg wieku płodowego na trzy grupy: wcześniaki (urodzone poniżej 37 tyg. ciąży), donoszone (urodzone pomiędzy 37 a 41 tyg. ciąży) oraz urodzone po terminie (po 41 tyg. trwania ciąży). W grupie 40 (3,22%) porodów poniżej 37 tygodnia ciąży najmniejsza waga urodzeniowa wynosi 580 gram, a największa 3680 gram. Średnia waga urodzeniowa w tej grupie wynosi 2499 gram. Masa ciała odchyla się od średniej masy urodzeniowej o 845,2 grama. Zaobserwowano, że masa 25% dzieci nie przekracza 2212 gram, a 75 % przekracza tę liczbę. Ciężar ciała 50% dzieci nie przekracza 2725 gram, a 50 % przewyższa tę wartość. Z masą ciała poniżej 3028 gram urodziło się 75% dzieci, a 25 % osiągnęło większe wartości. W grupie 1200 (96,70%) porodów pomiędzy tygodniem ciąży najmniejsza masa urodzeniowa wynosi 580g, a największa 4910g. Średnia masa urodzeniowa dla tej grupy wynosi 3386g. Masa ciała odchyla się od średniej masy urodzeniowej o 459,6g. Masa ciała 25% dzieci nie przekracza 3098g, a 75% przekracza tę liczbę. Masa 50% dzieci nie przekracza 3350g, a 50% przekracza tę wartość. Waga 75% dzieci nie przewyższa 3650g, a 25% przekracza tę liczbę. Natomiast w grupie noworodków urodzonych powyżej 41 tygodnia odnotowano 1 (0,08%) dziecko z masą urodzeniową 3500g. Średnia masa urodzeniowa dla wcześniaków jest o 887g niższa w stosunku do średniej obliczonej dla noworodków urodzonych w terminie porodu. W grupie porodów poniżej 37 tygodnia ciąży najmniejsza długość ciała wynosi 26 centymetrów, a największa 57cm. Średnia długość ciała w tej grupie wynosi 48,23cm. Długość ciała odchyla się od średniej o 7,58cm. Długość ciała 25% dzieci nie przekracza 47 cm, a dla 75 % jest większa. Długość ciała 50% dzieci nie przekracza 50,5cm, a 50 % przewyższa tę wartość. Długość ciała 75% dzieci nie przekracza 53,25cm, a 25 % ma większą długość ciała. 335

4 336 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Noworodki urodzone w terminie stanowią najliczniejszą grupę spośród dwóch pozostałych 1200 (96,70%). Najmniejsza odnotowana długość ciała wyniosła dla nich 32cm, a największa 62cm. Średnia długość ciała wyniosła 54,2cm. Długość ciała odchyla się od średniej o 3cm. Długość ciała 25% dzieci nie przekracza 53cm, a 75% wykazuje większą wartość. 50% dzieci rodzi się z długością poniżej 54cm oraz 75% nie przekracza wartości 56cm natomiast 25% przewyższa tę wartość. Wcześniaki wykazują o 5,97cm mniejszą długość ciała niż noworodki donoszone. Wyniki badań zestawione w tabeli 1 i 2 ukazują wzrost analizowanych parametrów wraz ze wzrostem wieku płodowego. Potwierdzają ogólnie znaną prawidłowość, wynikającą z prawidłowego przebiegu i dynamiki rozwoju wewnątrzmacicznego. Przedstawiono również różnicę w średniej masie urodzeniowej występującą pomiędzy analizowanymi grupami noworodków. Porównanie to ukazuje, jak istotny jest poród odbywający się w odpowiednim wieku ciążowym, który zapewnia dojrzałość noworodkom wyrażającą się m.in. poprzez wartość parametrów somatycznych. W grupie porodów poniżej 37 tygodnia ciąży (3,22%) najniższy wiek matki wynosi 19 lat, a maksymalny 42 lata. Średni wiek matki w tej grupie wynosi 29,52 lata. Wiek matek 25% dzieci nie przekracza 24 lat, a 75 % ma więcej niż 24 lata. Matki 50% dzieci mają mniej niż 29,5 lat, a pozostałe 50 % przekracza tę granicę. Wiek matek 75% dzieci nie przekracza 34 lata, a 25% przekracza tę liczbę. W grupie noworodków urodzonych pomiędzy tygodniem ciąży (96,70%) najniższy wiek matki wynosił 15 lat, a najwyższy 45 lat. Średni wiek matek w tej grupie wynosi 28,13 lat. Odchylenie standardowe wyniosło 5,29 lat. Dla 25% dzieci wiek matki nie przekracza 25 lat, a dla 75% przekracza tę wartość. Wiek matek 50% dzieci nie przekracza 28 lat. U 75% noworodków wiek matki nie przekracza 31 lat. Analizując wiek matek można zauważyć, iż w grupie wcześniaków średnia wieku matek (29,52 lat) jest wyższa w porównaniu do średniego wieku kobiet rodzących dzieci w terminie (28,13 lat) o 1,39 roku. Ukazana różnica wiekowa pomiędzy matkami dzieci urodzonych w terminie, a przedwcześnie może wskazywać na związek wieku kobiet z długością okresu płodowego. Organizm starszej kobiety może implikować do wystąpienia mniej korzystnych warunków rozwojowych. Na rycinach 1 i 2 zestawiono średnie wartości masy urodzeniowej i długości ciała wyliczone dla całej grupy 1241 noworodków oraz dla dzieci płci męskiej i żeńskiej z zachowanym podziałem na wcześniaki i dzieci urodzone pomiędzy tygodniem ciąży. Średnia masa urodzeniowa noworodków płci męskiej urodzonych poniżej 37 tyg. ciąży wynosi 2200g i jest mniejsza o 299g od średniej wyliczonej dla całej grupy wcześniaków, która wynosi 2499g. Dziewczynki urodzone przedwcześnie natomiast osiągnęły średnią wagę urodzeniową 2720g i stanowi to o 221g więcej niż przedstawiona średnia dla wcześniaków. Zaobserwowano, że w grupie wcześniaków średnia masa dziewczynek była wyższa o 520g w stosunku do średniej chłopców. Natomiast analiza wartości dla noworodków urodzonych pomiędzy tygodniem ciąży wskazuje, że to chłopcy osiągają większą masę urodzeniową (3445g) w stosunku do dziewczynek (3321g) o 124g. Podobne zależności co do średnich wartości długości ciała ukazano na rycinie 2. Dziewczynki urodzone przedwcześnie są o 3,56cm dłuższe niż chłopcy, a noworodki płci żeńskiej urodzone w terminie porodu wykazują o

5 Agnieszka Strama, Małgorzata Milewicz, Maria Szostkowska, Jerzy Heimrath 0,61cm mniejszą wartość długości ciała. Na podstawie analizy ryciny 1 i 2 wykazano, że w grupie wcześniaków to dziewczynki osiągają większe wymiary ciała, natomiast u noworodków urodzonych pomiędzy tyg. ciąży chłopcy prezentują większe wartości parametrów antropometrycznych. Spostrzeżenie to może wskazywać na występowanie zróżnicowanego tempa dojrzewania podczas rozwoju wewnątrzmacicznego. Następnie postanowiono poddać analizie parametry somatyczne noworodków uwzględniając wiek matek oraz płeć potomstwa. Wyszczególniono cztery następujące grupy wiekowe matek: lata (N=310; 24,98%), lat (N=540; 43,51%), lat (N=277; 22,32%) oraz lat (N=114; 9,19%). Najliczniejszą grupę stanowiły matki w wieku lat. Średnia długość ciała noworodków matek w wieku lata wyniosła 54,1cm. W tej grupie noworodki płci męskiej (N=162), ze średnią wartością 54,44cm są dłuższe od dziewczynek (N=148) prezentujących wartość 53,73cm o 0,71cm. W grupie lat średnia długość ciała wyniosła 54,13cm. Chłopcy (N=287) osiągnęli długość 54,31cm, a dziewczynki (N=253) 53,93cm. Różnica wyniosła 0,38cm. Dla matek w wieku lat średnia wyniosła 53,82cm. Dla tej grupy natomiast zaobserwowano nieznaczny wzrost wartości średniej długości ciała dla dziewczynek (N=142) o 0,58cm w stosunku do chłopców (N=135). Dla ostatniej grupy wiekowej matek lat średnia wartość długości ciała ich potomstwa wyniosła 53,68cm. Synowie (N=63) osiągnęli wartość równą 54,16cm, a córki (N=51) 53,08cm. Zaobserwowano, że średnie wartości długości ciała dla całej grupy badanej są zbliżone do siebie. Największą wartość długości ciała osiągnęło potomstwo kobiet w wieku lat, a najmniejszą w wieku lata. W każdej z czterech grup wiekowych matek chłopcy osiągnęli wyższe wartości średniej masy urodzeniowej w porównaniu do dziewczynek o następującą ilość gram: lata 80,29g, 25-30lat 110,98g, 31-35lat 102,58g, 36-45lata 260,21g. Kobiety w wieku lat rodzą dzieci, które osiągają największe wartości masy urodzeniowej w porównaniu do trzech pozostałych grup. Z 1223 ciężarnych, po raz pierwszy rodziło 618 (50,53%) kobiet, po raz drugi 450 (36,79%), po raz trzeci 126 (10,30%), a po raz czwarty 29 (2,38%). Największą grupę ponad 50% stanowiły pierwiastki, a najmniejszą poniżej 3% kobiety rodzące czwarte dziecko. Wśród noworodków pierwiastek urodziło się więcej chłopców (26,82%) niż dziewczynek (23,71%). Dla drugich porodów chłopcy stanowili liczbę 232 (18,97%), a dziewczynki 218 (17,82%). Pośród trzeciej grupy wyodrębniono 65 (5,31%) chłopców i 61 (4,99%) dziewczynek, a u kobiet rodzących po raz czwarty to córki 17 (1,40%) stanowiły większość w porównaniu do chłopców (0,98%). Największa różnica % pomiędzy liczbą synów, a córek występuje wśród noworodków pochodzących z pierwszych porodów i wynosi 3,11%. W kolejnych porodach wartości te kształtują się na podobnym poziomie. Analiza ryciny pozwala zaobserwować spadek długości ciała dla noworodków płci żeńskiej wraz z kolejnymi porodami. Podobna prawidłowość nie zachodzi w odniesieniu do noworodków płci męskiej co może wskazywać na większą wrażliwość dziewczynek na zmiany dokonujące się w organizmie kobiety wraz z kolejnymi ciążami. Wśród chłopców najwięk- 337

6 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo szą wartość osiągnęli urodzeni z czwartego porodu (54,5cm), a najmniejszą z trzeciego porodu (53,8cm). Największą średnią długość ciała dla całej grupy badanej odnotowano dla noworodków pochodzących z drugiego porodu (54,14cm), a najmniejszą dla dzieci z czwartego porodu (53,38cm). Największą średnią urodzeniową masę ciała wśród chłopców mają noworodki urodzone z czwartego porodu (3437g), a najmniejszą (3389g) urodzone przez pierwiastki. Różnica ta wynosi 48g. Natomiast chłopcy pochodzący z drugiego porodu mają średnią urodzeniową masę ciała (3433g) większą niż urodzeni z 3 porodu (3414g), ale mniejszą w porównaniu do chłopców z czwartego porodu (3437g). Dla dziewczynek istotnym spostrzeżeniem jest spadek średniej masy urodzeniowej wraz z kolejnymi porodami. Różnica pomiędzy największą, a najmniejszą masą urodzeniową dla dziewczynek wynosi 184g. Dokonano także porównania średniego wieku płodowego urodzonych noworodków. Wśród chłopców największy wiek płodowy wykazano dla pierwszego porodu (39,12hbd), a najmniejszy dla noworodków urodzonych z trzeciego porodu (38,52hbd). Chłopcy z drugiego porodu osiągnęli większy wiek płodowy (38,78hbd) w porównaniu do urodzonych w trzecim porodzie (38,52), ale mniejszy niż synowie matek pierwiastek (39,12hbd) i chłopców pochodzących z czwartego porodu (39hbd). Niezmiernie ważną obserwacją jest z kolei spadek wieku płodowego wraz z kolejnością porodów dla noworodków płci żeńskiej. Różnica pomiędzy największą wartością dla pierwiastek (39,14hbd), a najmniejszą wartością dla czwartego porodu (38,41hbd) wynosi 0,73 tygodnia. Ważnym spostrzeżeniem jaki wynika z analizy powyższych rycin jest spadek wartości badanych parametrów urodzeniowych dla noworodków płci żeńskiej wraz z kolejnymi porodami czego nie dostrzeżono dla noworodków płci męskiej. Istotą część projektu stanowi ocena jest korelacji pomiędzy cechami somatycznymi noworodków, a ich wiekiem płodowym oraz wiekiem matek (tabela 5). Do tego celu wykorzystano odpowiednie narzędzia statystyczne pod postacią współczynników Pearsona, Spearmana i Kendalla. Jako, że współczynnik Pearsona odnajduje swoje zastosowanie gdy obserwacje badanych zmiennych pochodzą z rozkładów normalnych, a w przedstawionych przypadkach tak nie jest więc wykorzystano testy nieparametryczne oparte na współczynniku korelacji Spearmana i Kendalla. Ważną obserwacją jest wykazanie silnej korelacji liniowej pomiędzy masą oraz długością urodzeniową, a wiekiem płodowym. Wskazuje na to p-wartość dla uzyskanych zmiennych, która jest mniejsza od przyjętego poziomu istotności 0,05. Natomiast odnosząc masę urodzeniową, długość ciała do wieku matki p-wartość jest większa od 0,05 przez co wnosić można o braku liniowej zależności pomiędzy tymi parametrami. Chcąc przedstawić dokładną analizę grupy postanowiono ocenić liczebność dzieci urodzonych w przedstawionych na rycinie 3 przedziałach wagowych. Przyjęte normy odnoszą się do ogólnie prezentowanych standardów określających prawidłową bądź patologiczną masę urodzeniową. 338

7 Agnieszka Strama, Małgorzata Milewicz, Maria Szostkowska, Jerzy Heimrath Ponieważ badania prowadzone były wśród noworodków urodzonych w ośrodku o I referencyjności, największą liczbę stanowią dzieci urodzone w przedziale wagowym g (N= ,95%), określanym jako prawidłowa masa ciała. Natomiast noworodki z masą ciała poniżej 2500g stanowią 2,98% (N=37). Wyodrębniono również 125 (10,07%) noworodków z masą ciała przekraczającą 4000g. Średnia masa ciała obliczona dla noworodków z makrosomią wyniosła 4196g, a długość ciała 57,5cm. Cięciem cesarskim urodziło się 52% dzieci z makrosomią, a 48% drogami natury. Większość stanowiły noworodki płci męskiej (66,4%). Pierwiastki, które urodziły dziecko z nadmierną masą ciała stanowiły 41,6%, kobiety rodzące po raz drugi 43,2%, dla pozostałych był to więcej niż 2 poród. Liczba kobiet w wieku lat, które urodziły dziecko z makrosomią była największa i wynosiła 65 (52%). Wśród kobiet w wieku urodziło się 30 (24%) noworodków z nadmierną masą ciała. Dla kobiet w wieku lat liczba noworodków z makrosomią wyniosła 22 (17,6%), a dla wieku matki (6,4%). Nadmiernej masy ciała w tej grupie nie wiązano w istotny sposób z poddanymi analizie jednostkami chorobowymi matki. Wynika to z faktu, iż tylko dwie ciężarne chorowały, jedna na cukrzycę, a druga na gestozę. Należałoby przeanalizować inne czynniki predysponujące do rozwoju u płodu nadmiernej masy ciała jak np.: sposób odżywiania, wartość wskaźnika BMI przed ciążą oraz przyrost masy ciała w ciąży. Równocześnie nie można w 100% wykluczyć wpływu cukrzycy i gestozy na masę tych dwóch noworodków. Przeanalizowano w zgromadzonym materiale badawczym częstość występowania najczęstszych jednostek chorobowych ciężarnych: cukrzycy, nadciśnienia, cholestazy, chorób tarczycy. Podjęto próbę wykazania ich oddziaływania na parametry urodzeniowe noworodków. W grupie 1241 porodów wyodrębniono 47 matek obciążonych następującymi jednostkami chorobowymi: gestoza (25), cukrzyca ciężarnych typu G1 (9), nadciśnienie w ciąży (7), cholestaza (5), choroba Gravesa-Basedowa (1). Wśród noworodków urodzonych poniżej 37 tyg. ciąży czworo zostało urodzonych przez chorujące matki, ale u każdej zdiagnozowano inną chorobę, a były to: nadciśnienie w ciąży, cukrzyca ciężarnych G1, gestoza i cholestaza. Natomiast pozostałe 43 noworodki urodziły się pomiędzy tyg. ciąży. Dwie matki chorujące na gestozę oraz jedna na cukrzycę ciężarnych urodziły dzieci z masą ciała przekraczającą 4000g Analizując rycinę nr 9 zauważono, że największą masę urodzeniową (3525g) osiągnęły noworodki matek chorujących na gestozę, natomiast najmniejszą dzieci matek ze zdiagnozowaną cholestazą (3074g). Średnia masa noworodków urodzonych przez kobiety, które nie chorowały w ciąży na powyższe jednostki chorobowe wyniosła 3358g. Tylko noworodki matek z gestozą miały większą średnią masę urodzeniową o 167g w odniesieniu do średniej dla noworodków zdrowych matek. Dla pozostałych chorób wartości te były niższe w porównaniu do średniej masy urodzeniowej noworodków matek zdrowych. Podobne zestawienie zaproponowano również w odniesieniu do średnich długości ciała noworodków. 339

8 340 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Wartość średniej długości ciała dla noworodków matek zdrowych wyniosła 54cm. Największą długość ciała osiągnęły noworodki matek chorujących na gestozę (54,58cm), a najmniejszą kobiet chorujących na nadciśnienie w ciąży (51cm). Określono także wpływ choroby matki na średnie parametry urodzeniowe noworodków wykorzystując odpowiednie testy do oceny statystycznej istotności. W tym celu posłużono się testem Shapiro-Wilka. Ponieważ dla testu Shapiro-Wilka p-wartość przynajmniej w jednej z badanych grup, dla każdej zmiennej, jest mniejsza od poziomu istotności 0,05, wskazuje to na brak rozkładu normalnego dla obserwowanych zmiennych. Z tego względu do porównani grup użyto nieparametrycznego testu Wilcoxona. Z analizy tabeli 4 wnioskujemy, iż średni wiek płodowy noworodków w czasie porodu matek zdrowych jest większy niż wiek płodowy noworodków matek chorych, co wynika z obliczonej p-wartości testu Wilcoxona, która jest mniejsza niż 0,05. Natomiast dla masy i długości urodzeniowej p-wartość jest większa 0,05 co wskazuje na brak istotnych statystycznie powiązań. Ze względu na wzrastającą liczbę rozwiązywania ciąż cięciem cesarskim w zgromadzonym materiale poddano analizie sposób ukończenia ciąży. Łączna liczba wykonanych cięć cesarskich (CC) wyniosła 636 (51,24%), natomiast porodów siłami natury (PSN) odbyło się 605 (48,76%), co wskazuje na większy odsetek wykonywanych cięć cesarskich. Wśród porodów wcześniaków wykonano 24 (60%) cięć cesarskich, a 16 (40%) stanowiły PSN. Dla najliczniejszej grupy porodów odbywających się pomiędzy tygodniem ciąży 611 (50,92%) przypadków to ukończenie porodu drogą cesarskiego cięcia, a 589 (49,08%) noworodków przyszło na świat siłami natury. Różnica pomiędzy cięciem cesarskim a porodem siłami natury wyniosła w tej grupie 1%. Natomiast w grupie porodów powyżej 41 tyg. ciąży urodził się jeden noworodek także drogą cięcia cesarskiego. Kobiet rodzące podzielono na 4 kategorie wiekowe. Pomiędzy r.ż. kobiet odbyło się 320 (24,98%) porodów, w tym 146 (11,76%) drogą CC i 164 (13,22%) PSN. Tylko w tej grupie obserwuje się przewagę PSN nad CC, która wynosi 1,46%. W grupie wiekowej matek odbyło się 540 (43,51%) porodów: 279 (22,48%) CC i 261 (21,03) PSN. W trzeciej grupie wiekowej matek urodziło się 277 (32,32%) noworodków. 146 (11,76%) po przez cięcie cesarskie i 131 (10,56%) drogami natury. W najstarszej grupie wiekowej kobiet urodziło się 114 (9,19%) noworodków z czego 65 (5,24%) przez CC i 49 (3,95%) drogami natury. Najwięcej porodów zakończonych drogą cięcia cesarskiego odnotowano wśród kobiet w wieku lat. Następnie zbadano czy występuje zależność między sposobem porodu, a wiekiem matki. Ponieważ sposób porodu nie jest zmienną ciągłą, więc hipotezę o niezależności weryfikowano w oparciu o statystykę testu chi-kwadrat. Otrzymana w tym przypadku p-wartość wynosi 0,632. Ponieważ jest ona istotnie większa od zakładanego poziomu istotności 0,05, więc wnosimy, że wiek matki nie ma wpływu na sposób porodu. DYSKUSJA Dynamika i jakość przemian zachodzących w środowisku otaczającym człowieka wymaga nieustannego podejmowania ze strony społeczeństwa badań mających na

9 Agnieszka Strama, Małgorzata Milewicz, Maria Szostkowska, Jerzy Heimrath celu określenie najbezpieczniejszych i najkorzystniejszych warunków rozwoju i wzrastania jednostki. Dzięki porównywaniu parametrów somatycznych noworodków oraz identyfikacji faktorów wpływających na organizm człowieka możliwe staje się prognozowanie potencjału zdrowotnego ludności. Prowadzone badania z zakresu oceny cech noworodków danej populacji umożliwiają określenie współczynnika rodności oraz zapotrzebowania na opiekę medyczną. W piśmiennictwie przybywa prac poświęconych analizie parametrów urodzeniowych noworodków oraz potwierdzających związek pomiędzy wiekiem matek, kolejnością i sposobem porodu, a wartością cech somatycznych potomstwa. Na podstawie zgromadzonego materiału badawczego przeprowadzono szereg analiz, które wykazały występowanie dymorfizmu płciowego wśród noworodków. Jest to ogólnie obserwowana prawidłowość wykazywana przez wielu autorów [7,17]. Wykonane badania wskazały, że noworodki płci męskiej urodzone w terminie przejawiają wyższe wartości urodzeniowej masy, długości ciała oraz wieku płodowego w porównaniu do płci żeńskiej. Największą różnicę w zakresie masy urodzeniowej odnotowano u matek rodzących w wieku lat, gdzie chłopcy mieli większą masę urodzeniową aniżeli dziewczynki o 260,21g. Natomiast najmniejszą różnicę w badanych zakresach obserwowano wśród kobiet w wieku lat, których córki były lżejsze od synów o 80,29g. Przeprowadzone badania własne wykazały wzrost parametrów urodzeniowych noworodków wraz z wiekiem płodowym. Spostrzeżenie to jest zgodne z wiedzą odnoszoną do prawidłowego rozwoju płodu. Potwierdzają to również badania przeprowadzone przez Janiszewską, Rosset oraz Kwiatkowską [7,13,17]. W grupie badanej zaobserwowano, że wiek kobiet, które rodzą wcześniaki jest wyższy niż matek rodzących dzieci w terminie porodu, co wykazała w swych obserwacjach również Kwiatkowska [13]. Ważną obserwacją, która wynika z badania jest fakt, że w grupie wcześniaków dziewczynki osiągają większe wymiary ciała. Natomiast u noworodków urodzonych pomiędzy tyg. ciąży płeć męska prezentuje większe wartości parametrów antropometrycznych. Wnosić można, że zróżnicowane płciowo tempo dojrzewania jest wynikiem efektu działania różnorodnych dodatnich lub ujemnych faktorów. Przeanalizowano również zależność cech somatycznych noworodków w odniesieniu do wieku matek oraz kolejności porodów. Uzyskane wyniki wskazują na brak liniowej zależności pomiędzy masą urodzeniową oraz długością ciała noworodków, a wiekiem matek. Wykazano z kolei obniżanie się wieku płodowego ze wzrostem wieku matki, jednak różnice te są niewielkie. Natomiast badania przeprowadzone przez Janiszewską [7] wykazały że wraz z postępującym wiekiem kobiet, kolejnymi porodami, dochodzi do wzrostu wieku płodowego, masy urodzeniowej oraz długości ciała. Kwiatkowska oraz Borkowski [2,13] na podstawie zgromadzonego materiału wnioskują, że niższa masa urodzeniowa ciała jest częściej obserwowana u noworodków matek starszych niż młodszych. Różnice w uzyskanych wynikach mogą być rezultatem zadziałania w okresie życia płodowego innych czynników, dominujących względem wieku matki, które przytłumiły stopień jego ekspresji. W badaniach własnych wykazano, że kobiety w wieku lat rodzą dzieci o średnich wymiarach 341

10 342 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo ciała większych w porównaniu do kobiet z pozostałych grup wiekowych. Powyższą prawidłowość przedstawiła w swym opracowaniu Kornafel [12]. Zdaniem niektórych naukowców organizm kobiety w wieku lat prezentuje optymalne warunki dla rozwoju płodu [7]. W podobny sposób oceniono parametry somatyczne względem kolejności porodu. Dla chłopców nie zaobserwowano zależności pomiędzy kolejnością porodu, a wartością badanych zmiennych. Natomiast parametry dziewczynek wraz z następnymi porodami ulegały obniżeniu, co jest sprzeczne z wynikami prezentowanymi przez Janiszewską [8]. W zgromadzonym materiale wyodrębniono 125 noworodków urodzonych z masą ciała równą lub przekraczającą 4000g. Wśród tych noworodków tylko u dwóch matek zdiagnozowano gestozę, a u jednej cukrzycę. Wnioskować można, że nadmierna masa urodzeniowa tych noworodków mogła być uwarunkowana jeszcze innymi czynnikami [22]. Kobiety rodzące po raz pierwszy noworodka z nadmierna masą ciała stanowiły 41,6%, po raz drugi 43,2%, a po raz trzeci 8,8%. Odsetek cięć cesarskich wykonanych w tej grupie wyniósł 52%. Średni czas trwania ciąży powikłanej makrosomią wyniósł 39,52hbd. Najwięcej noworodków z nadmierną masą ciała urodziły kobiety w wieku lat (52%), dla wieku lat - 24%, a w przedziale lata 17,6%. Kawecka-Janik [9] w swoich badaniach stwierdziła natomiast, że kolejność porodu wpływa na rozwój cech somatycznych noworodków płci żeńskiej, noworodki z drugiego porodu osiągają istotnie większą masę urodzeniową w porównaniu do pierworodnych, niezależnie od wieku matki. Strama [21] w swoich badaniach przeprowadzonych w latach analizowała wpływ wieku matki na masę urodzeniową noworodków w poszczególnych przedziałach wiekowych kobiet w oparciu o dane Głównego Urzędu Statystycznego. Wykazała, że w Polsce najwyższą masę ciała osiągnęły noworodki matek z przedziału wiekowego lat: 3394g. Zaręba-Szczudlik, Romejko, Achmed [18, 19] podają, że kobiety z BMI powyżej 40 mają trzykrotnie większe ryzyko urodzenia dużego dziecka. W grupie 1241 porodów wyodrębniono 47 matek obciążonych następującymi jednostkami chorobowymi: gestoza (25), cukrzyca ciężarnych typu G1(9), nadciśnienie w ciąży (7), cholestaza (5), choroba Gravesa-Basedowa (1). Wśród noworodków urodzonych poniżej 37 tyg. ciąży czworo zostało urodzonych przez chorującą matkę, ale u każdej zdiagnozowano inną chorobę, a były to: nadciśnienie w ciąży, cukrzyca ciężarnych G1, gestoza i cholestaza. Natomiast pozostałe 43 noworodki urodziły się pomiędzy tyg. ciąży. W dostępnej literaturze przybywa prac potwierdzających wystąpienie przyspieszonego wzrostu płodu u matek chorujących na cukrzycę ciężarnych [1, 27]. Przeprowadzone badania wykazały, że średnia masa ciała tych noworodków była mniejsza niż masa noworodków matek zdrowych. U kobiet chorujących na nadciśnienie w ciąży zanotowano średnią masę ciała mniejszą w odniesieniu do potomstwa matek zdrowych. W publikacjach potwierdzono występowanie ujemnej korelacji urodzeniowej masy ciała z nadciśnieniem tętniczym matki [16]. Masa ciała noworodków matek z cholestazą była niższa niż średnia masa ciała noworodków matek zdrowych. W literaturze Kowalski i wsp. przedstawił badania, które wykazały, iż

11 Agnieszka Strama, Małgorzata Milewicz, Maria Szostkowska, Jerzy Heimrath masa urodzeniowa potomstwa matek chorujących na cholestazę była niższa niż potomstwa matek zdrowych. Z kolei parametry somatyczne noworodków matek chorujących na gestozę były wyższe niż noworodków matek zdrowych. Porównując grupę noworodków matek zdrowych i chorych testem Wilcoxona nie wykazano aby masa urodzeniowa i długość ciała była większa u noworodków zdrowych w porównaniu do dzieci matek obciążonych jednostką chorobową. Stwierdzono brak istotnych statystycznie powiązań w zakresie badanych zmiennych. Natomiast wykazano, że wiek płodowy dzieci matek zdrowych jest większy niż potomstwa matek chorych. W analizowanym materiale 51,25% noworodków urodziło się droga cięcia cesarskiego, a 48,76% drogami natury. Najwięcej cięć cesarskich wykonano w grupie wiekowej matek lat (22,48%). Najmniejszy odsetek cięć cesarskich zanotowano dla kobiet w wieku lat (5,24%). Należy zaznaczyć, że przedmiotem badań nie była analiza wskazań do wykonania cięcia cesarskiego. Wykorzystując test chi-kwadrat nie wykazano zależności pomiędzy wiekiem matki, a sposobem porodu. Badania Jagielskiej [6] wykazały dodatnią korelację pomiędzy wiekiem matek, a cięciem cesarskim. Porównanie badań własnych ze spostrzeżeniami innych autorów wskazuje na podobieństwa jak i różnice uzyskanych wyników. Ukazanie powyższej analizy utwierdza w przekonaniu o słuszności podjęcia realizacji przedstawionego tematu. Zmiany parametrów urodzeniowych oraz identyfikacja czynników implikujących te przemiany powinny być stale monitorowane. Pozwoli to na ocenę stopnia adaptacji człowieka do otaczającego go środowiska oraz ułatwi podejmowanie właściwych decyzji w zakresie zdrowia publicznego. WNIOSKI 1. Zaobserwowano, że w grupie wcześniaków noworodki płci żeńskiej rodzą się ze średnią masą ciała o 520g i długością ciała o 1,56 cm większą w porównaniu do noworodków płci męskiej. Natomiast w grupie porodów odbywających się pomiędzy tyg. ciąży to chłopcy wykazują średnią masę ciała o 124g i długość ciała o 0,59 cm większą w stosunku do dziewczynek. 2. Wykazano, że kobiety w wieku lat rodzą dzieci o średniej masie ciała większej o 123g oraz długości ciała większej o 0,45cm w porównaniu do matek w przedziale wiekowym lat. 3. Wraz z kolejnymi porodami noworodki płci żeńskiej osiągają mniejsze wartości parametrów somatycznych, z kolei dla noworodków płci męskiej nie wykazano takiej zależności. 4. Noworodki matek obciążonych występowaniem podczas ciąży cukrzycy ciążowej, nadciśnienia w ciąży, cholestazy oraz gestozy rodzą się wcześniej niż noworodki matek zdrowych. 5. Ponad połowa noworodków kobiet rodzących w przedziałach wiekowych lat, lat oraz lat urodziła się drogą cięcia cesarskiego. 343

12 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo PIŚMIENNICTWO 1. Bień A.M. (red.): Opieka nad kobietą ciężarną. Wyd. PZWL, Warszawa 2009: Borkowski W., Mielniczuk H.: Wpływ wybranych czynników społecznych i zdrowotnych, w tym tempa przyrostu masy ciała w ciąży i masy przed ciążą na małą masę urodzeniową noworodka. Ginekologia Polska 2008, 79 (6): Czajkowski K.: Diagnostyka porodu przedwczesnego. Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia 2009, 2 (3): Czech-Szczapa B.: Zachowania zdrowotne i przewlekłe zaburzenia odżywiania jako czynniki modyfikujące przebieg ciąży i stan zdrowia dziecka. Rozprawa doktorska, Poznań (dostęp dn ) 5. Fiala M. i wsp.,: Wczesne początki zespołu metabolicznego. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2010, 6, (1): Jagielska I., i wsp.: Ciąża po 35. roku życia wyniki położnicze w materiale własnym Kilniki Położnictwa Collegium Medicum w Bydgoszczy. Przegląd Menopauzalny 2012,1: Janiszewska R.: Wiek matek i kolejność porodów a cechy somatyczne noworodków. Hygeia Public Health 2011, 46 (2): Jaworski M.: Ocena wysokości ciała u dzieci urodzonych z wewnątrzmacicznym zahamowaniem wzrastania. Praca doktorska. Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum. Kraków, (dostęp dn ) 9. Kawecka- Janik E.: analiza porównawcza zmian charakterystycznych cech noworodków i kobiet rodzących we Wrocławiu w latach i Rozprawa doktorska, Wrocław 2014: Klimek M. i wsp..: Prognoza terminu porodu i stanu noworodka. Wyd. DReAM Publishing Company, Inc, Kraków 1994: Klimek M., Klimek M.: Normy rozkładu masy urodzeniowej i ciążowej dzieci z wiekiem ciążowym powyżej i równym 28 tygodni. Ginekologia Polska 1996, 67 (11): Kornafel D.: Czynniki determinujące urodzeniową masę ciała człowieka. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1995: 4-52; Kwiatkowska M. i wsp.: Analiza porównawcza sposobu urodzenia, urodzeniowej masy i długości ciała oraz wewnątrzmacicznego wzrostu płodu u noworodków matek licznych wieloródek i u noworodków matek pierwiastek. Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia 2008, 1 (2):

13 Agnieszka Strama, Małgorzata Milewicz, Maria Szostkowska, Jerzy Heimrath 14. Kwiatkowska M. i wsp.: Masa ciała jako podstawowa cecha somatometryczna charakteryzująca noworodka- porównanie ciężaru urodzeniowego i wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu u noworodka matek starszych i młodych. Postępy Neonatologii 2008, 1 (13): Łagoda K. i wsp.: Wpływ cukrzycy ciążowej na rozwój płodu i noworodka. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2008, 4,( 4): Pilewska-Kozak A.B. (red.): Opieka nad wcześniakiem. Wyd. PZWL, Warszawa 2009: Rosset I.: Rozkłady centylowe wielkości urodzeniowych noworodków łódzkich urodzonych w terminie. Pediatria Polska 2009, 84 (2): Scott K. D., Phyllis H. K. i wsp.: Położnicze i poporodowe korzyści stałej opieki niemedycznej podczas porodu. Medycyna Praktyczna- Ginekologia i Położnictwo 2001, 1: Scully J. H.: Psychiatria. Wyd. Urban & Partner, Wrocław 2003: Studziński Z.: Ciąża i poród po 40 roku życia. Wiadomości Lekarskie 2004, 57 (3-4): Strama A.: Analiza porównawcza wybranych parametrów demograficznych w ocenie rodności kobiet: Polski, Hiszpanii, Anglii i Walii w latach Rozprawa doktorska, Wrocław 2013: Szejniuk W., Szymankiewicz M.: Makrosomia i inne zaburzenia występujące u noworodka matki z cukrzycą. Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia 2008, 1: Szostak- Węgierek D. i wsp.: Wpływ stanu odżywienia matki na masę ciała noworodka. Ginekologia Polska 2004, 75: Szostak-Węgierek D. i wsp.: Wpływ urodzeniowej i aktualnej masy ciała na czynniki ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych u młodych osób dorosłych. Pol Arch. Med. Wewn. 2007, 117 (3): Wiśniewski A.: Dziecko rodzące się z niedoborem długości ciała oraz zagrożone od dzieciństwa niedoborem wzrostu. Pediatric Endocrinology, Diabetes and Metabolism 2009, 15, 3: (dostęp dn ) dn ). 345

14 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Tab. I. Charakterystyka masy urodzeniowej (w gramach) z podziałem grupy na: wcześniaki, noworodki urodzone w terminie oraz po terminie porodu Tydzień ciąży (w tyg.) Licz ność Pierwszy Kwartyl Mediana Średnia Trzeci Kwartyl Maksi mum Odchy lenie Standar dowe <37tyg g 2212g 2725g 2499g 3028g 3680g 845,2g 37-41ty g 3098g 3350g 3386g 3650g 4910g 459,6g > g 3500g 3500g 3500g 3500g 3500g 0g Tab. II. Charakterystyka długości ciała (w centymetrach) z podziałem grupy na: wcześniaki, noworodki urodzone w terminie oraz po terminie porodu Tydzień ciąży (w tyg.) Licz ność Pierwszy Kwartyl Mediana Średnia Trzeci Kwartyl Odchylenie Standardowe < cm 47cm 50,5cm 48,23cm 53,25cm 57cm 7,58cm cm 53cm 54cm 54.2cm 56cm 62cm 3cm > cm 59cm 59cm 59cm 59cm 59cm 0cm Tab. III. Charakterystyka wieku matek (w latach) w stosunku do tygodnia porodu z uwzględnieniem podziału noworodków na trzy grupy: wcześniaki, donoszone i urodzone po terminie Tydzień Ciąży (w tyg.) Pierwszy Kwartyl Mediana Średnia Trzeci Kwartyl Minimum Minimum Maksimum Liczność Minimum Maksimum Odchylenie Standardowe < lat 24 lat 29,5 lat 29,52 lat 34 lat 42 lat 5,82 lat lat 25 lat 28 lat 28,13 lat 31 lat 45 lat 5,29 lat > lat 25 lat 25 lat 25 lat 25 lat 25 lat 0 lat Tab. IV. Badanie wpływu choroby matki na parametry urodzeniowe noworodka masa urodzeniowa [w gramach] wiek płodowy [w tyg] długość ciała [w cm] matki zdrowe średnia matki chore, średnia matki zdrowe, odchylenie standardowe matki chore, odchylenie standardowe matki zdrowe, p-wartość testu SW matki chore, p-wartość testu SW p-wartość testu Wilcoxona 3358, ,87 502,68 469,37 0 0,7419 0, ,97 38,32 1,71 1,38 0 0, ,03 53,51 3,40 3,76 0 0,0167 0,

15 Średnia masa ciała [gram] Agnieszka Strama, Małgorzata Milewicz, Maria Szostkowska, Jerzy Heimrath Tab. V. Zależności między parametrami somatycznymi noworodków, a wiekiem matki oraz wiekiem płodowym Zmienna Y Masa urodzeniowa Masa urodzeniowa Długość ciała Długość ciała Zmienna X Wiek płodowy Wiek matki Wiek płodowy Wiek matki wsp Pearsona p-wartość wsp Spearmana p-wartość wsp Kendalla p-wartość ,297 0,213 0, ,167 0,334 0,214 Zależność Silna liniowa zależność Brak liniowej zależności Silna liniowa zależność Brak liniowej zależności R M Ż poniżej Ryc. 1. Średnie wartości masy ciała dla wcześniaków i noworodków urodzonych pomiędzy tyg. z uwzględnieniem płci noworodków (R- razem, M- płeć męska, Ż- płeć żeńska) 347

16 Średnia długość ciała [cm] ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo R M Ż ,2 54,47 53, ,23 48,16 49, poniżej Ryc. 2. Średnie wartości długości ciała dla wcześniaków i noworodków urodzonych pomiędzy tyg. z uwzględnieniem płci noworodków (R- razem, M- płeć męska, Ż- płeć żeńska) Ryc. 3. Liczba porodów w zależności od masy urodzeniowej w gramach 348

17 Agnieszka Strama, Małgorzata Milewicz, Maria Szostkowska, Jerzy Heimrath STRESZCZENIE W pracy porównano urodzeniową masę i długość ciała noworodków z ich wiekiem płodowym. Określono związek cech somatycznych potomstwa z wybranymi czynnikami wpływającymi na rodność: wiek matek, kolejność porodu, sposób ukończenia ciąży. Dane pozyskane z dokumentacji medycznej z lat , szpital w Oleśnicy o I referencyjności. Wcześniaki płci żeńskiej rodzą się o większej średniej masie i długości ciała w stosunku do płci męskiej. Wśród porodów odbytych pomiędzy tyg. ciąży chłopcy mają średnią masę i długość ciała wyższą niż dziewczynki. Kobiety letnie rodzą dzieci ze średnią masą i długością ciała większą niż matki letnie. W kolejnych porodach dziewczynki osiągają mniejsze wartości parametrów somatycznych, dla chłopców nie wykazano takiej zależności. Noworodki matek obciążonych chorobami w ciąży, rodzą się wcześniej. Ponad połowa noworodków urodziła się cięciem cesarskim. ABSTRACT In the study compared the birth weight and body length of newborns with gestational age. Determined the relationship of somatic progeny of selected factors influencing the parity: maternal age, birth order, method of pregnancy termination. Data obtained from medical records from the years , the hospital in Oleśnica on I referentiality. Premature female born with a higher average weight and the length of the body in relation to the male. Among births held between weeks pregnancy boys have average weight and body length higher than girls. Women year-old are born children with an average weight and body length greater than mothers years old. In subsequent births of girls have fewer somatic parameters, the boys did not show such a relationship. Newborns of mothers burdened with diseases in pregnancy are born earlier. More than half of newborns born by cesarean incision. Artykuł zawiera znaków ze spacjami + grafika 349