18.1. Wprowadzenie Stosowalno i znaczenie wybranych wskaników

Transkrypt

1 18.1. Wprowadzenie Zrónicowanie regionalne poziomu gospodarki opartej na wiedzy (GOW) stanowi czsty przedmiot analiz. Z uwagi na słab dostpno danych, stosunkowo rzadko podejmuje si badania poziomu rozwoju GOW na poziomie lokalnym, czego prób stanowi niniejsze opracowanie. Jednym z jego celów jest dyskusja nad wybranymi wskanikami poziomu rozwoju GOW z metodologicznego z punktu widzenia ich znaczenia merytorycznego i stosowalnoci. Kolejnym zadaniem jest analiza wybranych wskaników w ujciu przestrzennym, zwłaszcza w rzadko uywanej skali lokalnej. Takie ujcie pozwala wykry zalenoci przekraczajce granice województw. Słuy ma ono ukazaniu dysproporcji pomidzy wybranymi obszarami naszego kraju. Ostatnim celem bada jest identyfikacja zakresu dotychczasowej współpracy przy wnioskach patentowych, udziału w programach ramowych oraz kooperacji firm informatycznych. Praca składa si wic z trzech czci: dyskusja nad zakresem stosowalnoci trzech wybranych wskaników poziomu rozwoju GOW (1), poprzedza ich analiz przestrzenn na poziomie lokalnym (2). W ostatniej czci podjta zostaje próba oszacowania stopnia współpracy midzy innowacyjnymi firmami, a jednostkami badawczorozwojowymi i wyszymi uczelniami (3) na przykładzie wymienionych powyej typów aktywnoci Stosowalno i znaczenie wybranych wskaników W pracach nad zrónicowaniem poziomu rozwoju GOW nadal czsto stosowany jest wskanik liczby patentów w przeliczeniu na mieszkaców. Rodzi to jednak szereg dylematów badawczych. Po pierwsze, badacz powinien dokona wyboru pomidzy zgłoszonymi a zaakceptowanymi wnioskami patentowymi. 272

2 Grzegorz Micek 273 Wydaje si, e te pierwsze z uwagi na długo procesu rozpatrywania wniosków patentowych (od trzech nawet do siedmiu lat) lepiej opisuj aktualny poziom wynalazczoci. Z drugiej strony ich stosowalno w badaniach przestrzennych jest mocno utrudniona z bazodanowego punktu widzenia (konieczno przeliczania pojedynczych rekordów), a stopie innowacyjnoci wielu wniosków patentowych budzi wtpliwoci nawet wród laików. Samo za przyznanie patentu mona traktowa jako form docenienia myli wynalazczej. Warto podkreli, e liczba przyznanych patentów wyraa stan aktywnoci wynalazczej sprzed kilku lat. Niemniej jednak w przypadku analizy poziomu aktywnoci patentowej na poziomie niszym, ni regionalny, z uwagi na niewielk lub zerow liczb rekordów w wielu powiatach, konieczne staje si pozyskanie danych z okresu dłuszego ni rok czy dwa lata. W niniejszym opracowaniu poprzez przyjcie ponad szecioletniego okresu analizy zebrano dane o 2980 przyznanych patentach, co pozwoliło da obraz aktywnoci patentowej nie tylko w najwikszych orodkach miejskich, ale take w mniejszych miejscowociach. Niektórzy podwaaj moliwo stosowania wskanika liczby patentów do analizy innowacyjnoci. W tym przypadku lepsz zmienn wyjaniajc mogłaby by liczba patentów typu high tech odniesiona do liczby mieszkaców lub zatrudnionych w jednostkach badawczo-rozwojowych. Ten pierwszy wskanik ten jest jednak dostpny zaledwie na poziomie krajowym, a w przypadku czci starych członków Unii Europejskiej regionalnym. Dlatego w niniejszym opracowaniu autor opisuje aktywno patentow we wszystkich sektorach nauki i gospodarki. W celu przeprowadzenia analizy przestrzennej poddano badaniom patenty przyznane podmiotom zarejestrowanym w Polsce w okresie od 1 stycznia 1997 r. do 30 stycznia 2003 r. ródłem danych była elektroniczna baza Espace Access Preces. Posiłkowano si równie baz danych Esp@cenet dostpn on-line na stronach Urzdu Patentowego RP. Krótko przeanalizowano take wnioski patentowe z bazy Polpat. Nowym typem aktywnoci badawczo-rozwojowej jest udział polskich podmiotów w programach unijnych. Na podstawie strony internetowej Cordisa (Community Research & Development Information Service) zebrano informacje o uczestnikach 5. Programu Ramowego (5 PR). W momencie opracowywania bazy danych informacje o uczestnikach 6. PR były bowiem jeszcze niepełne. Do analizy wybrano dwa priorytety: Społeczestwo Informacyjne (User-friendly Information Society) i Konkurencyjny i Zrównowaony Wzrost (Competetive and Sustainable Growth) o łcznym budecie ponad 5 miliardów euro. Wyboru takiego wykonano z uwagi na wysoki stopie innowacyjnoci projektów w ramach powyszych priorytetów i due ich znaczenie w budowaniu GOW. Na podstawie analizy bazy danych zawierajcej informacje o liczbie zaangaowanych podmiotów, ich lokalizacji i typie projektu mona sdzi, e powysza

3 274 Przestrzenne dysproporcje rozwoju gospodarki opartej na wiedzy zmienna, opisujc udział polskich podmiotów w 5. PR, obrazuje głównie działania pojedynczych zespołów badawczych oraz nielicznych, silnie zaangaowanych we współprac ze rodowiskiem naukowym, przedsibiorstw. Z analizy zgromadzonej bazy danych wynika, e tu podobnie jak w przypadku patentów, olbrzymi rol odgrywa przywództwo i obecno liderów. Stosunkowo nowym typem firm, który na du skal pojawił si po roku 1989 s firmy informatyczne zarówno produkcyjne (PKD 30), jak i handlowe (PKD 51.64, , ) oraz usługowe (PKD 71.33, 72). Na podstawie strony internetowej Teleadreson.pl zawierajcej dane adresowe ponad 900 tysicy firm zarejestrowanych w Polsce, czyli około 25% ogółu podmiotów gospodarczych, skonstruowano baz zawierajc informacje przestrzenne o firmach informatycznych. W opracowaniu wykorzystano take wyniki 102 pogłbionych wywiadów w firmach informatycznych, na wyszych uczelniach i jednostkach transferu technologii i rozwoju lokalnego oraz regionalnego prowadzonych w ramach projektu badawczego Czynniki i mechanizmy koncentracji przestrzennej firm informatycznych w Polsce (MEiN 4471/P04/2005/28) Analiza przestrzenna wybranych wskaników poziomu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy W niniejszym opracowaniu postanowiono przeanalizowa poziom rozwoju GOW nie tylko w skali pojedynczych orodków miejskich, ale równie w ramach wybranych typów obszarów. Wyróniono wic (rys. 1): 1. obszary lece w pasie 15 kilometrów od budowanych autostrad A1, A2 i A4 w tym pasie ley grupa duych miast, w których koncentruj si znaczce inwestycje (Domaski, 2001); najwikszych aglomeracji miejskich (Warszawa, Łód, Kraków, Wrocław, Pozna, Gdask, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Białystok oraz Katowice i 13 miast stanowicych trzon konurbacji katowickiej; ibidem); obszarów metropolitalnych wyznaczonych, zgodnie z procedur zaproponowan przez Domaskiego (2001) dla powyszych aglomeracji, w tym: a. obszar metropolitalny Warszawy, b. Górnolski Obszar Metropolitalny; 4. obszary dawnej Kongresówki (bez Warszawy i powiatów przyległych). Zrónicowanie przestrzenne aktywnoci patentowej wykazuje siln koncentracj w 11 najwikszych aglomeracjach, gdzie skupiło si prawie 2/3 przyznanych patentów. Poza Warszaw, jeden z najwyszych stopni skupienia, wyraany ilorazem lokalizacji, wykazuje górnolski obszar metropolitalny, a w nim szczególnie orodek gliwicki.

4 Grzegorz Micek 275 Rys. 1. Ilorazy lokalizacji (LQ) 1 dla głównych typów obszarów i wybranych orodków miejskich ródło: Opracowanie własne. Nadal bowiem stosunkowo duo patentów zgłaszanych jest przez orodki badawcze województwa lskiego. Przoduj tu: Centrum Mechanizacji Górnictwa KOMAG w Gliwicach (57 patentów w badanym okresie) i Instytut Cikiej Syntezy Organicznej Blachownia w Kdzierzynie-Kolu. Wysoka aktywno wynalazcza instytutów działajcych w tradycyjnych branach przemysłu po- 1 Iloraz lokalizacji (LQ) jest miar stopnia koncentracji danej cechy na danym obszarze (w % ogółu danej cechy) w stosunku do stopnia koncentracji liczby ludnoci na danym obszarze (w % ogółu ludnoci). LQ = 1 oznacza, e region/powiat posiada taki sam udział danej cechy w odniesieniu do udziału liczby ludnoci na tym obszarze. Zazwyczaj przyjmowany jest LQ > 1,25, jako wiadczcy o regionalnej koncentracji danej cechy (Brodzicki i Szultka, 2002).

5 276 Przestrzenne dysproporcje rozwoju gospodarki opartej na wiedzy twierdza tez o znikomej wartoci wskanika liczby przyznanych patentów do analizy poziomu innowacyjnoci. Analiza baz danych wykazała, e istnieje pewna grupa małych miejscowoci (kilkanacie w skali kraju, np. Barlinek), w których funkcjonowały zakłady produkcyjne i działajce przy nich orodki badawcze, zgłaszajce do połowy lat 90. wnioski patentowe. Co wane, przez ostatnich kilka lat kompletnie zanikła tego typu aktywno wynalazcza. W zakresie zaangaowania w programy ramowe, tak jak w przypadku patentów, Warszaw wyprzedza orodek gliwicki, który ma proporcjonalnie ponad 9-krotnie wicej aktywnych jednostek w stosunku do swojego potencjału ludno- ciowego. Z uwagi na stosunkowo wysok aktywno jednostek badawczo-rozwojowych połoonych w powiatach ssiadujcych z Warszaw, stolica, wraz ze swoim obszarem metropolitalnym, przewysza jednak obszar górnolski. Poło- enie głównych orodków naukowo-badawczych w pasie 15 km od głównych autostrad wpływa na koncentracj 90,5% podmiotów zaangaowanych w programy ramowe na tym obszarze. Negatywnie, w badanym zakresie, odznacza si obszar dawnej Kongresówki (poza Warszaw) z LQ równym 0,35. Pozytywnie wyróniaj si te pojedyncze instytucje w rednich orodkach miejskich (np. tarnowskie stowarzyszenie Miasta w Internecie). Firmy informatyczne wykazuj wyran koncentracj w pasie przyjmujcym kształt bumerangu (banana) i cigncym si od Trójmiasta przez Pozna, Wrocław, po Górny lsk i Kraków (rys. 2). Zwraca uwag słabe wyposaenie w firmy IT obszarów Polski Wschodniej (LQ dla niektórych powiatów poniej 0,5). Równoczenie, najwyszymi warto- ciami ilorazu lokalizacji cechuje si Sopot (wraz z całym Trójmiastem) oraz Warszawa. Istnieje te pewna grupa rednich miast (m.in. Koszalin, Bielsko- Biała, Rzeszów, Opole), które wykazuj wysok koncentracj firm informatycznych. W strukturze instytucjonalnej przyznanych patentów jednostki edukacyjnobadawcze stanowiły 2/3 podmiotów, a firmy prywatne a 30% ogółu polskich jednostek. Wród polskich firm najwicej patentów w badanym okresie uzyskała Rafineria Trzebinia oraz rzeszowski Zelmer. W imieniu firm z udziałem kapitału zagranicznego wnioski zgłaszaj czsto ich firmy-matki spoza Polski. Znamienny jest tu przypadek Plivy, której w latach przyznano w Polsce 31 patentów. Jedynie cztery z nich były wynikiem wniosku spółki Pliva Kraków, Zakłady Farmaceutyczne S.A. Chlubnym wyjtkiem jest grupa ABB, dla której 29% patentów w badanym okresie zostało przyznanych spółkom zarejestrowanym w Polsce.

6 Grzegorz Micek 277 Rys. 2. Koncentracja firm informatycznych w Polsce ródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych Teleadreson. Tab. 1. Hierarchia powiatów według wybranych wskaników Liczba podmiotów zaangaowanych w 5. Liczba patentów Lp. PR Liczba firm informatycznych na mieszkaców 1. Gliwice Gliwice Sopot 2. Piotrków Tryb. Warszawa Warszawa 3. kdzierzysko-kozielski Gdask Katowice 4. Katowice Kraków Wrocław 5. Warszawa Pozna Pozna 6. Kraków kutnowski Koszalin 7. Wrocław Wrocław Kraków 8. Zabrze Tarnów Bielsko-Biała 9. mikołowski Gdynia Rzeszów 10. chrzanowski Katowice Opole ródło: Opracowanie własne.

7 278 Przestrzenne dysproporcje rozwoju gospodarki opartej na wiedzy Projekty, w które włczone były co najmniej dwa podmioty z Polski (w wikszoci przypadków podmioty z jednego miasta) stanowiły 22,3% ogółu polskich projektów finansowanych z budetu programów ramowych. Polskie instytucje rzadko angaowały si w koordynacj projektów, w których brały udział (zaledwie 5,1% przypadków). Do wyjtków zaliczy naley kierowanie duymi projektami przez podmioty z naszego kraju (tylko trzy projekty powyej 20 uczestników i dziewi poniej 10 podmiotów) w 6. Programie Ramowym liczba ta wzrosła o ponad 100%. Zaledwie jeden z siedemnastu projektów wcze- niejszego programu koordynowanych przez polskiego uczestnika miał status sieci tematycznej. Do instytucji koordynujcych po dwa projekty w ramach analizowanych priorytetów nale: Politechnika Warszawska, Krajowy Punkt Kontaktowy, Akademickie Centrum Komputerowe Cyfronet przy AGH w Krakowie. Zaledwie 7,4% ogółu projektów, w których brały udział polskie jednostki, stanowiły wspólne inicjatywy instytucji naukowo-badawczych i przedsibiorstw. Szczególnie aktywnym na tym polu było gdaskie Centrum Techniki Okrtowej kooperujce w piciu rónych projektach ze Stoczni Szczecisk, Stoczni Gdynia i Uniwersytetem Szczeciskim Współpraca firm i jednostek naukowo-badawczych W koncepcji gron przedsibiorczoci (Porter, 1990, 1998) współpraca firm i jednostek uczelniano-badawczych słuy tworzeniu si sieci powiza odpowiadajcych czsto na lokalny popyt. Instytut Bada nad Gospodark Rynkow prowadzi badania nad identyfikacj i funkcjonowaniem gron przedsibiorczoci (clusters) w Polsce (Brodzicki i Szulika, 2002). Do tej pory dogłbnie przeanalizowano funkcjonowanie co najmniej pi gron w naszym kraju, wikszo z nich była jednak badana w skali regionalnej, a nie lokalnej. Do wyjtków zaliczy naley prac Brodzickiego i in. (2002) oraz Dziemianowicza i Olejniczaka (2002). Zdania, co do moliwoci zaistnienia kooperacji pomidzy firmami i instytucjami badawczymi działajcymi w podobnej brany, s podzielone. Szultka i Wojnicka (2003) twierdz, e w przypadku gdaskiego quasi-skupienia firm sektora automatyki przemysłowej istnieje silna (formalna i nieformalna) współpraca pomidzy przedsibiorstwami oraz instytucjami naukowo-badawczymi. Duche (1997), na podstawie bada w łódzkich, tradycyjnych gałziach przemysłu, podkrela dominacj mylenia konkurencyjnego nad kooperacyjnym oraz słabo w relacji nauka-przemysł i niska skłonno do współpracy w sieciach. Znikoma jest w przypadku firm informatycznych współpraca handlowa na zasadzie lokalnego podzlecania (zaledwie dwie z analizowanych firm współpracuj długofalowo w ten sposób). Cigle dominuje mylenie o firmach funkcjonujcych w podobnej brany i regionie w kategoriach konkurencji wielu

8 Grzegorz Micek 279 menederów podkrela, e jest to specyfika polskiego biznesu. Lk przed utrat know-how przewaa nad korzyciami współpracy np. na zasadzie outsourcingu. Co powinno najbardziej niepokoi, to to, e zwłaszcza due firmy odrzucaj myl o moliwoci podzlecania czci zada mniejszym podmiotom. Tłumacz to czsto strategi budowania przewagi konkurencyjnej na jakoci produktów i rozwiza. Taka przewaga nie moe by zachowana, gdy traci si kontrol nad czci zada realizowanych w ramach własnych projektów. Zaledwie w przypadku dwóch firm podjte były nieudane próby rozmów z firmami konkurencyjnymi dotyczce znalezienia moliwoci współpracy i działa komplementarnych. Pomysł stworzenia regionalnego Klubu Eksportera IT spotkał si ze zrozumieniem zaledwie u jednego menedera. I w tym przypadku przewayły głosy niechci do współpracy z firmami pozornie konkurujcymi. W prowadzonych badaniach pojawiały si pojedyncze głosy wskazujce na brak istnienia czytelnych zasad współpracy firm z wyszymi uczelniami. S one jednak stopniowo wypracowywane zwłaszcza, e, z uwagi na rosncy niedobór wykwalifikowanych programistów i analityków, współpraca z wyszymi uczelniami staje si coraz bardziej powszechna. W jednostkach zajmujcych si rozwojem regionalnym i w przedsibiorstwach informatycznych wskazuje si na brak wyranie wyodrbnionego brokera informacji, który umoliwiłby swobodny przepływ i dostp do wiedzy i informacji na temat szkole, konferencji, sympozjów, zjazdów, odczytów czy innych spotka formalnych i nieformalnych. Wikszo menederów podkrela bardzo słaby przepływ informacji dotyczcych programów regionalnych czy moliwoci współpracy branowej Podsumowanie Niniejsza praca ukazuje olbrzymie dysproporcje w zakresie poziomu rozwoju GOW w Polsce. Dotyczy to zwłaszcza udziału w programach ramowych podmiotów z duych miast w stosunku do terenów połoonych poza obszarami rdzenia. Istnieje bardzo dua rónica, midzy terenami dawnej Kongresówki i Polsk Wschodni, a obszarami metropolitalnymi Warszawy, Górnego lska i Trójmiastem. Rozwój GOW koncentruje si wzdłu trajektorii rozwoju: Warszawa-Pozna-Berlin oraz w mniejszym stopniu Kraków-Górny lsk-wrocław-berlin. Cz menederów (około ¼ ogółu) jest skłonna uczestniczy w rónych spotkaniach łczcych partnerów biznesowych (matchmaking), ale raczej na zasadzie relacji dostawca-klient ni podzlecania. Wydaje si, e dobrym rozwizaniem aktywizujcym kadr zarzdzajc firm informatycznych (i nie tylko) by-

9 280 Przestrzenne dysproporcje rozwoju gospodarki opartej na wiedzy łoby zaktywizowanie brokerów wiedzy. Jak sugeruj niektórzy menederowie, tak rol powinny pełni osoby ze rodowiska naukowego, posiadajce wiedz, dowiadczenia i kontakty ze rodowiskiem biznesu lub niezaleni delegaci władz miejskich czy wojewódzkich, znajcy specyfik funkcjonowania rodowisk biznesu i nauki. Naley ułatwi współprac firm i instytucji z pozastołecznych orodków akademickich o duym potencjale i osignitych ju, pierwszych sukcesach (Gliwice, Trójmiasto, Kraków, Pozna, Wrocław). Drugim typem miejscowoci, które powinny by zasilane rodkami na badania i rozwój, s niewielkie miasta (np. Bielsko-Biała, Tarnów, Rzeszów itp.) o stosunkowo dobrych wskanikach poziomu rozwoju GOW. Bibliografia: 1. Brodzicki T., Szultka S. (2002), Koncepcja klastrów a konkurencyjno przedsibiorstw, Organizacja i Kierowanie, vol. 110, 2. Brodzicki T., Rot P., Szultka S., Tamowicz P., Umiski S., Wojnicka E. (2002), Uwarunkowania rozwoju nowoczesnych technologii w Gdasku, IBnGR, Gdask (maszynopis). 3. Dziemianowicz W, Olejniczak K. (2002) (red.), Cluster in Poland, the example of the printing cluster in Warsaw and recommendations on cluster support, EUROREG, materiały prezentowane na konferencji: Cluster in Transition Economies: Motors for Growth and Social Innovation, Warszawa, 22 kwietnia. 4. Duché G. (1997), Lokalny system produkcyjny w Łodzi i regionie łódzkim [w:] A. Jewtuchowicz, Przedsibiorczo, innowacje a rozwój terytorialny, Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony rodowiska Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łód. 5. Domaski B. (2001), Kapitał zagraniczny w przemyle Polski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagielloskiego, Kraków. 6. Community Research & Development Information Service, 7. Porter M. (1990), The Competitive Advantage of Nations, New York, Free Press. 8. Porter M. (1998), Clusters and the new economic competition, Harvard Business Review, Nov/Dec, pp Szultka S., Wojnicka E. (2003), Skupiska działalnoci inwestycyjnej w Polsce. Przypadek przedsibiorstw automatyki przemysłowej w regionie gdaskim, Ekonomista, nr 4.