Wstęp do kognitywistyki

Transkrypt

1 Wstęp do kognitywistyki Wykład dziesiąty i jedenasty Główne problemy kognitywistyki Emocje Andrzej Klawiter klawiter@amu.edu.pl

2 Emocje a poznanie w tradycji filozoficznej pogląd klasyczny (Platon) emocje to czynnik zakłócający czynności poznawcze, a w szczególności utrudniający (a niekiedy wręcz uniemożliwiający) rozumowanie im bardziej istota ludzka wyzwala się od wpływu emocji, tym jest bardziej racjonalna pogląd o dominacji procesów emocjonalnych nad poznawczymi (Hume) Rozum jest i powinien być jedynie niewolnikiem emocji

3 Emocje jako uczucia w tradycji filozoficznej emocje traktowane są jako pewien rodzaj przeżyć uczucia uczucia są świadome oraz niezależne od procesów poznawczych, takich jak percepcje czy propriocepcje podczas gdy percepcje (spostrzeżenia) informują o tym, co jest na zewnątrz, propriocepcje o stanach i ruchach własnego ciała, to uczucia odnoszą się do wewnętrznych stanów istoty ludzkiej; stany te mogą być skutkiem czynników zewnętrznych jednak odzwierciedlają to, co dzieje się we wnętrzu, rozumianym jako psychika, umysł itp.

4 James o emocjach Naturalnym sposobem naszego myślenia o emocjach jest, że umysłowa percepcja pewnego faktu pobudza umysłowo uczucie zwane emocją, a ten drugi stan umysłu wywołuje jej wyraz cielesny. Stawiam tezę zupełnie przeciwną, a mianowicie, że zmiany zachodzące w ciele następują bezpośrednio po percepcji istniejącego faktu i że nasze odczuwanie tych zmian w czasie, kiedy zachodzą, jest emocją (William James, What is an emotion?, Mind, 1884)

5 Dwa ujęcia emocji

6 Teoria Jamesa-Langego (1) William James odrzuca tradycyjny pogląd na emocje, zgodnie z którym są one bezpośrednim skutkiem procesów percepcyjnych, a ich wystąpienie prowadzi do zmian w zachowaniu organizmu Przykład: spostrzeżenie niedźwiedzia strach ucieczka ujęcie Williama James'a: skutkiem percepcji jest reakcja organizmu a emocja jest reakcją na zmianę stanu ciała (zachowania) Przykład: spostrzeżenie niedźwiedzia ucieczka strach

7 Teoria Jamesa-Langego (2) Zgodnie z koncepcją Jamesa-Langego emocja jest bezpośrednią odpowiedzią na stan organizmu. Emocja może więc zawierać co najwyżej informację o stanie organizmu, a nie o tym, co się dzieje na zewnątrz (jest to analogiczne do poglądu, że percept zawiera jedynie informację o tym, co znajduje się na siatkówkach oczu, a nie o obiekcie, który jest źródłem tego obrazu)

8 Nieobecność problematyki emocji we wczesnym stadium kognitywistyki Koncentracja na obliczeniowym aspekcie procesów poznawczych i pozostawanie pod wpływem filozoficznego poglądu, że emocje to czynnik zakłócający procesy poznawcze sprawiły, że problematyka emocji była nieobecna we wczesnych stadiach rozwojowych kognitywistytki

9 Emocje jako jeden z podstawowych problemów współczesnej kognitywistyki Uwzględnienie biologicznych determinant procesów poznawczych oraz gwałtowny rozwój neuronauki sprawiły, że dostrzeżono, iż emocje są często splecione z procesami poznawczymi emocje z perspektywy sztucznej inteligencji (Minsky emotional machines) emocje z perspektywy neuronauki (Damasio, LeDoux, Panksepp, Rolls) emocje z perspektywy psychologicznej (Ekman, Lazarus)

10 KLASYFIKACJA EMOCJI WG EDMUNDA ROLLSA S+ Bodziec wzmacniający pozytywny (S+) - nagroda Negatywny (S-) - kara Ekstaza Podniecenie Przyjemność S+ lub S+! Wściekłość Złość Żałość Ulga Frustracja Slub S-! Smutek Obawa Strach Brak (S+, S-) albo zakończenie (S+!, S-!) pozytywnego lub negatywnego bodźca wzmacniającego Przerażenie S-

11 Standardowa charakterystyka emocji We współczesnych badaniach najczęściej przyjmuje się, że emocja jest: bardzo szybkim skorelowanym ze zmianą stanu ciała mimowolnym zachowaniem, będącym reakcją na zidentyfikowany percepcyjnie i zwaloryzowany (świadomie lub nie) obiekt (stan rzeczy) występujący w otoczeniu (za: Dawid Wiener, Antycypacja a procesy emocjonalne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2009)

12 Schemat standardowego ujęcia emocji (autor slajdu: Dawid Wiener) KONTEKST EWALUACYJNY B(W) B(W) KONTEKST EKOLOGICZNY U(O) U(O) B(W) BODZIEC FIZYCZNY (WYZWALACZ) U(O) STAN UMYSŁU (ORGANIZMU) D(PM) DZIAŁANIE (PROGRAM MOTORYCZNY) D(PM) D(PM)

13 Ograniczenia standardowej koncepcji emocji (1) Emocja nie jest procesem poznawczym lecz zgodnie z ujęciem standardowym (vide ujęcie Jamesa) - zależy od procesów poznawczych, gdyż jest reakcją na zidentyfikowany percepcyjnie obiekt. To znaczy, że emocja nie dostarcza informacji o tym, co się dzieje w otoczeniu (nie pełni funkcji poznawczej!) lecz jej pojawienie się i przebieg od tej informacji zależą. Podejście to nie potrafi wyjaśnić dlaczego pewne stany poznawcze lub ich skutki wywołują emocje a inne nie.

14 Ograniczenia standardowej koncepcji emocji (2) Gdyby emocja miała być reakcją na efekt percepcji, czyli na zaobserwowaną zmianę w otoczeniu, to działanie przez nią wywołane byłoby zawsze spóźnione. Znaczy to, że emocja byłaby zwykle dysfunkcjonalna, gdyż odnosiłaby się do stanów, które już zaszły (np. nie mogłaby pełnić funkcji ostrzegawczej, bo trudno ostrzegać przed czymś, co już się wydarzyło). Gdyby ucieczka przed niedźwiedziem, a w konsekwencji emocja strachu, były skutkiem aktu jego spostrzeżenia, to z pewnością byłyby one spóźnione.

15 Czy rzeczywiście boimy się tego co spostrzegamy?

16 Emocja jako przygotowanie na to, co ma nastąpić Dawid Wiener ( Antycypacja a procesy emocjonalne, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2009) proponuje przyjąć, że emocja nie jest reakcją na spostrzeżony bodziec (jak utrzymują zwolennicy standardowego ujęcia emocji) jest natomiast zmianą zachowania przygotowującą organizm na nieuchronne wystąpienie stanu rzeczy zapowiedziane przez pojawienie się bodźca

17 Założenia niestandardowej koncepcji emocji Emocje tworzą system wczesnego ostrzegania, który jest wbudowany w organizm Emocje wyprzedzają czasowo percepcje (najpierw pojawia się emocja, a percepcja pojawia się choć nie musi wystąpić później). Znaczy to, że wbrew koncepcji Jamesa-Langego - emocje są niezależne od percepcji. Emocje pełnią funkcję poznawczą: informują organizm o tym, co (nieuchronnie) nastąpi, a nie o tym, co aktualnie się dzieje Emocje są antycypacjami

18 Emocja nie jest Emocja jest percepcją (nie jest antycypacją (oczekireakcją na to, co waniem na to, co aktualnie dzieje się nieuchronnie nastąpi) w otoczeniu) przedakcją, czyli psychiczną reakcją zapośredniczonym na stan ciała (tak przez ciało zachowaujmował to William niem mającym James) uprzedzić to, co nieuchronnie nastąpi

19 Percepcja Zdobywanie i dokładne przetwarzanie informacji o tym, co aktualnie dzieje się w otoczeniu Oddzielenie (niezależność) od działania Emocja Wydobywanie z bodźców i szybkie przetwarzanie informacji o tym, co nieuchronnie nastąpi Nieoddzielalność od działania

20 Emocja jako antycypacja: pierwsze przybliżenie SPEŁNIANIE ZAPOWIEDZI U(O) U(O) ZE ZE WZMOCNIENIE SZ SZ PREAKCJA ZE STAN RZECZY BĘDĄCY ZWIASTUNEM EMOCJONALNYM (ZAPOWIEDZIĄ) U(O) UMYSŁ (ORGANIZM) SZ STAN RZECZY ZWIASTOWANY (ZAPOWIADANY)

21 Podstawowa struktura emocji

22

23 Uszczegółowiona struktura emocji

24 Emocje naturalne Cechą naturalnych, standardowych emocji jest to, że nie mamy wpływu ani na ich wystąpienie, ani na ich przebieg (boimy się niedźwiedzia nawet wtedy, kiedy postanawiamy się nie bać). Por. wspomnienie Darwina, który postanowił nie bać się żmii (Karol Darwin, O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt, PWN, Warszawa, 1988) Przytknąłem twarz do grubej szyby odgradzającej mnie w ogrodzie zoologicznym od żmii sykliwej z niezłomnym postanowieniem, że nie cofnę się, jeśli żmija uderzy na mnie, ale gdy tylko zaatakowała, moje postanowienie stało się funta kłaków warte i z zadziwiającą szybkością odskoczyłem do tyłu o jard czy dwa. Wola i rozsądek okazały się bezsilne wobec wyobrażenia niebezpieczeństwa, z którym nigdy wcześniej się nie zetknąłem

25 Emocje erzacowe Są jednak emocje, których sami poszukujemy i które zdają się nie być antycypacjami. Np. wtedy, kiedy idziemy do kina na horror. Oglądając horror boimy się, ale w każdej chwili możemy przestać się bać, wystarczy odwrócić wzrok od ekranu (nie jest to możliwe w przypadku rzeczywistego bodźca emocjonalnego). Emocje, których sami poszukujemy i które kontrolujemy to emocje erzacowe.

26 Cechy emocji erzacowej Inicjowana przez dane dostarczane przez system percepcyjny. (Emocja naturalna poprzedza percepcję) Dane te porównywane są ze wzorcem emocjonalnym i jeśli są z nim zgodne wywołują słabą reakcję emocjonalną. Reakcja jest słaba, gdyż bodziec percepcyjny nie ulega wzmocnieniu. Niskie natężenie emocjonalne sprawia, że w emocja erzacowa nie pociąga z koniecznością zachowania. Tzn., że podmiot nie podejmuje preakcji. Podmiot zadowala się samym świadomym uczuciem, które nie ma mocy, aby uruchomić moduł motoryczny.

27 Emocja naturalna a emocja erzacowa Emocja naturalna mimowolność przetwarzanie emocjonalne preaktywność (połączenie z działaniem) Emocja erzacowa świadoma kontrola przetwarzanie percepcyjnoemocjonalne odłączenie od działania

28

29 Emocje estetyczne jako emocje erzacowe wyższego rzędu Odbiór dzieła sztuki jest splotem procesów poznawczych i emocjonalnych. Procesy emocjonalne aktywne w trakcie odbioru dzieła mają charakter erzacowy Choć niektóre z tych emocji powiązane są z danymi percepcyjnymi, to odnoszą się one do obiektów należących do świata dzieła sztuki

30 Artykuł o emocjach estetycznych (zawiera krótkie omówienie koncepcji emocji jako antycypacji): Andrzej Klawiter, Dawid Wiener (2015), Emocje w odbiorze dzieła sztuki. Poznańskie Studia z Filozofii Nauki, t. 24, nr 1, s

31 A work of art which did not begin in emotion is not art. Emotion is the starting point, the beginning and the end. Craftsmanship and technique are in the middle. Paul Cezanne

32 Inspiracja Ingardenowska Emocja wstępna wywołuje w nas radykalną zmianę nastawienia, mianowicie przejście z postawy naturalnej czynnego życia w postawę specyficznie estetyczną. To stanowi jej najważniejszą funkcję. Powoduje ona, że przechodzi się z nastawienia na fakty [ ] naturalnego świata, w nastawienie na twory jakościowe i na osiągnięcie bezpośredniego obcowania z nimi. R. Ingarden (1976), O poznawaniu dzieła literackiego, s

33 Porządek czasowy procesów odbioru dzieła sztuki Identyfikacja dzieła sztuki Odtwarzanie świata dzieła sztuki Opuszczanie świata dzieła sztuki Procesy poznawcze Procesy poznawcze Procesy poznawcze Procesy emocjonalne Procesy emocjonalne Procesy emocjonalne

34 Sekwencja procesów w trakcie odbioru dzieła sztuki Identyfikacja dzieła sztuki Odtwarzanie świata dzieła sztuki Opuszczanie świata dzieła sztuki Emocja wstępna Odtworzenie świata dzieła sztuki Wartościowanie estetyczne Wydzielenie obiektu ze świata naturalnego Emocja wewnątrzestety czna Emocja finalna