Cechy indywidualne a skłonność do ryzyka. Różnice indywidualne w podejmowaniu ryzyka

Transkrypt

1 Różnice indywidualne w podejmowaniu ryzyka Psychologia decyzji i ryzyka wykład 10 DR BEATA BAJCAR ZAKŁAD PSYCHOLOGII I ERGONOMII Problem czy w determinowaniu zachowania ważniejsze są uwarunkowania sytuacyjne, czy też cechy indywidualne Ogólne modele formalne (np.. Model SEU) Ludzie konsekwentnie wybierają opcje o największych EU Preferencje decyzyjne zdeterminowane sa przez stałą awersję do ryzyka Cechy indywidualne a skłonność do ryzyka Różnice indywidualne w podejmowaniu ryzyka Osoby podejmujące ryzyko Spontaniczne Elastyczne Skoncentrowane na pozytywnym wyniku Przekonane o posiadaniu wpływu na bieg zdarzeń Dążące do podejmowania konkurencji Tolerujące błędy Akceptujące swoje wady Nastawione na zdobywanie nowych informacji Osoby unikające ryzyka Systematyczne Powściągliwe Skoncentrowane na negatywnych wynikach Przekonane o braku wpływu na bieg zdarzeń Obawiające się porażki Nie tolerujące błędów Samokrytyczne Unikające stosowania zasady prób i błędów czy niektórzy ludzie zawsze ryzykują? czy skłonność do ryzyka jest cechą osobowości? jak temperament kształtuje gotowość do ryzykowania? czy podejmowania ryzyka można się nauczyć? Badania Lopez (1987) 5 Style postrzegania ryzyka w relacji do cech osobowości Założenie decydentów charakteruzyje indywidualne nastawienie na bezpieczeństwo (unikanie ryzyka) lub nastawienie na wykorzystywanie okazji (poszukiwanie ryzyka) Osoby unikające ryzyka wybierają loterie, których względna częstość najgorszych wyników jest najmniejsza Osoby poszukujące ryzyka wybierają loterie o średnim poziomie ryzyka W przypadku loterii negatywnych: Ryzykanci duże, ale mało prawdopodobne straty Asekuranci małe, ale wysoko prawdopodobne straty Współcześnie uważa się, że nie można poszukiwać prostych zależności pomiędzy skłonnością do podejmowania ryzyka a indywidualnymi cechami badanych Poszukuje się różnego rodzaju zależności interakcyjnych, ujawniających mechanizm łącznego oddziaływania na zachowanie człowieka Modele interakcyjne obejmują np. Cechy temperamentu Styl poznawczy Czynniki sytuacyjne (zmienne warunki podejmowania decyzji) 1

2 Przegląd stanowisk teoretycznych Różnice w stosunku do ryzyka ryzykanci i asekuranci Teoria Elke Weber Podejmowanie ryzyka jest, samo w sobie, cechą osobowościową Zgodnie z tym przekonaniem jednostka będzie podejmować ryzyko o zbliżonym poziomie w różnych sytuacjach Teoria Davida Jonanssena i Barbary Grabowski Podejmowanie/ unikanie ryzyka to wymiar osobowości, który się odnosi do indywidualnych preferencji w zakresie wybierania wariantów o wysokiej, lecz mało prawdopodobnej wygranej, bądź niskiej, ale bardzo prawdopodobnej wygranej Związek między preferowaniem ryzyka lub ostrożności a osobowością Stosunek do ryzyka jest różny w zależności od sytuacji, w jakiej decydent się znajduje; Z badań Shapiry nad postawami menedżerów wobec ryzyka menedżerów z USA i Izraela, wynika ze osoby podejmujące wysokie ryzyko w biznesie unikają go w decyzjach osobistych, np. ubezpieczenia swojej rodziny. Wyniki badań pokazują ze człowiek ma różny stosunek do ryzyka może przejawiać skłonności do jego podejmowania w jednej sferze a unikać w drugiej. Uzyskanie wysokiej pozycji sprzyja skłonności do osobistego podejmowania ryzyka, a więc osoby niechętnie ryzykujące mają mniejsze szanse na osiągniecie owej wysokiej pozycji. Charakterystyczne właściwości osób... Typowe cechy ryzykantów i asekurantów Człowiek preferujące ryzyko Poszukujący przygód Swobodny w relacjach społecznych Nastawiony na proces Preferuje nagrody wewnętrzne Odprężony podczas wykon. zadań szkolnych Akceptuje swoje wady Wewnątrzsterowalny Człowiek preferujący ostrożność Rozważny Powściągliwy w relacjach społecznych Nastawiony na wynik Preferuje nagrody zewnętrzne Zdenerwowany... Poddaje się samokrytyce Zewnątrzsterowalny RYZYKANCI (PREFEROWANIE RYZYKA) spontaniczni systematyczni impulsywni refleksyjni ASEKURANCI (PREFEROWANIE OSTROŻNOŚCI) elastyczni powściągliwi przekonani o posiadaniu kontroli przekonani o braku kontroli nad sytuacją skoncentrowani na pozytywnych wynikach skoncentrowani na negatywnych wynikach Skoncentrowani na zyskach Skoncentrowani na stratach Odprężony przy wykonywaniu zadań Zdenerwowany przy wykonywaniu zadań Nastawiony na proces Nastawiony na wynik Typowe cechy ryzykantów i asekurantów Badania Lopez (1987) RYZYKANCI ASEKURANCI (PREFEROWANIE RYZYKA) (PREFEROWANIE OSTROŻNOŚCI) dążą do podejmowania konkurencji obawiający się porażki tolerują błędy nie tolerują błędów Lubiący konkurencję Unikający konkurowania łatwo akceptują wady samokrytyczni nastawieni na nowe informacje unikają zasady prób i błędów preferujący częste zmiany preferujący rutynę i stałość preferujący nowości preferujący stabilność i znane sytuacje Poszukujący przygód rozważny Założenie decydentów charakteryzuje indywidualne nastawienie na bezpieczeństwo (unikanie ryzyka) lub nastawienie na wykorzystywanie okazji (poszukiwanie ryzyka) Osoby unikające ryzyka wybierają loterie, których względna częstość najgorszych wyników jest najmniejsza Osoby poszukujące ryzyka wybierają loterie o średnim poziomie ryzyka W przypadku loterii negatywnych: Ryzykanci duże, ale mało prawdopodobne straty Asekuranci małe, ale wysoko prawdopodobne straty 2

3 Ryzyko stymulujące Ryzyko instrumentalne Jest słabo kontrolowane. Jego podejmowanie wynika raczej z chęci doznawania intensywnych przeżyć niż z zamiaru osiągnięcia jakiegoś celu. Inwestor poszukujący tego rodzaju ryzyka działa spontanicznie, impulsywnie, pozwala się nieć fali pozytywnych emocji. Jest nastawione na osiągnięcie konkretnego celu finansowego w przyszłości. Inwestor zdaje sobie sprawę z tego, że musi ryzykować, aby dużo zarobić. W podejmowaniu tego rodzaju ryzyka, większą rolę odgrywają procesy świadomego i refleksyjnego myślenia. Dzięki temu, człowiek uzyskuje większą kontrolę poznawczą nad niepewną sytuacją, a której się znalazł. Oczekiwania na temat zależności między spostrzeganiem ryzyka a osobowością Hipotetyczne właściwości dwóch stylów spostrzegania podejmowania ryzyka styl I Problem dotyczący indywidualnych stylów spostrzegania ryzyka i prywatnego interpretowania sensu, jaki kryje się za podejmowaniem działań ryzykownych. Pytanie odnosi się do określenia tego, które cechy osobowościowe powinny być związane z dwoma stylami postrzegania ryzyka: stylem I - stylem emocjonalno doznaniowym stylem S, - a stylem racjonalnym Interpretowanie podejmowania ryzyka jako działania koniecznego Spostrzeganie podejmowania ryzyka jako środka do osiągania celów Koncentrowanie się na maksymalizowaniu różnicy między zyskiem a starą Posługiwanie się raczej kryteriami ilościowymi niż jakościowymi w ocenie wielkości ryzyka Odczuwanie potrzeby dokonywania racjonalnej, analitycznej oceny wielkości ryzyka Hipotetyczne właściwości dwóch stylów spostrzegania podejmowania ryzyka styl S Interpretowanie podejmowania ryzyka jako działania sprawiającego przyjemność Spostrzeganie podejmowania ryzyka jako sposobu na przeżywanie ekscytacji Koncentrowanie się na maksymalizowaniu pobudzenia Posługiwanie się raczej kryteriami jakościowymi niż ilościowymi w ocenie wielkości ryzyka Ignorowanie konieczności dokonywania analitycznej oceny wielkości ryzyka Oczekiwane zależności między 2 stylami spostrzegania ryzyka a wybranymi cechami osobowościowymi Nazwa teorii osobowości Racjonalnodoznaniowa teoria osobowości [Epstein] Teoria inwersji [Apter] Teoria impulsywności [Dickman] Teoria poszukiwania wrażeń [Zukerman] Preferowanie stylu I Dominacja racjonalnego stylu myślenia Dominacja orientacji telicznej w działaniu Niższy poziom impulsywności ogólnej, wysoki poziom impulsywności funkcjonalnej Słaba potrzeba stymulacji Preferowanie stylu S Dominacja doznaniowego (emocjonalnego) stylu myślenia Dominacja orientacji paratelicznej w działaniu Wysoki poziom ogólnej impulsywności Silna potrzeba stymulacji 3

4 Modele interakcyjne 19 Badania Zaleśkiewicza (1998) 20 Współcześnie uważa się, że nie można poszukiwać prostych zależności pomiędzy skłonnością do podejmowania ryzyka a indywidualnymi cechami badanych Poszukuje się różnego rodzaju zależności interakcyjnych, ujawniających mechanizm łącznego oddziaływania na zachowanie człowieka Modele interakcyjne obejmują np.. Cechy temperamentu Styl poznawczy Czynniki sytuacyjne Ogólna preferencja ryzyka zależy od: Wielkości strat (p<0.0001) Temperamentu Wrażliwość na nudę (p<0.0001) Poszukiwanie doznań zmysłowych (p<0.003) Rozhamowanie (p<0.02) Aktywność (p<0.0001) Ruchliwość (p<0.03) Aktywne poszukiwanie stymulacji (p<0.01) Szerokości kategorii pojęciowych (p<0.04) Różnice w podejmowaniu ryzyka w zależności od temperamentu Różnica między osobami poszukującymi a unikającymi silnych wrażeń polega na tym, ze przeżywają w warunkach wysokiego ryzyka różne jakościowo emocje; Poszukiwacze wrażeń odczuwają zadowolenie, poczucie pokonywania własnych ograniczeń, szczęście dreszczyk emocji Osoby unikające silnych wrażeń w warunkach wysokiego ryzyka odczuwają niepokój strach obawy przed poniesieniem straty. Konsekwencją opisanych różnic jest to ze osoby lubiące silną stymulacje preferują także wysokie ryzyko a osoby unikające nadmiernej stymulacji unikają ryzyka; Osoby o wyższym nasileniu potrzeby przezywania silnych wrażeń podejmują bardziej ryzykowne decyzje. Podejmowanie ryzyka jako przejaw poszukiwania wrażeń Psychologiczny mechanizm poszukiwania wrażeń Poszukiwanie wrażeń, to cecha określona przez poszukiwanie różnorodnych nowych, złożonych intensywnych doznań i doświadczeń oraz przez gotowość podejmowania fizycznego, społecznego prawnego i finansowego ryzyka w celu dostarczenia sobie tych wrażeń M. Zuckerman Cel badań Zuckermana: poszukiwanie wzorców i predyktorów o osobowościowych będących podstawowymi wyznacznikami różnic indywidualnych w zachowaniu się w warunkach deprywacji sensorycznej Podsumowanie Stwierdzenie zależności między cechami temperamentu a tendencją do ryzyka świadczy o tym, że: skłonność do ryzyka nie tylko jest nabywana w wyniku indywidualnego doświadczenia i uczenia się lub stymulowania czynnikami kulturowymi i sytuacyjnymi, ale również nosi ślad przekazu genetycznego kształtującego preferencje i zachowania; Przekonania na temat kontroli i stosunek do ryzyka W pewnej firmie od kilku lat pracują wspólnie dwaj pracownicy Mariusz i Paweł. Życiowa dewiza Mariusza sprowadza się do tego, że człowiek choćby nie wiadomo jak się starał, to jest niedoceniany, a jego sukcesy zależą w większości od przypadku, niż od wysiłku, który włożył w swoja pracę. Dla Pawła tego rodzaju punkt myślenia jest nie do przyjęcia. Sądzi on ze poważni ludzie nie wierzą w takie pojęcie, jak szczęście lub pech i jeżeli chcą coś osiągnąć to musza sami ciężko na to pracować. Pewnego razu Mariusz i Paweł dostali do wykonania pilne ważne zadanie. Niestety powierzonej pracy nie udało się wykonać tak dobrze jak spodziewał się tego kierownik, co w efekcie doprowadziło do wstrzymania premii, na którą liczyli już chłopcy. 4

5 Kontrola a stosunek do ryzyka Umiejscowienie kontroli a ryzyko Osoby takie jak Paweł uważają, że rezultaty ich działań zależą głównie od ich zdolności, umiejętności, kompetencji a także od wysiłku włożonego w pracę. Są one nazwane wewnątrzsterownymi. Ludzie podobni do Pawła postrzegają świat na zasadzie ruletki. Sądzą ze sukcesy i porażki zależą od tego czy ma się szczęście czy też nie. Osoby takie nazwane są zewnątrzsterowną. Osoby wewnątrzsterowne Koncentracja na sobie Otwartość na doświadczenia Orientacja na osiągnięcie celu Duża pewność siebie Wytrwałość w działaniu Refleksyjność w podejmowaniu decyzji Analityczność w myśleniu Wysoki poziom zorganizowania Osoby zewnątrzsterowne Koncentracja na innych Dogmatyczność i konserwatyzm poznawczy Orientacja na uniknięcie porażki Lękliwość Podatność na frustrację Impulsywność w podejmowaniu decyzji Globalność w myśleniu Chaotyczność Umiejscowienie kontroli a podejmowanie ryzyka Osoby wewnątrzsterowne podejmują wyższy poziom ryzyka w zadaniach sprawnościowych niż losowych Osoby zewnątrzsterowne są skłonne akceptować wyższy poziom ryzyka w zadaniach losowych Badania Klonowicz i Sokołowskiej (1993) zagrożenia w miejscu pracy wewnątrzsterowni akceptują wyższy poziom ryzyka, podejmują mniej działań zabezpieczających przed wypadkami Przekonanie o kontroli, jaka ma decydent, a struktura niepewności sytuacji 28 Umiejscowienie kontroli a strategia menedżerska Badania nad zależnością między umiejscowieniem kontroli menedżerów i sposobem formułowania strategii przedsiębiorstw (Miller, de Vries, Toulose, 1982) Osoby wewnątrzsterowne strategie charakteryzujące się większą innowacyjnością w zakresie metod zarządzania, rodzaju produktów i stosowanych technologii, odzwierciedlające większą aktywność i dynamikę działania, wysoki poziom ryzyka Osoby zewnątrzsterowne odwrotne zależności Umiejscowienie kontroli a inwestowanie na giełdzie 29 Motywacja osiągnięć a ryzyko Badanie McInisha (1982) nad indywidualnymi inwestorami Inwestorzy charakteryzowani się istotnie silniejszym przekonaniem o możliwości osobistego wpływania na bieg wydarzeń niż studenci (grupa kontrolna) Wewnątrz grupy inwestorów niejednoznaczna relacja, akcje bardziej ryzykowne były wybierane przez inwestorów o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli Założenia Atkinsona: motywacja osiągnięć jest względnie stałą cechą jednostki, i wyznacza sposób jej działania w sytuacji niepewnej co do osiągnięcia sukcesu Motyw osiągnięć i motyw unikania porażki 5

6 Jaka motywacja? Motywacja osiągnięć 32 Jeżeli rzut będzie celny, możemy wygrać pewną sumę. Jednak to jak dużo wygramy zależy nie tylko od samej celności naszych rzutów, lecz także od tego, z jakiej odległości chcemy ten rzut wykonać. Trafianie z małej odległości wiąże się z mniejszą wartością wygranej. Trafianie z większej odległości powoduje większą wygraną Wybieramy odległość: a) Małą b) Średnią c) Dużą Atkinson i Litwin 1992 Rzut krążkiem z trzech odległości Motyw osiągania sukcesu średnia odległość Motyw unikania porażek mała i duża odległość Gdy prawdopodobieństwo sukcesu jest bardzo małe a ryzyko ogromne, powodzenie staje się kwestią przypadku i nie jest porażką Cechy osób zorientowanych na osiąganie sukcesów / unikanie porażek 33 Poziom motywacji osiągnięć i wybór zadań ryzykownych 34 Orientacja na osiąganie sukcesów Pewność własnych umiejętności Przewaga postawy dumy Niezależność w działaniu Wyznaczanie sobie celów długoterminowych Kierowanie się zapałem i ambicją Orientacja na unikanie porażek Niepewność własnych umiejętności Przewaga postawy wstydu Koncentracja na ocenie dokonywanej przez przełożonego Wycofywanie się Wybór długości odcinka, z którego badani chcieliby rzucać do celu Przewaga motywacji osiągnięć wybór średniej długości odcinka Gdy dążymy do wyeliminowania jakiegokolwiek ryzyka z zadania wybór małej długości odcinka Osoby, które silnie unikają porażki wybór dużej długości odcinka, jako mechanizm obronny Badania Sorentino i in. (1992) potwierdzenie oryginalnych wyników Atkinsona Orientacja na niepewność dążenie do uzyskiwania nowych informacji na temat własnej osoby Wzmacnia ofekt motywacji osiągnięć Orientacja na pewność Unikanie informacji na własny temat, lub ignorowanie ich Wzmacnia efekt motywu unikania porażki 35 Ryzyko zależne od zdolności i zależne od losu Wyobraź sobie ze mamy do wyboru udział w dwóch następujących grach: G1 mamy przed sobą urnę zawierającą 100kul, z czego połowa to kule czarne, a reszta to kule białe; mamy wyciągnąć z tej urny dwie kule i jeżeli będą jednakowego koloru wygrywamy 100zł, a jeżeli będą różnokolorowe, tracimy 10zł. G2 sprawdzaliśmy, że rzucając krążkiem do celu z pewnej odległości, udaje nam się trafić w połowie przypadków; możemy teraz wykonać jeden rzut i gdy trafimy, wówczas wygrywamy 100zł, a jeżeli nie wycelujemy to tracimy 10zł. W której grze jesteś skłonny/skłonna wziąć udział? 6

7 ocena zagrożenia Podział na rodzaje ryzyka a skłonność do ryzyka Rodzaje ryzyka, płeć i skłonność do ryzyka ,09 52,84 52,84 Średnie prawdopodobieństwo sukcesu wymagane dla zaangażowania się w sytuację ,37 52,22 54,33 69,66 52,69 51,17 Kobiety Mężczyźni Ryzyko niekontrolowane (stymulujące) Ryzyko instrumentalne Ryzyko niespodziewanych strat 37 Ryzyko niekontrolowane (stymulujące) Ryzyko instrumentalne Ryzyko niespodziewanych strat 38 Rodzaje ryzyka, płeć i oceny ryzykowności cd. Skłonność do ryzyka w zależności od jego rodzaju 40 Oceny 23 różnych obiektów co do ich ryzykowności (ryzyko zw. z utratą zdrowia, finansowe, fizyczne i prawne) na 7-stopniowej skali 4,8 4,7 4,6 4,5 4,4 4,3 4,2 4,1 4 4,54 4,724 4,307 Średnio Kobiety Mężczyźni Ocena ryzyka 39 Ryzyko niekontrolowane (stymulujące) Temperament (wrażliwość na nudę, poszukiwanie doznań zmysłowych, rozhamowanie, aktywność) Ryzyko instrumentalne Wielkość strat Temperament (aktywność, ruchliwość, wrażliwość na nudę, poszukiwanie doznań zmysłowych) Szerokość kategorii pojęciowych Ryzyko niespodziewanych strat Wielkość strat Temperament (aktywne poszukiwanie stymulacji, wrażliwość na nudę, aktywność, wrażliwość sensoryczna) Spostrzeganie zagrożeń przez młodzież i osoby dorosłe Mężczyźni a kobiety -różnice w stosunku do ryzyka 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 młodzież dorośli Ryzyko podejmują kobiety i mężczyźni, ludzie młodzi oraz starzy; Według badań pod względem skłonności do ryzyka przeważają mężczyźni nad kobietami; Najwyższe wyniki pomiarów skłonności do ryzyka uzyskują kobiety i mężczyźni w wieku lat. Wraz z wiekiem skłonność do ryzyka zmniejsza się. Obserwowany pod wpływem wieku spadek poziomu ryzyka jest większy u kobiet niż u mężczyzn. 0 rzadko czasami często częstość podejmowania ryzyka 7

8 Sukces a ryzyko 43 Szczęście a podejmowanie decyzji 44 MacCrimmon i Wehrung 1990 Większy sukces wyższe ryzyko Tylko osoby podejmujące ryzyko osiągną sukces Po osiągnięciu sukcesu można pozwolić sobie na większe ryzyko Darke i Freeman 1997 Test z wiedzy kosmicznej Grupa wylosowanych studentów, którzy mogą wygrać oprócz oceny, pieniądze Wywołanie poczucia sprzyjającego szczęścia Grupa urodzona w czepku i z dodatkowo wywołanym poczuciem szczęścia częściej strzelała Zewnętrzne umiejscowienie kontroli prowadzi do podejmowania wyższego ryzyka Podsumowanie 45 Na skłonność do ryzyka wpływają zarówno: czynniki indywidualne (temperament, styl poznawczy, płeć, wiek) jak i czynniki sytuacyjne (charakterystyki sytuacji ryzykownej - rodzaj ryzyka nie tylko jego wielkość) 8