Kamil Frąckowiak Karnoprawne aspekty ochrony tajemnicy adwokackiej. Studia Prawnoustrojowe nr 10, 79-84

Transkrypt

1 Kamil Frąckowiak Karnoprawne aspekty ochrony tajemnicy adwokackiej Studia Prawnoustrojowe nr 10,

2 UWM 2009 S tudia Praw noustrojow e 10 Kam il F rąckow iak K atedra Postępow ania K arnego M aterialnego U niw ersytet W arm ińsko-m azurski w Olsztynie K arnopraw ne aspekty ochrony tajem nicy adw okackiej 1. T ajem nica adw okacka jak o przedm iot ochrony karnom aterialnej Powszechnie przyjm uje się, że zawód adw okata je st zawodem zaufania publicznego. Zgodnie z art. 17 ust. 1 K onstytucji RP z 1997 r.1 w drodze ustaw y można tworzyć sam orządy zawodowe, reprezentujące osoby w ykonujące zawody za u fan ia publicznego i spraw ujące pieczę n a d należy ty m w ykonyw aniem tych zawodów w g ran icach in te re su publicznego i dla jego ochrony. Z brzm ienia arty k u łu w ynika zatem, że zawodem zaufania publicznego z pew nością je st tak i zawód, który w drodze ustaw y został zorganizow any za zasadach sam orządu zawodowego. N adto zawodem zaufania publicznego jest tylko tak i zawód, którem u ustaw odaw ca powierzył spraw ow anie pieczy nad należytym jego w ykonyw aniem w granicach in teresu publicznego i dla jego ochrony. Tak więc to w łaśnie ustaw odaw ca, biorąc pod uw agę unorm ow ania zaw arte w K onstytucji RP, tw orzy określony zawód zaufania publicznego. Doniosłość czynności zawodowych dokonyw anych przez adw okatów spowodow ała, że w łaśnie ustaw odaw ca n ad ał m.in. adw okatom owe cechy zawodu zaufania publicznego. W w yroku z d n ia 18 lutego 2004 r. T rybunał K onstytucyjny zaak cen to wał, że piecza sam orządów praw niczych zawodów zaufania publicznego sp raw ow ana być w inna w granicach in teresu publicznego i dla jego ochrony. Ponadto w skazał, iż w lite ratu rz e i w orzecznictwie podkreśla się, że usługi praw nicze są usługam i wyższego rzędu. Dlatego ta sfera aktyw ności w ydziela n a je s t spod ogólnych zasad prow adzenia działalności gospodarczej w P olsce, a reprezentujące te zawody korporacje należą do grupy sam orządów 1 Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483.

3 80 Kamil Frąckowiak zawodowych zrzeszających osoby w ykonujące zawód zaufania publicznego, regulow anych art. 17 ust. 1 K onstytucji 2. Oznacza to, że adw okat otrzym ał od p ań stw a polskiego wiele upraw nień, ale jednocześnie spoczywa n a nim wiele obowiązków. Zgodnie z art. 1 ustaw y Prawo o adw okaturze z dnia 26 m aja 1982 r.3 polska adw okatura powołana została do u dzielan ia pomocy praw nej, w spółdziałania w ochronie p raw i wolności obywatelskich oraz w kształtow aniu i stosow aniu praw a, zaś adw okat w w ykonyw aniu swoich obowiązków zawodowych podlega jedynie ustaw om. Szczególne znaczenie m a obowiązek zachow ania tajem nicy przez osoby wykonujące zawód zw iązany z zaufaniem publicznym, gdyż tego rodzaju działalność wiąże się z uzyskiw aniem inform acji w ażnych dla poszczególnych osób oraz dla in tere su społecznego. W skazany obowiązek określony został w art. 6 ustaw y Praw o o adw okaturze, który stanow i, iż: 1. A dw okat obow iązany je st zachować w tajem nicy wszystko, o czym dowiedział się w zw iązku z udzielaniem pomocy praw nej. 2. O bow iązek zachow ania tajem nicy zawodowej nie może być ograniczony w czasie. 3. A dw okata nie m ożna zwolnić od obowiązku zachow ania tajem nicy zawodowej co do faktów, o których dowiedział się udzielając pomocy praw nej lub prow adząc sprawę. 4. Obowiązek zachow ania tajem nicy zawodowej nie dotyczy inform acji udostępnianych n a podstaw ie przepisów ustaw y z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciw działaniu w prow adzaniu do obrotu finansowego w artości m ajątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujaw nionych źródeł oraz o p rz e ciw działaniu finansow aniu terroryzm u4 - w zakresie określonym tym i przepisam i. O dnośnie do obow iązku udostępniania inform acji i w spółpracy z w ładzam i odpowiedzialnym i za zw alczanie tzw. p rania pieniędzy w skazać należy, iż podstaw ę do nałożenia n a adw okatów przedm iotow ego obow iązku przez ww. ustaw ę polską stanow i dyrektyw a u n ijn a w spraw ie przeciw działania korzystan iu z system u finansowego w celu p ra n ia pieniędzy5. Jej przepisy zostały zm ienione w 2001 r.6 i od tego czasu przedstaw iciele wolnych zawodów zostali objęci p rzep isam i w ym ienionej dyrektyw y. Zgodnie zaś z w yrokiem T rybun ału Sprawiedliwości W spólnot Europejskich z 26 czerwca 2007 r. w spraw ie C-305/05, nałożenie obow iązku inform ow ania i w spółpracy z w ładzam i odpowiedzialnym i za zw alczanie p ran ia pieniędzy n a adw okatów biorących udział w określonych tran sakcjach finansow ych nie m ających zw iązku z postępow a 2 Wyrok TK z dnia 18 lutego 2004 r., sygn. akt P. 21/2002, LexPolonica nr Dz.U. z 2002 r., nr 123 poz Dz. U. z 2003 r., nr 153, poz oraz Dz.U. z 2004 r., nr 62, poz /308/EWG z 10 czerwca 1991 r /97/WE.

4 Karnoprawne aspekty ochrony tajemnicy adwokackiej 81 niem sądow ym nie n a ru s z a p ra w a do rzetelnego procesu sądowego. O bow iązek tak i uzasadniony je st potrzebą skutecznego zw alczania procederu p rania pieniędzy. Przepisy dotyczące tajem nicy adw okackiej powtórzone zostały w Zbiorze zasad etyki adwokackiej i godności zawodu z dnia 10 października 1998 r.7, gdzie w 19 stw ierdza się, że adw okat zobowiązany je st zachować w tajem nicy wszystko, o czym dow iedział się w zw iązku z udzielaniem pomocy praw nej (ust. 1), tajem nicą adw okacką objęte są m ateriały znajdujące się w ak tach adw okackich (ust. 2) oraz w szystkie dotyczące spraw y wiadomości, n o tatk i i dokum enty uzyskane od k lien ta oraz innych osób (ust. 3). P rzed miotowe przepisy stanow ią więc jed n ą z gw arancji prawidłow ego w ykonyw a nia zawodu zaufania publicznego. Z wyżej w ym ienionych powodów ustaw odaw ca polski objął karnopraw ną ochroną tajem nicę poznaną w zw iązku z pełnioną funkcją, w ykonyw aną p ra cą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukow ą. U jaw nienie tajem nicy zawodowej stanow i w ystępek stypizow any w art kodeksu karnego z 1997 r., zagrożony k a r ą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbaw ienia wolności do lat 2. W skazać w tym m iejscu należy, iż w każdym przypadku sk azan ia za przestępstw o z art. 266 k.k. w ym aga rozw ażenia ew entualne zastosow anie środka karnego w postaci zakazu zajm ow ania określonego stanow iska albo wykonyw ania określonego zawodu n a podstaw ie art k.k. z uw agi na to, iż p rzestępstw o to ze swojej isto ty polega n a nadu życiu zau fan ia zw iązanego z w ykonyw aniem danego zawodu lub zajm ow anym stanow iskiem, co z kolei stanow i podstaw ow ą przesłankę stosow ania w spom nianego środka karnego 8. Przedm iotem karnom aterialnej ochrony je st tajem nica zawodowa zarów no w sensie ścisłym, tj. zw iązana z zawodem, z którym łączy się określony stopień zaufania, ja k i w sensie szerszym, obejm ującym zastrzeżone jako tajem nica inform acje, z którym i ktoś zapoznał się w zw iązku z pełnioną działalnością o c h a ra k te rz e publicznym, społecznym, gospodarczym lub n a ukowym. Zachow anie spraw cy polega n a ujaw nieniu lub w ykorzystaniu in formacji w brew przepisom ustaw y lub przyjętem u zobowiązaniu. J e s t to więc ze w zględu n a podm iot p rzestępstw o indyw idualne, którego m oże się dopuścić jedynie osoba zobow iązana do zachow ania w tajem nicy określonych inform acji9. D latego też podm iotem czynu z art. 266 k.k. może być również adw okat. 7 Uchwała NRA nr 2/XVIII/98 - ze zmianami wprowadzonymi uchwałą NRA nr 32/2005 z 19 listopada 2005 r. 8 Komentarz do art. 266 k.k., [w:] A. Zoll (red.), G. Bogdan, K. Buchała, Z. Ćwiąkalski i in., Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art , t. 2, Zakamycze A. Marek, Kodeks Karny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 479.

5 82 Kamil Frąckowiak J a k w skazano powyżej, tajem nica zawodowa adw okata uregulow ana została w art. 6 ustaw y - Praw o o adw okaturze. Jak o że przyw oływ ana u staw a nie uznaje ujaw nienia tajem nicy zawodowej przez adw okata ani za odrębne p rzestępstw o, an i za w ykroczenie, w grę wchodzi więc kodeks karny. W sk a zać ponadto należy, iż ujaw nienie tajem nicy zawodowej może pociągnąć za sobą rów nież odpow iedzialność dyscyplinarną. 2. Tajem nica adw okacka w p rocesie karnym Przechodząc n a g ru n t przepisów karnoprocesow ych należy podnieść, iż spraw a stosunku przepisów procesowych dotyczących przesłuchania św iadka do obowiązku zachow ania tajem nicy adwokackiej była zarówno w doktrynie, ja k i ju d y k atu rze od daw na przedm iotem żywego zainteresow ania. W art. 178 p k t 1 k.p.k. bezwzględnym zakazem przesłuchania jako św iadka objęty je st obrońca lub adw okat działający n a podstaw ie art k.p.k. co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady praw nej lub prow adząc spraw ę. Jed n akże sform ułow any wyżej zakaz określony w tym przepisie nie stoi n a przeszkodzie przede wszystkim : - dowodzeniu okoliczności objętych zakazem za pomocą innych środków dowodowych (np. przez przesłuchanie św iadka ze słuchu ); - przesłuchaniu obrońcy (adw okata) w ch arak terze oskarżonego, gdyby zarzucono m u czyn zw iązany z faktam i objętym i zakazem ; - przesłuchaniu w skazanych w nim osób jako świadków co do innych faktów. Należy więc przyjąć, że obrońcy (adwokaci) m ają obowiązek staw ienia się n a w ezw anie, poniew aż nie m ożna wykluczyć, iż m a ją zeznaw ać n a okoliczności niezw iązane z zakazem dowodowym 10. Przedm iotow y zakaz obejm uje tajem nicę obrońcy, a więc nie k a ż d ą t a jem nicę adw okacką. Dotyczy jedynie okoliczności, o który ch obrońca dowiedział się, udzielając porady praw nej, chociażby ostatecznie nie podjął się obrony, oraz inform acji uzyskanych przy prow adzeniu sprawy, niezależnie od źródła ich pochodzenia (od oskarżonego, osób m u najbliższych czy innych osób lub źródeł). Bezwzględnym zakazem dowodowym, przew idzianym w art. 178 p k t 1 k.p.k., objęto przy tym w szystkie te okoliczności, o których adwokat-obrońca dowiedział się przy okazji udzielania porady praw nej lub prow a dzenia sprawy, a nie tylko te, których źródłem był oskarżony. Zakaz ten nie oznacza jed n ak ż e b ra k u m ożliwości w y korzystania uzyskanych tą drogą in form acji w czasie i w sposób u zn a n y przez ad w o k ata za niezbędny dla u zy 10 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 1999, s. 673.

6 Karnoprawne aspekty ochrony tajemnicy adwokackiej 83 sk a n ia korzystnego rozstrzygnięcia procesu toczącego się z udziałem i p rz e ciwko jego klientow i. U zupełnieniem zakazu przesłuchania je st zakaz zajm o w ania pism i innych dokum entów zw iązanych z w ykonyw aniem obrony sform ułow any w art k.p.k.11 W św ietle powyższych przepisów należy z całą mocą stw ierdzić, iż gdyby doszło do przesłuchania obrońcy-adw okata n a okoliczności objęte zakazem, dowód tak i nie mógłby być uw zględniony przy kształtow aniu faktycznej podstaw y rozstrzygn ięcia12. Do innych przypadków tajem nicy adw okackiej odnosi się art k.p.k., który stanow i, iż osoby obowiązane do zachow ania tajem nicy n o taria l nej, adw okackiej, radcy praw nego, lekarskiej lub dziennikarskiej m ogą być przesłuchiw ane co do faktów objętych tą tajem nicą tylko wtedy, gdy je st to niezbędne dla dobra w ym iaru sprawiedliw ości, a okoliczność nie może być ustalo n a n a podstaw ie innego dowodu. W skazać przy tym należy, iż art. 180 k.p.k. m a ch a rak ter w pełni autonom iczny w stosunku do u staw dotyczących sam orządu adwokackiego. Przypom nieć należy, iż postanow ienie wydane n a podstaw ie art k.p.k. zw alnia od obowiązku zachow ania tajem nicy zawodowej notarialnej, radcy praw nego, adw okackiej, d ziennikarsk iej oraz lekarskiej tylko n a potrzeby tego postępow ania karnego, w którym ono zapadło. Nie je st więc możliwe powołanie się n a tak ie zw olnienie w innej spraw ie, choćby naw et dotyczyła ona zbliżonej m aterii. Jak o że proces k arn y je st zjaw iskiem dynam icznym, wydaje się, że decyzja o dopuszczeniu dowodu z zeznań adw okata nie pow inna zapadać na sam ym w stępie postępow ania toczącego się w danej spraw ie. O rgan p row a dzący śledztwo pow inien dać sobie po p ro stu sposobność n a odnalezienie innych dowodów. Ponadto sam o uzyskanie zw olnienia św iadka z tajem nicy zawodowej nie obliguje o rganu w nioskującego do przeprow adzenia tego dowodu, zw łaszcza jeżeli pom iędzy sform ułow aniem w niosku o tak ie zw olnienie, a rozstrzygnięciem tego zag ad n ien ia przez sąd uległy zm ianie okoliczności faktyczne tow arzyszące przedm iotow ej spraw ie, o tw ierając przed prow adzącym śledztw o in n e m ożliwości dowodowe lub czyniąc ta k i dowód nieprzydatnym. Sąd, w ydając postanow ienie o zezw oleniu n a przesłu ch an ie osoby zobow iązanej do zachow ania tajem nicy zawodowej n a etap ie p ostępow ania p rzy gotowawczego lub o zw olnieniu św iadka z tego obowiązku n a etapie postępow ania sądowego, nie precyzuje zakresu, w jak im m a dojść do ujaw nienia okoliczności stanow iących tajem nicę danego rodzaju. 11 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s R.A. Stefański, [w:] L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski i in., Komentarz. Kodeks postępowania karnego, t. 1, Warszawa 1999, s. 479.

7 84 Kamil Frąckowiak W arto n a koniec zastanow ić się n ad ew en tu aln ą koniecznością sform ułow ania w postanow ieniu sąd u w ydanym w trybie art k.p.k. swoistego rodzaju b arie r uniem ożliw iających dowolne kształtow anie treści czynności podejmowanej z udziałem św iadka-adw okata. Mogłyby one przybrać postać zak resu czy też listy dozwolonych pytań lub wykazu spraw, o które mógłby zapytać adw okata przesłuchujący. W pew nym sensie zm usiłoby to organ w nioskujący do większej rozw agi oraz precyzji w form ułow aniu swego żądania. Sum m ary C rim inal asp ects o f law yer s secret protection The aim of th is article is to p resen t chosen aspects of law yer s secret as a profession of public tru st. The au th o r focused p articularly on law yer secrecy as a subject of crim inal law protection and a connection of crim inal proceeding regulations betw een h earing of w itnesses and law yer s duty to keep law yer secret. The au th o r in th e article also analyses th e actu al Polish legal provisions related to law yer s duty to keep inform ation furnished to him by clients in secret and its su b stan tial im pact on h earing of evidence in crim inal proceedings.