Roman Łyczywek, Jan Waszczyński, Zdzisław Czeszejko Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Palestra 17/4(184), 74-93

Transkrypt

1 Roman Łyczywek, Jan Waszczyński, Zdzisław Czeszejko Orzecznictwo Sądu Najwyższego Palestra 17/4(184),

2 74 Orzecznictwo Sądu Najwyiszego Nr 4 (184) ków, dla 6 9 członków i dla członków. Przykładowo dla zespołu najm niejszego (3 5 osób) przew iduje się powierzchnię użytkową n r, a dla zespołów większych odpowiednio więcej. Jako zasadę p rzyjm uje się, że na adw okata m usi przypadać nie m niej niż 6 m 2 powierzchni przeznaczonej do pracy oraz że w jednym pokoju nie powinno być więcej niż 2 adwokatów. U chw alone norm y m ają zasadnicze znaczenie przy projektow aniu lokali zespołów adwokackich oraz przy staraniach o przydział takich lokali. OR ZECZNICTW O SĄBCI NAJW YŻSZEGO Odpłatność obron z urzędu od dawna n u rtu je środowisko adwokackie i stanowi przedm iot zainteresowania organów sam orządu adwokackiego. Te w zględy spowodow ały, że Redakcja, publikując dw ie uchw ały składu siedm iu sędziów Sądu Najwyższego z glosą adw. Romana Łyczyw ka, uznała za pożyteczne opublikować dotyczące tej samej kwestii: glosę prof. Jana W aszczyńskiego oraz stanowisko adw. Zdzisława Czeszejki, jakie zaprezentował w piśmie procesowym przed Sądem N ajw yższym. W prawdzie Sąd N ajw yższy nie podzielił poglądu adw. Czeszejki, ale argum entacja obrony jest w ażka i p rzek o n y wająca, a ponadto stanow i ona uzupełnienie glos Ł y czyw ka i W aszczyńskiego, w zw iązku z czym uw ażam y opublikowanie tego stanowiska za celowe w takiej właśnie form ie, w jakiej zostało ono zaprezentowane przed Sądem N ajw yższym. Redakcja I TJCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW Z DNIA 29.X.1971 R. VI KZP 46/71«1. Zwalniając skazanego, któremu w postępowaniu toczącym się z oskarżenia publicznego wyznaczono obrońcę z urzędu na podstawi1* art. 70 lub 71 k.p.k., od zapłaty na rzecz zespołu adwokackiego opłat z tytułu udziału w sprawie tego obrońcy (art. 556 k.p.k.), sąd nie zasądza tych opłat na rzecz zespołu adwokackiego od Skarbu Państwa. 2. Powyższą uchwałę wpisać do księgi zasad prawnych. * U chw ała ta w ra z z u zasad n ien iem została o p u b lik o w a n a w O SNKW z 1972 r., poz. 19, a glosa do tej u chw ały, p ió ra J. W aszczyńskiego w P ip z 1972 r. n r 8 9, str (glosę t ę d ru k u je m y w n in iejszy m n u m e rz e P a le s try n a str

3 N r 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 75 UCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW Z DNIA 12AM972 R. VI KZP 26/72** Sąd, uniew inniając oskarżonego, którem u wyznaczono obrońcę z urzędu (art. 74 k.p.k.), powinien w w yroku zasądzić od Skarbu P aństw a na rzecz właściwego zespołu adwokackiego określoną kw otę pieniężną jako opłatę z tytułu u- działu w spraw ie tego obrońcy; leżeli sąd nie określił wysokości tej kw oty, to jej ustalenie n astępuje w trybie przewidzianym w art. 368 k.p.k. ** U chw ała ta w raz z u zasadnieniem została opublikow ana w OSNKW z 1972 r., poz II G l o s a do obu powyższych uchwał składu siedmiu sędziów I. Kodeks postępow ania karnego w kilku różnych sytuacjach procesow ych zajm u je się kw estią pokrycia wobec zespołu adw okackiego należności z ty tułu pracy wykonanej przez obrońcę-członka zespołu w procesie. W szczególności k.p.k. stanow i, że opłaty na rzecz zespołu adwokackiego ponosi: 1) oskarżony w razie wyznaczenia obrońcy w trybie art. 70 i 71 k.p.k., przy czym dotyczy to wypadków, gdy oskarżony zosta1 skazany; o p łaty te sąd zasądza n a rzecz zespołu (art k.p.k.); 2) Skarb Państw a gdy obrońca lub adw okat jako pełnomocnik oskarżyciela pryw atnego czy powoda cyw ilnego został w yznaczony w try bie art. 69, 70 lub 71 k.p.k. bądź też art. 117 k.p.c. w związku z art. 60 k.p.k., a oskarżony został uniew inniony lub umorzono przeciwko niemu postępow anie (art pkt 2 k.p.k.); 3) oskarżyciel pryw atny gdy oskarżony zostanie uniewinniony, a m iał on obrońcę z urzędu; opłaty te powinny być zasądzone w wyroku na rzecz zespołu adw okackiego (art k.p.k.); 4) skazany w spraw ie p ry w atn o sk arg o w ej; ponosi on koszty pełnom ocnika oskarżyciela pryw atnego, jednakże koszty te zasądza się w yrokiem w prost na rzecz oskarżyciela pryw atnego zakładając, że wyłożył on już te koszty (art w zw iązku z art. 543 k.p.k.); 5) Skarb Państw a w spraw ach z oskarżenia pryw atnego gdy oskarżony został uniew inniony, sąd zaś zwolnił oskarżyciela pryw atnego od ponoszenia kosztów postępowania, a jednocześnie obrońca wyznaczony był z urzędu (art p k t 2 w zw iązku z a rt. 556 k.p.k.). Pierw sza z głosowanych uchw ał w pewnej m ierze narusza reguły określone wyżej pod pkt 2 i ew. pod pkt 5. Uchwała ta nasuw a szereg uw ag krytycznych. Druga z uchwał wątpliwości i zastrzeżeń nie nasuwa, w zestawieniu jed n ak z pierw szą uchw ałą w yw ołuje pew ne zaskoczenie. II. Interesująco i w pew nym stopniu odmiennie, niż przedstawiono to wyżej, w ygląda sta n praw ny w zakresie ponoszenia ciężaru kosztów

4 76 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184> postępowania, jakie pow stają w związku z obroną w procesie żołnierzy służby czynnej i kandydatów do zawodowej służby wojskowej. Otóż przepis art k.p.k. stanowi, że w tego rodzaju spraw ach koszty ponosi S karb Państw a, jeżeli żołnierz został skazany albo jeżeli um orzono przeciw ko niem u postępow anie. Rozw iązanie to nie rozróżnia sytuacji, gdy obrońca w ystępuje z urzędu, oraz sytuacji, gdy występuje z w yboru. W praw dzie w w ypadku obron z w yboru koszty zespołu adwokackiego w toku postępowania w ykłada strona, która ustanow iła obrońcę (art. 543 k.p.k.), jednakże bez wątpienia w ydatkow anie (a więczadatkow anie) nie jest identyczne z pojęciem ponoszenia, a więc ostatecznego przejęcia ciężaru ustalonych kosztów. Nie pozostawia rów nież w ątpliw ości sam a treść pojęcia koszty postępow ania, jakiego używa art k.p.k. Pojęcie to obejm uje sumę pozycji wym ienionych w art i 2 k.p.k. Oczywiście wbrew odm iennej często praktyce do kosztów tych zalicza się opłaty na rzecz zespołu adwokackiego, w ym ienione w art k.p.k. W zakresie obciążenia S karbu P aństw a opłatam i na rzecz zespołu adwokackiego w spraw ach żołnierzy artykuł pkt 2 k.p.k. uzupełnia treść przepisu art k.p.k. Z tego ostatniego bowiem przepisu nie w ynika, żeby S karb P aństw a ponosił koszty zespołu adw okackiego w w y padku, gdy żołnierz zostanie uniewinniony, chociaż z drugiej strony wynika, że poniesie te koszty, gdy żołnierz zostanie skazany. Co się tyczy spraw, w k tórych postępow anie w stosunku do żołnierza um orzono, to art i art p kt 2 k.p.k. n orm ują zagadnienie podobnie, chociaż art pkt 2 ogranicza przejęcie kosztów przez Skarb Państw a do wypadków, gdy obrońca był wyznaczony z urzędu. Przepis art. 547 uznać należy za przepis szczególny w stosunku do art. 549 k.p.k., gdyż pierw szy z nich dotyczy węższego kręgu osób. Pow yższe stw ierdzenia m ają istotne znaczenie dla oceny zagadnień poruszonych w pierwszej z wym ienionych wyżej uchwał i powołanych przez nią argum entów. N ajpierw w spraw ach żołnierzy nie zachodzą żadne różnice w kw estii ponoszenia opłat za obronę adwokacką przez Skarb Państw a, bez względu na to, czy obrona została wyznaczona w trybie art. 68, 70 lub 71 k.p.k. Po wtóre nie zachodzi różnica między ponoszeniem przez Skarb Państw a opłat za obronę z urzędu i za obronę z wyboru, jeżeli żołnierz służby czynnej lub k an dydat do zawodowej służby w ojskow ej został skazany. W reszcie unorm ow anie kw estii ponoszenia opłat za obronę adw o kacką w procesach żołnierzy przekreśla pogląd uchwały, że przepis art p k t 2 k.p.k. jest jedynym ograniczeniem zasady, iż S karb P a ń stw a nie ponosi opłat na rzecz zespołów adwokackich. Zasada taka nie została nigdzie w kodeksie postępowania karnego sform ułow ana i nie m a podstaw do przyjm ow ania jej jako m ilcząco obow iązującej. III. W brew stanow isku Sądu Najwyższego tru d n o przyjąć, że obowiązuje zasada o nieponoszeniu opłat na rzecz zespołów przez S karb P a ń stw a, co w ym agałoby w yraźnego ustaw ow ego unorm ow ania. U staw o dawca po p rostu nie rozw iązał w k.p.k. szeregu problem ów odnoszących

5 Nr 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 77 się do ponoszenia kosztów postępow ania w zakresie opłat na rzecz zespołu adwokackiego. Dotyczy to w szczególności następujących sytuacji: 1) gdy obrońca lub pełnom ocnik został ustanow iony z w yboru w n a stępstw ie um owy zleceniodawcy z zespołem adwokackim; k.p.k. w art. 543 ogranicza się w takiej sytuacji jedynie do stwierdzenia, że koszty takie w ykłada w toku postępowania strona ustanaw iająca obrońcę lub pełnomocnika. Jest rzeczą oczywistą, że zarówno w ykładanie kosztów, jak i ich ponoszenie w takiej sytuacji jest następstw em powstałego na tle procesu karnego stosunku cywilnoprawnego. Ustawa karna nie m iała potrzeby wnikać bliżej w te spraw y właśnie dlatego, że w tych zakresach nie ustala żadnych zasad; 2) gdy sąd zwolni oskarżonego lub oskarżyciela od zapłaty opłat na rzecz zespołu adwokackiego w trybie art. 556 k.p.k. Ten właśnie problem jest ścisłym przedm iotem uchw ały Sądu Najwyższego, dalsze więc rozw a żania należy jem u poświęcić, chociaż pewne implikacje, wynikające z innych sytuacji ponoszenia opłat na rzecz zespołu adwokackiego, nie będą tu pozbawione znaczenia. Te dwie i ew entualnie inne jeszcze luki zawartego w k.p.k. praw a o kosztach postępow ania m ożna generalnie rozstrzygnąć w dw ojaki sposób: a) przez uznanie, że Skarb Państw a nie może być obciążony kosztami na rzecz zespołu adw okackiego w innych w ypadkach poza ściśle przew idzianym i w ustaw ie karnoprocesow ej, b) przez uznanie, że luki lub niejasności w tym zakresie należy rozwiązać w drodze należytego zastosow ania przepisów spoza kodeksu postępow ania karnego, przede w szystkim przepisów praw a cywilnego. Sąd Najwyższy przyjął w om awianej uchwale pierwszy punkt w i dzenia, gdy tymczasem, moim zdaniem, trafne by było uwzględnienie drugiego pu n k tu widzenia. IV. Rozważmy jeszcze ważniejsze argum enty o charakterze niejako dodatkowym, przytoczone na rzecz rozstrzygnięcia przyjętego przez Sąd Najwyższy a wywodzące się z przepisów w ew nętrznych adw okatury. U chw ała pow ołuje się na: a) 26 rozporządzenia z 21.X II.1967 r. w spraw ie opłat za czynności zespołów adw okackich (Dz. U. N r 48, poz. 241), b) 34 ust. 3 p k t 2 rozp. z 28.X II.1963 r. w spraw ie zespołów adw o kackich (Dz. U. z 1964 r. N r 1, poz. 4), c) 43 i 44 regulam inu zespołów adwokackich, uchwalonego przez NRA 26.VI.1965 r., 1 d) uchwałę Prezydium NRA z 10.X II.1966 r. w spraw ie rozliczenia należności za spraw y prow adzone z urzędu. W nioski z powyższych norm.wyprowadzone w uchwale SN, zostały poddane celnej k ry ty ce w pow ołanej glosie J. W aszczyńskiego. Jeśli chodzi o 26 rozp. z 21.X II.1967 r., to w arto stwierdzić, że racją b y tu tego przepisu jest w łaśnie brak generalnego rozstrzygnięcia w k.p.k. i i D odać n ależy, że k w e stie te zo stały indczej ro z strz y g n ię te w 13 R e g u la m in u N aczelnej R ady A dw o k ack iej z 15.XI.1972 r., zatw ierd zo n eg o przez M in istra S p raw ied liw o ści d ecyzję z 17.X I.1972 r. ( P a le stra n r 11/1972, s. 33).

6 78 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184) kwestii kosztów obrony z urzędu. Gdyby takie unorm ow anie w k.p.k. istniało, to przepis 26 byłby najzupełniej zbędny. Skoro jak tw ierdzę należy przyjąć zasadę odw rotną niż przyjęta przez Sąd N ajw yższy, to w łaśnie 26 jest ograniczeniem obowiązującej zasady norm alnej odpłatności obron z urzędu. Skala tego ograniczenia została dw ukrotnie w 26 zaznaczona przez w yrazy: tylko wówczas1 i zarządzenie ustanaw iające adw okata z urzędu. Ograniczenia te nie pozwalają na stosowanie tego przepisu poza obronam i z urzędu w yznaczonym i z mocy art. 69 k.p.k. Stanow isko odm ienne byłoby contra legem, bo przez swobodne stosow anie analogii n a ruszałoby zakaz rozszerzającej w ykładni w yjątków. W istniejącym stanie praw nym, biorąc pod uw agę hierarchię odpowiednich źródeł praw a, trzeba dojść do wniosku, że gdyby uległ uchyleniu 26, to nie pozostawałaby już żadna wątpliwość co do tego, że Skarb Państw a obowiązany byłby ponosić koszty obrony z urzędu ustanowionej na podstaw ę art. 69 k.p.k. Paragraf 34 ust. 3 pkt 2 rozp. o zespołach nie w yraża żadnego stanowiska co do zakresu bezpłatności obron z urzędu. K oresponduje on je dynie z 26 rozp. o opłatach i przenosi jego skutki na technikę rozliczeń m iędzy członkam i zespołu adwokackiego. To samo należy powiedzieć o 43 i 44 regulam inu zespołów adw o kackich oraz o uchwale Prezydium NRA z 10.X I.1966 r. Nie zajm owały one i nie m ogły zajm ow ać konstytutyw nego stanow iska co do bezpłatności obrony z urzędu w w ypadku zwolnienia oskarżonego lub oskarżyciela od kosztów w m yśl art. 556 k.p.k. Zajm ow ały się one jedynie praktyczno-rozliczeniową stroną podziału wpływów, faktycznie uzyskanych przez zespół adwokacki, m iędzy jego członków. Nie uwzględniona natom iast została w uchwale Sądu Najwyższego uchw ała Prezydium NRA z r. ( P alestra n r 2/1972). Jak k o l wiek i ta uchwała NRA nie może tu mieć charakteru konstytutyw nego, to jednak interpretuje ona wzm iankowane przepisy sprzecznie z uchwałą Sądu Najwyższego, a zgodnie z glosą W aszczyńsłdego i glosą niniejszą. V. A rtykuł 2 1 k.p.k., form ułując cele procesu i zadania sam ej ustawy, oznaczył tym samym zakres zagadnień, które możemy uznać dla tej ustaw y za podstawowe i niejako własne. W łaśnie te kwestie przede wszystkim muszą być w ustaw ie rozważone i na nie ustaw a obowiązana jest dać odpowiedź. W systemie praw nym państw a ustaw a karnoprocesowa nie pozostaje w izolacji. Stąd też, stosując zasadę lex specialis derogat legi generali, powinniśmy znajdować w yjaśnienie pewnych luk praw a procesowego w innych stosownych ustaw ach pozaprocesowych. Metoda ta będzie szczególnie użyteczna w odniesieniu do ty ch zagadnień, k tóre nie zm ierzają wprost do osiągnięcia celów procesu karnego, stanowiąc dla praw a procesowego swego rodzaju accidentalia legis. Do ty ch zagadnień niewątpliwie wypadnie nam zaliczyć zagadnienia odnoszące się do kosztów procesu. Niezależnie od tego, że taki właśnie sposób m yślenia m usim y uznać za prawidłowy, jeżeli nie chcem y co krok napotykać dziwnych trudności w stosow aniu praw a w arto wspom nieć, że k.p.k. w yraźnie taki m odus

7 Nr 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 79 procedendi aprobuje i w pew nych w ypadkach do niego się odwołuje (np_ art. 60 k.p.k.). B rak podstaw do przyjęcia, że tylko wtyraźne skierowanie ustaw y karnoprocesow ej do innej g ru p y przepisów uzasadnia ich zastosowanie dla rozstrzygnięcia takiej spraw y procesowej, która w k.p.k. nie została rozstrzygnięta, przy zachowaniu jedynie prym atu rozstrzygnięcia zaw artego w k.p.k. ze w zględu na jego specjalny charakter. N ikt b a r dziej niż adwokaci nie wie o tym, że obowiązujące adwokata przepisy procesowe dotyczące obrony jedynie w skrom nej mierze zaw arte są w k.p.k., a poza ty m składają się one z przepisów ustrojow ych adw o k a tu ry, uchw ał sam orządu, orzeczeń dyscyplinarnych itp. Trudno podzielić pogląd, że jeżeli kodeks postępowania karnego nie określa, czy i kogo obciążają koszty obrony z urzędu, to zagadnienie takie może pozostać w praw nej pustce. VI. Głosowana uchw ała mówi o udziale w spraw ie obrońcy. A nalizując nieco dokładniej to określenie udziału, m usim y pamiętać, że składa się on z dwóch różnych składników. Udział adwokata w procesie jako obrońcy jest pełnieniem przez niego funkcji o charakterze publicznoprawnym, ustanowionej w konstytucji na rzecz oskarżonego, oraz współuczestniczeniem obrońcy w wym iarze spraw iedliw ości. Zarazem jednak udział adw okata jako obrońcy w procesie karn y m jest zw iązany z w ykonyw aniem przez niego pewnego zakresu czynności o charakterze usług na rzecz oskarżonego, mianowicie przez udzielanie m u pomocy w procesie. Ta strona udziału adwokata w procesie może być i powinna być oceniana według przepisów praw a pracy i praw a cywilnego. W yznaczenie adwokata do podjęcia obrony z urzędu upoważnia go do pełnienia funkcji w procesie i zobow iązuje do w ykonyw ania w ynikającej z tego pracy. W yznaczenie adwokata obrońcą z urzędu na podstawie art. 70 i 71 k.p.k. stw arza w następstw ie pow stanie stosunku zobowiązaniowego m iędzy zespołem adw okackim (jako wierzycielem) a oskarżonym (jako dłużnikiem). Pow stanie stosunku cyw ilnopraw nego jest tu następstw em decyzji ad m inistracyjnej (procesowej) podobnie jak przy stosunku n a j m u, któ ry pow staje na sk utek lokalow ej decyzji o przydziale m ieszkania. Zasadą m usi być, że praca w ykonana przez obrońcę w procesie będzie w ynagradzana według odpowiednich stawek. Jeżeli istnieje w tym zakresie jakikolw iek w y jątek (np. na tle stosow ania 26 rozp. o opłatach), to w y ją tk u tego nie można interpretow ać rozszerzająco. Sąd Najwyższy wypowiedział się w tym zakresie bardzo w yraźnie już szereg razy, m.in. w w yroku C 162/50, stw ierdzając tam, że umowa,, na podstaw ie której jedna strona zobowiązałaby się świadczyć swoją pracę bezpłatnie na rzecz drugiej strony, m usi być z reguły uznana za sprzeczną z zasadam i współżycia społecznego w Państw ie Ludow ym. Nie stanow i zapew ne istotnej różnicy, czy zobowiązanie do takiej bezpłatnej pracy powstanie w następstw ie bezpośredniej umowy stron, czy też w następstw ie decyzji o w yznaczeniu obrońcą. W obec b rak u w yraźnego przepisu statuującego bezpłatność pracy obrońcy w razie zw olnienia oskarżonego od opłat w try b ie art. 556 k.p.k.,

8 80 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184) należy przyjąć, że konieczność pokrycia opłat na rzecz zespołu za w y konaną pracę nie została uchylona. Należyte zastosowanie przepisu art. 56 p.o.p.c. upraw nia do w niosku, że w zw olnieniu oskarżonego od ponoszenia kosztów na rzecz zespołu adwokackiego mieści się również decyzja o przejęciu tych kosztów jako ciężaru przez S karb Państw a, odpow iadająca konstrukcji przepisu a rt. 519 k.c. VII. Jurydyczny charakter rozważań na tle om awianej uchw ały Sądu Najwyższego nie powinien być zakłócony przez postawy wynikające z momentów natury pozaprawnej. Przede wszystkim dla wniosków praw nych nie może mieć znaczenia wzgląd n a tu ry fiskalnej, tj. ew entualność pojaw ienia się pew nych now ych ciężarów po stronie S k arb u P ań stw a w razie przyjęcia reprezentowanej w niniejszej glosie oceny praw nej. Problem y te m ogłyby być poddane koniecznemu rozważeniu poza wątpliw ą i nieprzekonyw ającą w ykładnią obow iązujących przepisów. Na pogląd odpowiadający kierunkow i uchwały SN mogą mieć istotny w pływ pew ne naw yki proceduralne. W okresie m iędzyw ojennym uznawano za rzecz oczywistą, że obrońca z urzędu nie m iał roszczenia o zapłatę kosztów obrony, a naw et pod rygorem surow ej odpow iedzialności dyscyplinarnej nie m ógł przyjąć od oskarżonego w takiej sytu acji żadnej należności, k tórą by oskarżony chciał wpłacić dobrowolnie. We wszystkich jednak tych kwestiach nastąpiły daleko idące zmiany. W obecnej chwili zespół adw okacki może bez zastrzeżeń przyjąć dobrowolną wpłatę za obronę, dokonywaną przez oskarżonego, którego broni obrońca wyznaczony na podstawie art. 69 k.p.k. Również przepis art pkt 2 k.p.k. jest całkow icie now ym przepisem w naszym procesie. W reszcie sam a możliwość zw olnienia oskarżonego od opłat po przeprow adzeniu procesu (art. 556 k.p.k.) nie m iała w daw nym naszym procesie swego odpow iednika. Z tych względów należy z wielką rezerw ą stosować dawne pojęcia do now ych przepisów procesowych. Rozstrzygnięcie kwestii praw nych zgodnie z porządkiem praw nym istniejącym obecnie oraz zgodnie z należytą w ykładnią przepisów procedury karnej nie oznacza wcale, żeby adw okatura m iała odejść od swych tradycji udzielania bezpłatnie pomocy praw nej osobom istotnie takiej bezpłatnej pomocy potrzebującym. Rozważane zagadnienie sprowadza się jedynie do problem u, kto, w jakiej form ie i na jakich podstaw ach jest upraw niony decydować o bezpłatności. VIII. W rok po wydaniu pierwszej z głosowanych uchwał, wpisanej przy tym do księgi zasad praw nych, ukazała się druga z powołanych wyżej uchwał. Je j treść nie pozostaje w żadnej sprzeczności ze stanow iskiem, jakie zajął w tych kwestiach prof. Waszczyński, ani też nie kłóci się ona z w yw odam i niniejszej glosy. W uchwale VI K ZP 26/72 Sąd Najwyższy ustalił zasadę zasądzania od Skarbu Państw a na rzecz właściwego zespołu adwokackiego opłat z ty tu łu udziału w spraw ie obrońcy we w szystkich spraw ach, gdy obrońca został wyznaczony z urzędu, a oskarżony został uniew inniony (co niew ątpliw ie dotyczy także sytuacji um orzenia postępow ania). Sąd N ajw yższy nie w skazał w praw dzie jako sytuacji w yjątkow ej i odm ień-

9 Nr 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 81 nej w ypadków, gdy oskarżony zostanie zw olniony od kosztów w try bie art. 556 k.p.k., jednakże ani teza, ani uzasadnienie uchw ały nie dają najm niejszej podstaw y do w ysuw ania w tym względzie jakichkolwiek wątpliwości. Roman Łyczywek III G l o s a do uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 29. X r. VI K Z P 46/71* Rozwiązanie spraw y odpłatności obron z urzędu w obowiązującym k.p.k. nie odznacza się, niestety, ani prostotą, ani precyzją. Nie staw iając zagadnienia w sposób zdecydow any, now y kodeks pozostawił bez rozstrzygnięcia szereg w ątpliw ości, k tóre w yłoniły się już pod rządem daw nego praw a procesowego. Uchwała składu siedm iu sędziów z dnia 29.X.1971 r. zawiera rozstrzygnięcie jednej z tych wątpliwości, dotyczącej należności za sprawowanie obron z urzędu w spraw ach toczących się z oskarżenia publicznego, w których oskarżeni mimo skazania zwolnieni zostali na podstawie art. 556 k.p.k. od opłat na rzecz zespołu adwokackiego. Aczkolwiek nadanie uchw ale przez skład orzekający rangi zasady praw nej przesądza w dużej m ierze w aktualnej praktyce ew entualne spory wokół powyższej kw estii, to jednak ze w zględu na doniosłość poruszonego problem u oraz ko n tro w ersy jn y c h arak ter przyjętego rozstrzygnięcia zachodzi potrzeba zastanowienia się nad trafnością głosowanego orzeczenia. Uchwała sankcjonuje bowiem praktykę ustaloną pod rządem przepisów dawnego k.p.k., aczkolwiek od dłuższego już czasu praktyka ta była przedm iotem krytyki ze strony przedstaw icieli adw okatury *, a uregulow anie w now ym kodeksie kw estii należności za prowadzenie obron z urzędu p rak ty k ę tę m iało w łaśnie ograniczyć 2. Zastrzeżenia, jakie głosowana uchwała wywołuje, spowodowało m.zd. łączne potraktow anie zagadnień, k tóre z uw agi na swe odrębności *1 * G losa o p u blikow ana została w,»państw ie i P ra w ie z 1972 r. n r 8 9, str ,»Spraw a w y znaczan ia przez sądy obro ń có w z u rz ę d u w y m ag a p iln eg o u reg u lo w an ia, a to przez sto so w an ie w y ra ź n y c h k ry te rió w i w y m ag ań, gdyż sta n o b ecn y obciąża ad w o k a tu rę k o niecznością św iadczeń, k tó ry c h zasadność je s t w dość d użym sto p n iu n a d e r w ątp liw a. B yć m oże, o b arczen ie w y m ia ru sp raw ied liw o ści n a w e t m in im aln y m i k o sz tam i o b ro n z u rzęd u spow odow ałoby w k o nsekw encji znacznie b ardziej przem y ślan e i celow e w yznaczanie o brońców z u rzęd u przez są d y (J. Bednarczyk: S postrzeżen ia w iz y ta to ra,,,p a le s tra n r , s. 93). P o r. też J. Kopera: O k o re k tu rę ta k sy ad w o k ackie j, P a le s tra n r 4/1960, s ,,Z asady w pro w ad zo n e do a rt. 550 now ego k.p.k. sta n o w ią znaczny k ro k n a p rzó d w k ie ru n k u sp raw ied liw eg o rozło żen ia kosztó w p rocesow ej re p re z e n ta c ji stro n w procesie, kosztów, k tó re d o ty ch czas w n a d m ie rn y m sto p n iu obciążały a d w o k a tu rę (M. Cieślak: S y tu a c ja p ra w n a o b ro ń cy w św ie tle now ego u sta w o d aw stw a polskiego, P a le s tra n r 8/1969, s. 44). C P a le stra

10 82 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184/ nie poddają się jednolitej regulacji praw nej. Owa nieuzasadniona łączność dotyczy w szczególności następujących kw estii: a) zw olnienia oskarżonego od kosztów obrony z urzędu oraz zagadnienia finansow ej odpowiedzialności za należności obrońcy z urzędu w tego rodzaju sytuacjach; b) zwolnienia od kosztów obrony z urzędu prowadzonej na zasadzie art. 69 k.p.k. i takiegoż zwolnienia w w ypadkach określonych w art k.p.k. Należy kolejno zastanow ić się nad obu pow yższym i kw estiam i. Ad a). W uchw ale w yrażony został pogląd, że aczkolwiek k.p.k. nie określa, czy i kogo obciążają koszty obrony z urzędu, to jed n ak m ilczenie kodeksu nie może oznaczać, że koszty te obciążają Skarb Państw a. Przyjęcie takiego założenia wym agałoby zdaniem SN wyraźnego unormowania. Dodatkowym argum entem w tym przedmiocie jest według głosowanej uchw ały następujący wniosek w ypływ ający z treści a rt p k t 2 k.p.k.: poniew aż w edług tego przepisu ustaw a ograniczyć m iała obowiązek finansowy Skarbu Państw a z ty tułu kosztów wyznaczonego obrońcy z urzędu tylko do tych wypadków, w których po wniesieniu do sądu oskarżenia dochodzi do uniew innienia oskarżonego lub do um orzenia postępowania, przeto ustanow iła tym sam ym w yjątek od zasady, że koszty w yznaczonego z urzędu obrońcy nie obciążają S k arbu Państw a. Przytoczone rozum ow anie znam ionuje w ew nętrzna sprzeczność. Skoro jak stw ierdza SN przepisy k.p.k. generalnie przem ilczają kwestię, kogo m ają obciążać koszty obrony prowadzonej z urzędu, to art p k t 2 k.p.k. nie może zawierać w yjątku od jakiejkolw iek zasady w tej mierze. Przem ilczenie jakiejś kw estii przez ustaw ę nie stw arza bowiem w tejże ustaw ie zasady regulującej daną kwestię. Skoro zaś brak jest zasady, nie m ożna m ówić i o w yjątk ach od niej. Wobec tego z art pkt 2 k.p.k. nie można tym bardziej dedukować argum entu na rzecz dalej idącej tezy, że koszty takie obciążaćm ają zespół adw okacki. A tak a w łaśnie teza z uchw ały w ynika. I tu dochodzimy do sedna pierwszej z w yróżnionych wyżej kwestii- W uchwale przyjęto założenie, że przepisy karnoprocesowe i przepisy ustrojow e ad w o k atu ry w yłącznie i w yczerpująco reg u lu ją spraw ę należności za obrony prowadzone z urzędu. Jednakże tak nie jest. Stosunek obrończy zaw iera bowiem w sobie dw a składniki, a m ianowicie: a) k arn o procesowe umocowanie do obrony; b) cyw ilnopraw ny stosunek zlecenia s.. W ram ach pierwszego składnika sąd działa wobec obrońcy jako władza zwierzchnia, która w prost lub za pośrednictw em kierow nika zespołuadwokackiego nakłada na adwokata obowiązek prowadzenia obrony z urzędu, stanow iący zarazem um ocow anie do działania w procesie. Stosunki m iędzy w ystępującym i podm iotam i (sąd, obrońca, oskarżony) re gulowane są tu taj przede wszystkim przez zespół przepisów karnoprocesowych. W ram ach drugiego składnika stosunki m iędzy w ystępującym i podm iotam i nie są już oparte na podporządkow aniu tkw iącym w unorm ow aniach kam oprocesow ych, lecz na zasadzie rów noupraw nienia, k tó rego w aru n k i określają bliżej przede w szystkim przepisy p raw a cyw ilnego. W yznaczenie adw okata obrońcą z urzędu nie zm ienia istoty p ra w - s T am że, s. 35; S. Włodyka: U stró j o rg an ó w o ch ro n y p ra w n e j, W arszaw a 1968, s. 26h-

11 Nr 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 83 nej owych stosunków składających się na umowę zlecenia. Stosunek zlecenia tk w i bow iem nie tylko w obronie z w yboru, lecz także w obronie z urzędu (podobnie jak w pełnieniu obowiązków biegłego sądowego lub tłum acza), z tym jednak, iż jak trafnie podnosi S. Garlicki oświadczenie w oli k lien ta zaw arte jest wówczas w e w niosku o przy zn a nie m u obrońcy z u rzęd u albo też w ynika w sposób dorozum iany z u sta nowienia obrońcy przez s ą d 4. W szczególności pozostaje wówczas w mocy przepis art k.c., zgodnie z którym ten, kto udziela zlecenia, obow iązany jest do z ap łaty w ynagrodzenia za w ykonanie czynności, je żeli z um ow y lub okoliczności nie w ynika, że p rzy jm u jący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia. Z okoliczności towarzyszących wyznaczeniu obrońcy z urzędu nie w ynika generalna klauzula, że zespół adw okacki zobow iązany jest do prow adzenia obron z urzędu bez w ynagrodzenia. Nie św iadczy o tym rów nież obowiązkowy c h a ra k te r tej czynności, ponieważ dotyczy on innej sfery stosunku obrończego, a także dlatego, że naw et obowiązkowe wykonanie czynności nie pozbawia praw a do w ynagrodzenia za jej w ykonanie. Ogólna zasada odpłatności obron z urzędu z uwagi na zaw arty w nich stosunek zlecenia ma zastosowanie o tyle, o ile przepisy szczególne nie w prow adzają do niej m odyfikacji bądź polegających na zmianie zobowiązanego podm iotu (art p k t 2 k.p.k.), bądź n aw et pow odujących wygaśnięcie obowiązku zapłaty (art in fine k.p.k. w związku z 26 rozporządzenia M inistra Sprawiedliwości z 21.X II.1967 r. w spraw ie opłat za czynności zespołów adwokackich). M odyfikacje te nie przekreślają jednak sam ej zasady, skoro jest ona zaw arta w istocie cywilnoprawnego charakteru składnika stosunku obrończego i skoro brak jest generalnej klauzuli, która by uchylała działanie art k.c. w odniesieniu do om aw ianej kw estii. D okonując k o n fro n tacji om aw ianej zasady z unorm ow aniam i szczegółowym i, dochodzi się do następującej w ykładni przepisów k.p.k. dotyczących kosztów obrony z urzędu w spraw ach toczących się z oskarżenia publicznego. W edług art pkt 2 k.p.k. Skarb Państw a ponosi wszystkie koszty postępow ania z w y ją tk ie m kosztów obrony z w yboru, jeżeli oskarżonego uniew inniono lub postępowanie umorzono. Z przepisu w ynika więc, że oskarżony nie m a w tych ostatnich w ypadkach regresu do Skarbu Państw a z ty tułu poniesionych kosztów obrony z wyboru. I o tyle tylko przepis ten ma charakter w yjątkow y w stosunku do expressis verbis w yrażonej w nim zasady, że wszystkie koszty postępowania, obejm ujące także opłaty na rzecz zespołu adw okackiego (art k.p.k.), w sprawach zakończonych uniew innieniem (umorzeniem) ponosi Skarb Państw a. Niezależnie natom iast od powyższej zasady z przepisu tego wynika a contrario jeszcze jeden oczyw isty w niosek o treści następującej: ponieważ Skarb Państw a w om awianych spraw ach ponosi wszystkie koszty postępowania z w yjątkiem kosztów obrony z wyboru, przeto koszty obrony z urzędu ciążą na nim. Odnosi się to do obron z urzędu w y znaczonych n a zasadzie zarów no art. 69, jak i art. 70 oraz 71 k.p.k. 4 s. Garlicki: C h a ra k te r p ra w n y zespołu ad w o k ac k ie g o i sto su n k u łączącego adw o k a ta z zespołem, P a le s tra n r 4/1960, s. 4.

12 84 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184) Z art k.p.k. w ynika kolejna reguła, w edług której koszty obrony z urzędu ponosi sam oskarżony, jeżeli zostanie skazany. Reguła ta nie działa w sytuacji, w której obrońca z urzędu wyznaczony został w trybie art. 69 k.p.k. Z ostatniego zdania art k.p.k. wynika, że wówczas kosztów tych sąd nie zasądza na rzecz zespołu adw okackiego. Przepis nie rozstrzyga wprawdzie kwestii, kto ma wówczas ponieść koszty obrony z urzędu, jednakże z 26 powołanego wyżej rozporządzenia w spraw ie opłat za czynności zespołów adwokackich w ynika, że w w ypadku takim opłata za czynności adw okata z urzędu nie należy się. Przepis 26 omawianego rozporządzenia przerzuca zatem koszty obrony z urzędu na tego, k to je w yłożył, czyli na zespół adw o kacki. Jak spraw a rozliczenia kosztów obrony z urzędu w ygląda w razie zastosowania art. 556 k.p.k., a więc gdy sąd zwalnia oskarżonego od kosztów obrony z urzędu w orzeczeniu kończącym postępow anie w danej instancji? Poniew aż b rak jest przepisu szczególnego, k tó ry by uchylał obowiązywanie ogólnej zasady odpłatności udzielanych zleceń, a jednocześnie z m ocy decyzji sądu od kosztów obron z urzędu zw olniony jest w ów czas oskarżony, koszty te poniesie S karb P ań stw a na zasadzie analogicznego zastosowania przepisu art k.c. o zmianie dłużnika. Decyzja sądu o zwolnieniu oskarżonego zastępuje tu umowę Skarbu Państw a z przyjm ującym zlecenie wierzycielem (zespołem adwokackim) o w stąpieniu S karbu P ań stw a w m iejsce dłużnika (oskarżonego), podobnie jak poprzednia decyzja sądu o w yznaczeniu obrońcy z urzędu zastąpiła umowę oskarżonego z zespołem. Nie m a przeszkód, aby przyjąć, iż w ydaniu tej decyzji towarzyszy wym agana przez art k.c. zgoda oskarżonego (dotychczasowego dłużnika). Dla niego przejęcie długu przez S k a rb P aństw a jest w sposób oczyw isty korzystne. Proponow ana w yżej w ykładnia w y daje się jedynie m ożliw ą w sy tu a cji, w której przepisy karnoprocesowe, upraw niając sąd do zwolnienia oskarżonego od kosztów obrony z urzędu, nie upoważniają zarazem sądu do w ydania decyzji w przedm iocie istnienia w ierzytelności zespołu adw o kackiego z ty tułu obrony z urzędu prowadzonej przez jednego z członków zespołu. A d b). W ty m m om encie dochodzi się do drugiego iu n ctim w rozw ażaniach SN, które w yw ołuje kolejne sprzeciwy. Głosowana uchwała staw ia na jednej płaszczyźnie obrony z urzędu wyznaczone na zasadzie art. 69 k.p.k. i obrony z urzędu wyznaczone na podstaw ie art k.p.k., ponieważ we w szystkich tych sytuacjach zachodzić m a ta sama podstaw a faktyczna wyznaczenia obrońcy z urzędu. Postaw ienie na te j sam ej płaszczyźnie w ym ienionych obron z urzędu stanow iło przesłankę dla wniosku, iż 26 rozporządzenia w spraw ie opłat za czynności zespołów adw okackich m a odpow iednie zastosow anie w e w szystkich wym ienionych wyżej sytuacjach, jeżeli sąd w trybie art. 556 k.p.k. zw alnia oskarżonego od opłat za czynności obrońcy z urzędu, a ponieważ z mocy 26 cytowanego rozporządzenia zespołowi adwokackiem u zapłata w ogóle się nie należy, przeto nie uiszcza jej ani skazany, ani Skarb Państw a.

13 Nr 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 85 Jednakże brzm ienie przepisów nie pozw ala przyjąć, iż podstaw y fa k tyczne wyznaczenia obrońcy z urzędu na zasadzie art. 69 k.p.k. i na zasadzie a rt k.p.k. są tożsam e 5. W razie wyznaczenia obrońcy z urzędu na zasadzie art. 69 k.p.k. przesłanką do w ydania zarządzenia sądowego jest niem ożność poniesienia tych kosztów bez uszczerbku dla koniecznego utrzy m an ia oskarżonego i jego rodziny. Ta ew identnie ciężka sytuacja m aterialn a sp ra wia, że naw et w razie skazania oskarżonego sąd nie jest upraw niony do obciążania go kosztam i obrony z urzędu i nie zasądza tych kosztów na rzecz zespołu adwokackiego (art in fine k.p.k.). Innym i słowy, obrona z urzędu prowadzona na zasadzie art. 69 k.p.k. nigdy nie może obciążyć z mocy samej ustaw y oskarżonego; orzeczenie o zwolnieniu od kosztów może tu mieć wyłącznie charakter deklaratoryjny. Inaczej jest w w ypadkach z a rt. 70 i 71 k.p.k. Tu p rzesłankę zw olnienia stanow i okoliczność, iż poniesienie kosztów obrony z u rzęd u b y łoby dla oskarżonego zbyt uciążliw e. Sąd może (lecz nie musi) okoliczność tę uwzględnić i w drodze swoistego aktu łaski sędziowskiej od kosztów tych może oskarżonego zwolnić. W edług 26 rozporządzenia opłata za czynności adw okata w yznaczonego z urzędu nie należy się tylko wówczas, gdy został ustanow iony obrońcą oskarżonego, który nie może bez uszczerbku dla utrzym ania siebie i rodziny ponieść kosztów obrony. Brzmienie przepisu w skazuje, że chodzi w nim w yłącznie o sytuację, kiedy obrońca z urzędu w yznaczony jest na podstaw ie art. 69 k.p.k. Tylko bowiem w tym przepisie podstaw ę w yznaczenia obrońcy z u rzęd u stanow i uszczerbek dla u trz y m ania oskarżonego i jego rodziny. W prawdzie 26 mówi o uszczerbku dla utrzym ania, a art. 69 k.p.k. stanow i o uszczerbku dla koniecznego u trz y m an ia, jednakże przym iotnik konieczny nie w prow adza tu isto t nej różnicy. Oczywistą bowiem jest rzeczą, że uiszczenie kosztów obrony stanow i zawsze jakiś uszczerbek dla utrzym ania oskarżonych, k tó ry je d nak nie daje podstaw y do w yznaczenia im obrońców z urzędu. Nie jak i kolwiek więc uszczerbek dla utrzym ania, lecz jedynie uszczerbek dla koniecznego utrzym ania m usi m ieć n a względzie 26 rozporządzenia. Pozbawienie zespołu adwokackiego należności za pełnienie obron z urzędu wyznaczonych na zasadzie art. 69 k.p.k. może być zrozum iałe, gdy uiszczenie należności spowodowałoby uszczerbek w koniecznym utrzym aniu oskarżonego i jego rodziny. Względy solidarności społecznej pozw alają uznać wówczas za uzasadnione w yjątkow e obciążenie tym i kosztam i zespołu adwokackiego, naw et jeśli stoi się na stanow isku, że całkow ity koszt ochrony porządku praw nego powinien obciążać Skarb Państw a i że jak to obrazowo określił Z. Czeszejko nie m ożna traktow ać zasady współdziałania adw okatury w ochronie porządku p raw nego jako współudziału w kosztach tego przedsięwzięcia 6. Tego rodzaju uzasadnienie odpada jednak, gdy uiszczenie opłat za obronę z urzędu byłoby dla oskarżonego i jego rodziny zbyt uciążliw e. N ader subiektyw ne pojęcie zbytniej uciążliw ości nie uzasadnia bowiem ani 5 R óżnice m iędzy obu ro d z a ja m i o b ro n z u rz ę d u p o d k reśla w y ro k SN w sk ła d zie sie d m iu sędziów z d n ia 27.IV.1967 r. V KRN 162/67, N P n r 9/1968, s z glosą A. K a f t a 1 a. c P o r. Z. Czeszejko: G losa do p o sta n o w ie n ia z 30.IV.1971 r.,,,p a le s tra n r 12/1971, s. 74.

14 86 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184) z punktu widzenia m oralnego, ani tym bardziej praw nego wygaśnięcia w ierzytelności zespołu. W. tych w ypadkach zatem, jeżeli sąd uznaje za wskazane zwolnić oskarżonego od obowiązku uiszczenia opłat na rzecz zespołu adw okackiego, czyni to na w łasny rachunek, tzn. nie ro zstrzy gając o istnieniu sam ej w ierzytelności, lecz ty lk o zm ieniając jej dłużnika. Na skutek orzeczenia sądu zobowiązanie p rze jm u je S k arb P aństw a. Trzeba dodać, że przeciw w ykładni 26 cytowanego rozporządzenia, jaką przyjęto w głosowanej uchwale, przem aw ia także zaw arte w nim w ym aganie, aby okoliczność uszczerbku w u trzy m an iu w razie obciążenia oskarżonego zapłatą kosztów obrony z urzędu była stw ierdzona w zarządzeniu ustanaw iającym obrońcę z urzędu. W razie wyznaczenia obrońcy z urzędu na zasadzie artykułu k.p.k. takiego zarządzenia z reguły będzie brakowało, wobec czego mimo zwolnienia oskarżonego od kosztów ponoszenia obrony z urzędu zespół adwokacki zachowuje swe roszczenie o uiszczenie o p ła ty 7. Zasadność bronionej wyżej w ykładni, a sprzecznej z tą, jaką przyjął SN w głosowanej uchwale, w ynika wreszcie z założeń n a tu ry ogólniejszej, dotyczących pozycji ad w o k atu ry w Polsce Ludow ej. Nie trzeb a przypominać, że pozycja ta w stosunku do okresu przedw ojennego zm ieniła się zasadniczo. Adw okat przestał być wysoko sytuow anym pod względem finansow ym i społecznym obrońcą interesów klasy posiadającej, a obow iązek bezpłatnego prow adzenia obron z urzędu stracił oparcie w u p rzy w ilejow anej pozycji, jak ą adw okatow i zapew niało spraw ow anie jego zawodu. Zgodnie z art. 77 ust. 1 ustaw y o ustroju adw okatury praca adwokata w zespole traktow ana jest na równi z zatrudnieniem, a w ynagrodzenie z tego ty tu łu na rów ni z w ynagrodzeniem z ty tu łu z a tru d nienia. Aczkolwiek zasada powyższa reguluje stosunki m iędzy członkiem zespołu a zespołem (a więc nie między zespołem adw okackim a sądem), to jed n ak nie może ona być całkow icie zignorow ana p rzy ocenie należności zespołu, którego dochód w ytw arzają członkowie zespołu swoją indyw idualną pracą. O bow iązujące przepisy reg lam en tu jące staw ki w ynagrodzenia adw o kackiego. czynią pomoc praw ną udzielaną przez adwokatów dostępną dla szerokiego ogółu ludności i usytuow ują zarobki przeciętnego adw okata na poziomie odpowiadającym nakładow i pracy i w granicach zarobków uzyskiw anych przez inne wysoko kwalifikow ane grupy zawodowe. Ten now y stan rzeczy spraw ia, że bezpłatne św iadczenia ad w o k atu ry w fo r m ie obron spraw ow anych z urzędu są już dzisiaj anachronizm em, i dom agać się ich od adw okatury można jedynie wyjątkow o, m ianowicie wówczas, gdy ustaw a zupełnie wyraźnie adw okaturę nimi obciąża. A tego ro d zaju kategorycznego przepisu brak. Ustosunkowania się w ym agają także argum enty, które w głosowanej uchw ale podniesione zostały w praw dzie jedynie pomocniczo, ale do k tó rych SN w ydaje się przykładać dość dużą wagę. Chodzi o 34 ust. 3 pkt 2 rozporządzenia M inistra Sprawiedliwości z 28.X II.1963 r. w spraw ie zespołów adwokackich. Przepis ten nakazuje, aby przy ustalaniu w kładu p rac y członka zespołu adw okackiego w liczać kw oty, k tó re n ależały b y się 7 P rz e p isy o ad w o k a tu rz e K o m en tarz, p ra c a zbiorow a pod re d a k c ją S. G arlick ieg o, W arszaw a 1969, s. 517.

15 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 87 za spraw y prowadzone bezpłatnie z urzędu; wysokość tych kw ot ustala kierow nik zespołu. W uzasadnieniu głosowanej uchwały stw ierdza się, że przepis ten wprost zakłada bezpłatne wykonyw anie czynności obrońcy z urzędu, gdy oskarżony nie jest zobowiązany do uiszczenia opłat za te czynności. Ten sam przepis ma również wskazywać na to, że członek zespołu adwokackiego, który wyznaczony został obrońcą z urzędu, nie pozostaje bez w ynagrodzenia, gdyż w w ypadku gdy nie n a stę p u je zasądzenie od oskarżonego opłat z tego tytułu, kwoty, które należałyby się zespołowi za spraw y prowadzone bezpłatnie z urzędu, przyjm uje się za podstaw ę ustalenia osobistego w kładu p rac y danego adw okata i uw zględnia p rzy podziale nadw yżki dochodu zespołu adw okackiego. Z przytoczoną argum entacją nie sposób się zgodzić. Cytowany 34 ust. 3 p k t 2 rozporządzenia w spraw ie zespołów adw okackich dotyczy w y łącznie rozliczeń dokonywanych w ew nątrz zespołu i jako taki nie daje podstaw do wniosków, które w ykraczałyby poza m aterię wym ienionych rozliczeń. Oczywiście przepis zakłada istnienie obron z urzędu w ykonyw anych bezpłatnie, ale nie upoważnia do wnioskowania o zasięgu tych bezpłatnie w ykonyw anych obron. P rzepis określa konsekw encje b ezpłatności w zakresie rozliczeń wewnątrzzespołowych, ale nieporozum ieniem byłoby twierdzenie, że w ynikają z niego jakiekolwiek wskazania, kiedy ta bezpłatność m a miejsce, a w szczególności, czy zachodzi ona tylko w w ypadkach określonych w art k.p.k., czy także w w ypadkach innych. Zasygnalizować należy również, że w ykładnia pojęcia bezpłatności w omawianym, 34, jaką zaw ierała uchw ała Prezydium NRA z 10.XI r., uległa ostatnio zmianie przeciw nej głosowanemu orzeczeniu. Prezydium NRA uchwałą z r. ustaliło bowiem, że za spraw y karne prowadzone przez adw okata z urzędu bezpłatnie mogą być uznane tylko takie sprawy, w których wyznaczenie obrońcy z urzędu nastąpiło na podstaw ie art. 69 k.p.k. i w których zapadł w yrok sk azu jący 8. W świetle powyższej uchw ały odpada argum ent, iż obrońca z urzędu w yznaczony na podstawie art. 70 i 71 k.p.k. nie pozostanie bez w ynagrodzenia, gdyż obrony wyznaczone w trybie powyższych przepisów nie zostały uznane za obrony prow adzone bezpłatnie i jako takie nie są uw zględniane p rzy u stalaniu w kładu pracy, Stanowiącego podstaw ę w ynagrodzenia otrzym yw anego przez adw okata. Powołane wyżej rozważania są zresztą o tyle drugorzędnej rangi, że sedno spraw y rozstrzygniętej w głosowanej uchwale nie tkw i w tym, czy adwokat-członek zespołu uzyska należność za prowadzenie obron z urzędu z zarobków wypracow anych przez swych kolegów, lecz w tym, czy istnieją w naszym system ie praw nym podstawy do uznania, iż zespół adwokacki jako całość zobowiązany jest, i w jakim zakresie, do pełnienia bezpłatnie świadczeń, których koszty w zasadzie obciążać pow inny Skarb Państw a. Na m arginesie rozważanego problem u poruszyć w arto kw estię kosztów obrony z urzędu w razie warunkowego um orzenia postępowania przez sąd. W razie zastosowania rozszerzającej w ykładni przepisu art k.p.k., w edle k tó rej um orzenie, o k tó ry m jest w nim m owa, obejm ować 8 U chw ała P re z y d iu m NRA z r. w sp ra w ie ro zliczan ia w y n ag ro d zen ia za sp raw y (prow adzone przez a d w o k a tó w z u rzęd u, P a le s tra n r 2/1972, s. 91.

16 88 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184) m iałoby również w arunkow e um orzenie postępowania, można by dojść do w niosku, że w sytuacji takiej koszty obrony z urzędu m ogłyby obciążać Skarb Państw a. Wniosek taki byłby jednak m.zd. nieuzasadniony. Ilekroć bowiem przepisy k.p.k. m ają na myśli w arunkow e um orzenie postępow ania, zawsze o tym w yraźnie mówią i nie podciągają um orzenia w arunkow ego pod procesowe uregulow ania dotyczące um orzeń w ogólności. P rzeciw takiej w ykładni przem aw ia ponadto sam a istota w a ru n kow ego um orzenia. Będąc oparte na ustaleniu w iny oskarżonego, w a ru n kowe um orzenie postępowania jest m erytorycznie bardziej zbliżone do w yroku skazującego aniżeli do postanowienia um arzającego postępowanie, zwłaszcza um arzającego postępow anie z przyczyn czysto procesow ych. Wobec tego w przedm iocie kosztów obron z urzędu w spraw ach zakończonych w arunkow ym um orzeniem postępow ania bardziej uzasadnione w ydaje się zastosowanie w drodze analogii zasad w yrażonych w przepisach art i 556 k.p.k. Jan Waszczyński IV Pismo procesowe 20.X.1971 r. SĄD N A JW Y Ż S Z Y IZ B A K A R N A Wydział VI Warszawa Sygn. akt VI KZP 46/71 Termin 29.X.1971 r. W sprawach oznaczonych sygn. akt V K ZP 340/71, 353/71 i 366/71 Sądu N ajwyższego w ystępują jako obrońca oskarżonych. W e w szystkich tych sprawach przedm iotem zaskarżenia jest orzeczenie zasądzające od S ka rb u P aństw a na rzecz właściw ego Zespołu A dw okackiego opłaty z t y tu łu udziału obrońcy z urzędu. Powyższe sprawy obejm owały roszczenia oparte na przepisach art. 487 k.p.k. Ropoznając w tyc h sprawach rew izje nadzw yczajne Prokuratora G e neralnego PRL, Sąd N ajw yższy na posiedzeniu w dniu 12.X.br. odroczył posiedzenie przyjm ując, że rozstrzygnięcie pytania prawnego (VI K ZP 46/71) m oże m ieć w p ły w na rozstrzygnięcie rew izji nadzw yczajnych. Ze względu na to, że pytanie prawne w sprawie V I K ZP 46/71 oparte jest na przepisie art. 29 ust. 2 ustaw y o SN, nie m am możliwości m im o niew ątpliw ego interesu prawnego wzięcia udziału w ty m posiedzeniu. T en zaś interes praw ny w yw odzący się w praw dzie z konkretnych

17 Nr 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 89 spraw, ale mający niew ątpliw ie o wiele szerszy zakres skłania mnie do przedstawienia Sądowi N ajw yższem u sw ych uwag i prośby, by uw agi te zechciał Sąd N a jw y ższy stosow nie rozw ażyć. I. Problem opłat na rzecz zespołu z tytu łu udziału obrońcy z urzędu nabrał na gruncie nowego kodeksu postępowania karnego szczególnego znaczenia. Możliwość obciążenia tym i kosztam i Skarbu Państwa fart. 549 J p k t 2 k.p.k.) i w ty m aspekcie charakter um orzenia postępowania, postanowienie deklarujące zwolnienie od kosztów (art k.p.k. zdanie ostatnie) czy wreszcie kw estia m ożliw ości zw olnienia w całości lub częściowo m.in. od opłat na rzecz zespołu adwokackiego to ty lk o p rzy k ła dowo w ym ienione problem y, które w yw oływ ały i w yw ołują potrzebę w y kładni sądowej i które w literaturze praw niczej znajdują sw oje omówienie. W skazana w yżej sytuacja powoduje z tego względu potrzebę szerszego ustosunkowania się do kosztów sądowych, a w szczególności do jednego z ich składników, m ianow icie opłat na rzecz zespołu adwokackiego z ty tu łu udziału obrońcy z urzędu. Przed przystąpieniem do bardziej szczegółowej analizy podnieść należy kilka uw ag n a tu ry ogólnej. Pośród funkcji w ew nętrznych państwa istotne znaczenie odgrywa ochrona porządku prawnego (art. 4, 46, 53 ust. 2 K onstytucji PRL), jest ona bow iem w yra zem troski o ścisłe przestrzeganie praworządności ludow ej. Te konstytucyjne zasady oddziałują odpowiednio na kształtow anie się i w ykładnię w szelkich innych ustaw karnych. Mają one rów nież i to znaczenie, że polityka społeczna państw a pociąga za sobą określone koszty, które m uszą znaleźć sw ój w y ra z w budżecie państw a. Zo, pomocą odpowiedniej polityki finansowej państwo gromadzi środki potrzebne do realizacji p o lityki społecznej. Jeżeli w działalności karnoprocesowej zachodzi potrzeba realizacji celów w ym ien io n ych w art. 2 1 k.p.k., to oczyw iście m uszą istnieć środki finansowe potrzebne do sfinansowania tej działalności. P rzyjm ując jako zasadę finansowe zabezpieczenie tej działalności przez Skarb Państwa (arg. z art. 542 k.p.k.), ustawa wprowadza pewne w yjątki, jak np. przez ustalenie ryczałtu w sprawach pryw atnoskargow ych K oszty postępowania karnego, ściśle związane z realizacją funkcji procesow ych (art. 2 1 k.p.k.), mogą jednak odnosić się ty lk o do podstaw ow ego stosunku procesowego, do tyc h podm iotów, które w określonym stadium postępowania pozostają ze sobą w szczególnych stosunkach procesow ych sądzącego (państwa, w im ieniu którego działa sąd) i sądzonego (oskarżonego, podejrzanego). K onkretyzując, należy stwierdzić, że w pew nych określonych sytuacjach można oskarżonego jako podmiot procesu obciążyć kosztam i postępoioania karnego albo też zwolnić go od, ponoszenia tych kosztów (w ty m drugim jednak w ypadku obciążając nim i Skarb Państwa). N ig d y natom iast nie m ożna by było obciążyć ty m i kosztami, choćby pośrednio, innych uczestników postępowania karnego, jak np. świadka, biegłego, tłum acza oraz ja k tw ierdzę obrońcy. Ci bow iem uczestnicy nie są podm iotam i postępowania karnego, a ich udział ma

18 «0 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184) jedynie zapewnić prawidłową realizacją celów procesowych (w ykrycie i pociągnięcie do odpowiedzialności karnej rzeczywistego sprawcy, trafną represję karną itp,). Ju ż z tych ogólnych rozważań w ynika, że w postępowaniu karnym jeśli pozostawić na uboczu postępowanie prywatnoskargowe koszty postępow ania karnego mogą się odnosić ty lk o do jednego podm iotu: oskarżonego (podejrzanego), oczywiście poza Skarbem Państwa. W zależności bowiem od ustalenia odpowiedzialności oskarżonego bądź zasad słuszności m.oże on być obciążony kosztam i postępow ania lub też od nich zw olniony. Rozliczenie zaś może nastąpić tylko w stosunku do Skarbu Pań-, stw a także z przyczyn szczególnych, o których będzie mowa w dalszej części niniejszego pisma. W kodeksie postępowania karnego w kw estii kosztów spotykam y trzy fa zy postępow ania, trz y sytuacje: a) wyłożenie, b) poniesienie, c) określenie wierzyciela i odpowiednio do tyc h sytuacji różne podm ioty. W pierw szym w ypadku obowiązanym do wyłożenia jest w zasadzie S ka rb Państw a z w y ją tk ie m jednak kosztów obrońcy lub pełnom ocnika ustanowione go przez stronę oraz z w yją tkiem postępowania pryw atnoskargow ego. W drugim w ypadku określenie podmiotu zobowiązanego do poniesienia ko sztó w nasunęło pew ne w ątpliwości. K oszty te w p ew nych, ściśle określonych sytuacjach (art k.p.k.) ponosi oskarżony (podejrzany), w innych, również ściśle określonych (art , 548, p kt 2, 551 i częściowo 556 k.p.k.) Skarb Państwa. W niektórych jednak sytuacjach ustaw a posługuje się sform ułow aniem odrywającym się od wskazania podm iotu, jak np. w art k.p.k. ( postępowanie wolne jest od kosztów ), co dawało asum pt do tw ierdzeń, że chodzi tu tylko o koszty w yłożone przez Skarb Państwa. Z ta kim rozum ow aniem nie sposób się zgodzić. Przesądziłoby oczyw iście w szelkie spory wprowadzenie do k.p.k. przepisu stwierdzającego, że w tych wszystkich wypadkach, w których nie można obciążyć kosztam i oskarżonego (z w yłączeniem spraw prywatnoskargowych), koszty ponosi S ka rb Państwa; brak takiego przepisu w y n ik a nie z niedopatrzenia ustawodaw cy (bo przynajm niej nie m a podstaw do takiego założenia), lecz z oczyw istości problem u. T en aspekt nie zaw sze jest dostrzegany ze w zględu na sugestie w ynikające z dawnego stanu prawnego. D obrym właśnie p u n k te m odniesienia jest przepis art. 556 k.p.k. Przepis ten daje sądowi prawo do zwolnienia (w całości lub częściowo) od zwrotu Skarbowi Państwa kosztów postępowania oraz od zapłaty opłat na rzecz zespołu. W ty m ujęciu przepisu zwracają uwagę dwa określenia: zwrot i zapłata. Zw rot wiąże się z treścią art. 542 k.p.k. Jeśli bowiem Skarb Państwa w y łożył pew ne koszty, to ma on pewne roszczenie o ich zwrot. Powstaje jednak pytanie, czy prawo sądu do zwolnienia od zapłaty na rzecz zespołu m oże stanow ić o pozbaw ieniu roszczenia w łaściw y zespół.

19 Nr 4 (184) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 91 Stosunek obrończy zostaje nawiązany albo na skutek umocowania przez oskarżonego, albo na skutek ustanowienia przez sąd. W pierw szym w ypadku sprawę roszczeń pom iędzy oskarżonym jako klientem a zespołem rozstrzyga treść u m o w y zaw artej z zespołem, w drugim w y padku nie ma takiej um ow y, bo nawiązanie stosunku obrończego nastąpiło z m ocy a ktu adm inistracyjnego, czasem n a w et w b rew w oli zainteresow a nego (oskarżonego). Naw iązanie tego stosunku nie m oże się odbyć na zasadzie nieodpłatności, nie można by było bowiem osób trzecich, nawet gdy stają się u czestnikam i określonego postępow ania karnego, obciążać ko sztam i tego postępowania, a art k.p.k. koszty obrony zalicza do kosztów postępowania. A dresatem w szelkich postanow ień o kosztach, obciążających czy zwalniających, może być tylko oskarżony. H um anitaryzm ustaw odaw cy w yrażający się w potrzebie zw olnienia w całości lub częściowo osób niezam ożnych od poniesienia kosztów może dotyczyć tylko stosunku: sąd jako organ procesow y oraz oskarżony jako podm iot procesu. O dm ienne rozumowanie prowadziłoby do wniosku, że w tych w ypadkach, gdy nie zachodzi potrzeba wcześniejszego wyłożenia kosztów, np. w zw k{zku z powołaniem biegłego, i gdy koszty takie określa sąd dopiero w postanow ieniu kończącym postępow anie, m oże m ieć zastosowanie p rzepis art. 556 k.p.k. i w rezultacie pozbawienie w ten sposób w yn a g ro dzenia biegłego. Trzeba zatem stw ierdzić jasno, że ustawa karnoprocesowa nie daje żadnych podstaw do przerzucania kosztów postępowania karnego z o ska r żonego na jakiegokolwiek uczestnika postępowania karnego. Przepis więc art. 556 k.p.k. w tyc h w arunkach m oże być rozum iany ty lk o w te n sposób, że sąd jako organ procesow y m oże zrezygnow ać całkowicie lub częściowo z roszczenia, jakie ma wobec oskarżonego Skarb Państwa, może także m ając na uw adze niezam ożność oskarżonego przejąć na rachunek S ka rb u P aństw a inne k o szty postępowania, do jakich b%jłby zobowiązany sam, oskarżony. Tem u stanow isku nie sprzeciwia się postanowienie zawarte w 26 rozp. Min. Spraw, z 21.X II.1967 r. w sprawie opłat za czynności zespołóio adwokackich (Dz. U. z 1967 r. N r 48, poz. 241), albowiem adresatem przepisów tego rozporządzenia są zespoły adw okackie i ich klienci. S tw ie r dzenie, że opłata za czynności adwokata wyznaczonego z urzędu nie należy się tylko wówczas, gdy został on ustanowiony obrońcą oskarżonego, który nie może bez uszczerbku dla utrzym ania siebie i rodziny ponieść kosztów obrony, może oznaczać tylko tyle, że opłata taka nie należy się od oskarżonego, a nie, iż brak jest w ogóle podmiotu zobowiązanego do poniesienia tych kosztów. Podm iotem takim jest właśnie Skarb Państwa, w im ieniu którego działa sąd w chwili ustanawiania obrońcy z urzędu Skoro bow iem nastąpiło nawiązanie stosunku obrończego z m ocy odpowiedniego a k tu adm inistracyjnego, to pow stały w zajem ne praica i obow iązki kontrahentóiu tego stosunku. A k t a d m inistracyjny rozstrzyga je dynie kw estię nawiązania stosunku, wszelkie zaś inne sprawy m uszą być rozpatryw ane na zasadach ogólnych. O zwolnieniu w całości lub części od obowiązku uiszczenia opłaty na rzecz zespołu rozstrzyga jego organ kierow nik ( 6 ust. 4 cyt. rozp. Min. Spraw.). B rak byłoby podstaw do przyjęcia, że o te j sam ej k w estii

20 92 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Nr 4 (184) m ają niezależnie od siebie rozstrzygać dwa organy, z których każdy ma odrębny zakres działania. Organ procesowy może rozstrzygać jedynie o ty c h kw estiach, które wiążą się ściśle z podm iotem zasadniczym i przedm iotem procesu. Każdy akt praw ny ma swój podm iotowo-przedm iotowy zasięg. A le gdyby założyć, że przepis 26 cyt. rozp. zbieżny jest z treścią art. 69 k.p.k., to i tak trzeba by było dojść do odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytu łu obrony z urzędu w pozostałych sytuacjach. A rtyku ł 556 k.p.k. odbiega treściowo od art. 69 k.p.k., a 26 cyt. rozp. odwołuje się do treści art. 69 k.p.k. Odnosi się on zatem do sytuacji, w k tó re j oskarżony nie jest w stanie bez uszczerbku dla utrzym ania siebie i rodziny ponieść kosztów obrony, gdy tym czasem art. 556 k.p.k. wspom ina o innej sytuacji, mianowicie o uciążliwości ich uiszczenia. Oskarżony byłby więc w stanie uiścić koszty nie podważając egzystencji w łasnej i sw ojej rodziny, tylk o że byłoby to dla niego zb y t uciążliw e. Idąc po linii rozumowania, że przepisy art. 69 k.p.k. i 26 cyt. rozp. (zarówno w sferze procesow ej jak i w stosunkach m ięd zy zespołem a jego klien tem ) prow a dzą do w niosku o nieodpłatności usług adw okackich, trzeba by było p rzy jąć zarazem, że w razie uciążliwości kosztów sąd może zwolnić w całości lub częściowo od opłat na rzecz zespołu adwokackiego z ty tu łu udziału obrońcy z urzędu, ale ty m sam ym rozstrzygnąłby on tę kw estię tylko na płaszczyźnie: oskarżony organ procesowy, a nie: zespół oskarżony (klient). W takim z kolei w ypadku Skarb Państwa byłby zobowiązany do uiszczenia na rzecz zespołu tej należności, od której zwolnił oskarżonego. Nie można by było u podstaw rozumowania czynić założenia, że ustawod,awca sw oje hum anitarne idee chce realizować ko sztem uczestnika postępowania, kosztem, obrońcy. Pozostaje jeszcze jedna, w y że j ju ż zasygnalizow ana sprawa: określenia wierzyciela zasadzonych roszczeń, z tą bowiem kwestią wiążą się też pew ne nieporozum ienia. Zaioarty w art k.p.k. nakaz określenia wierzyciela roszczenia z ty tu łu obrony z urzędu nie pozwala na dalej idące wnioski. Skoro sąd nie w yłożył kosztów udziału obrońcy, to nie ma roszczenia zwrotnego do oskarżonego i dlatego m u si w skazać w ierzyciela w postaci zespołu adw o kackiego. Taki sens m a pierw sze zdanie 1 art. 550 k.p.k. Drugie natomiast zdanie oznacza, że w ierzycielem będzie Skarb Państwa. Wiąże się to zresztą z treścią 3 art. 550 k.p.k. ze sprawą egzekucji i z niczym poza tym.. W tych rozważaniach nie można by było pominąć 34 cyt. rozp. Min. Spraw., gdyż z tego przepisu próbuje się niekiedy wyprowadzać wniosek o opłacaniu obrońcy z urzędu. Stw ierdzić w zw iązku z ty m trzeba, że cyt. przepis dotyczy jedynie kw estii oceny wkładu pracy poszczególnych członków zespołu (por. 34 ust. 2 cyt. rozp.). W pew nych bowiem sytuacjach zebranie zespołu m oże zastosować rygory ( 36 cyt. rozp.) w stosunku do tych członków zespołu, któ ry c h loklad pracy nie jest pełny. W konsekw encji więc pow yższy przepis ma znaczenie w ew nątrzzespołowe, dotyczy on jedynie k ryte rió w ocennych w zakresie udziału w pracach zespołu.

21 Nr 4 (184) Prasa o adwokaturze 83 II. Przedstaw ione w y ż e j uw agi prowadzą do następujących w niosków: a) w tych w szystkich wypadkach, w których z przyczyn natury praw nej (np. art , k.p.k.) lub faktycznej (art. 69, 556 k.p.k.) nie można obciążyć oskarżonego kosztam i postępowania, ko szty te w całości, a w ięc rów nież w raz z opłatam i na rzecz zespołu z t.ytułu udziału obrońcy z urzędu, ponosi Skarb Państw a, b) gdyby naw et założyć, że w warunkach przew idzianych art. 69 k.p./c. nie m a podm iotu zobowiązanego do pokrycia zespołow i na leżności z ty tu łu udziału obrońcy z urzędu, to i tak w sytu a cji przewidzianej w art. 556 k.p.k. powstałby w każdym razie obowiązek Skarbu Państwa uiszczenia tych opłat, od których został oskarżony zw olniony, c) przepisy kodeksu postępowania karnego w żadnym razie nie dają podstawy do tego, aby można było kosztam i postępowania karnego (z oskarżenia publicznego) obciążyć innego uczestnika postępowania n iż oskarżonego. adw. Zdzisław Czesze jk o PB/łS/1 O A D W O K A T U R Z E * W zamieszczonym w miesięczniku Państw o i Praw o (nr 2, luty 1973 r.) wspom nieniu pośm iertnym o adw. Stanisławie Garlickim pióra Mirosława Gersdorfa podkreślono trzy n u rty działalności nieodżałow anej pam ięci w ybitnego członka pow ojennej ad w o katury polskiej: społeczno-polityczny, zawodowy i naukow y. O działalności zawodowej Z m arłego czytam y w tym w spom nieniu: Stanisław Garlicki był obrońcą, którego rzetelna wiedza w splocie z wielkim talentem nadaw ała Jego wystąpieniom sądowym charakter twórczy. W pełni tw órczy i oryginalny był też Jego dorobek pisarski. A był to dorobek godny profesorskiej chw ały zarówno od strony ilości jak i jakości. Nie ma w powojennych latach czasopisma prawniczego, w którego roczniku nie figurow ałoby nazw isko Zm arłego (...). W im ponującej bibliografii dzieł Stanisław a G arlickiego w iele m iejsca zajm u ją ta k że prace poświęcone spraw om ad w o k atu ry. * Zanosi się na to, że za jakiś czas będziemy mieć w Polsce Ludowej m uzeum w y m iaru spraw iedliw ości. J a k doniósł bowiem stołeczny dziennik Sztandar M łodych (nr 57 z dnia 8 m arca br.) w notatce pt. K to ma praw nicze eksponaty?, Oddział Z P P w K atow icach rozpoczął akcję grom adzenia wszystkich pam iątek dotyczących w ym iaru sprawiedliwości w Polsce w okresie od 1917 roku. Przedm iotem zbiorów są między innym i oznaki i em blem aty sędziowskie, prokuratorskie i adwokackie, a także używ ane przez kom orników, sek retarzy sądow ych i w oźnych w okresie