RADA UNII EUROPEJSKIEJ. Bruksela, 17 listopada 2011 r. (21.11) (OR. en) 17050/11 SOC 1008 ECOFIN 781

Transkrypt

1 RADA UNII EUROPEJSKIEJ Bruksela, 17 listopada 2011 r. (21.11) (OR. en) 17050/11 SOC 1008 ECOFIN 781 PISMO PRZEWODNIE Od: Sekretariat Rady Do: Komitet Stałych Przedstawicieli/Rada (EPSCO) Dotyczy: Społeczny wymiar strategii >>Europa 2020<<: realizacja zobowiązania UE dotyczącego zmniejszenia ubóstwa i wykluczenia społecznego. Opinia Komitetu Ochrony Socjalnej - Zatwierdzenie Delegacje otrzymują w załączeniu wyżej wymienioną opinię Komitetu Ochrony Socjalnej po jej zatwierdzeniu przez Komitet w dniu 14 listopada 2011 r. Opinia ta zostanie przedłożona Radzie EPSCO w dniu 1 grudnia 2011 r. w ramach punktu porządku obrad Informacje dla Rady Europejskiej (9 grudnia): realizacja strategii Europa 2020 w obszarze zatrudnienia i polityki społecznej /11 nj/ds/kal 1

2 Komitet Ochrony Socjalnej OPINIA SPOŁECZNY WYMIAR STRATEGII EUROPA 2020 REALIZACJA ZOBOWIĄZANIA UE DOTYCZĄCEGO ZMNIEJSZENIA UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO (2011) 17050/11 nj/ds/kal 2

3 I. Najważniejsze przesłania 1. Nowe dane statystyczne UE za 2010 rok na temat dochodów i warunków życia (dane EU- SILC) wskazują, że warunki życia w gospodarstwach domowych i sytuacja dotycząca zatrudnienia nie polepszają się. Wzrasta ryzyko, że kryzys gospodarczy znacznie pogorszy położenie obywateli będących w najtrudniejszej sytuacji poprzez zwiększenie ich narażenia na poważną deprywację materialną. 2. Pomimo że jak dotąd najgorsze skutki kryzysu były łagodzone przez systemy zabezpieczenia społecznego, które chroniły osoby w najtrudniejszej sytuacji przed ponoszeniem ciężaru środków konsolidacyjnych, zachodzi potrzeba zagwarantowania, że sytuacja ta zostanie utrzymana w przyszłości. 3. Przegląd społecznych skutków kryzysu sporządzony w 2011 roku przez Komitet Ochrony Socjalnej wskazuje, że są one poważne, o czym świadczy wzrost liczby osób o minimalnych dochodach, osób pobierających świadczenia z pomocy społecznej i dodatki mieszkaniowe. Z powodu przedłużającego się kryzysu gospodarczego systemy zabezpieczenia społecznego są pod coraz większą presją. Należy w pełni wykorzystać ich zdolność do łagodzenia wszelkich nierównomiernie rozłożonych skutków kryzysu i zmniejszenia nierówności. Kluczowa pozostaje pełniona przez te systemy rola ochrony osób będących w najtrudniejszej sytuacji; obecnie musi ona stanowić jeden z najwyższych priorytetów UE. 4. Niezbędne jest zatem stworzenie skutecznych polityk służących temu, by systemy zabezpieczenia społecznego nadal oferowały ochronę i zwiększały zdolność ludzi do zatrudnienia. Jest to kluczowe nie tylko z uwagi na sprawiedliwość społeczną, lecz także dlatego, że w dłuższej perspektywie wszyscy obywatele Europy będą musieli wnosić swój wkład w rozwój społeczny i gospodarczy po to, by wspierać i finansować potrzeby starzejącego się społeczeństwa. 5. Należy kontynuować reformowanie systemów zabezpieczenia społecznego i systemów emerytalnych oraz dostosowywanie ich do zmian demograficznych tak, by utrzymać ich długoterminowe zrównoważenie i adekwatność. Priorytetem powinno być stymulowanie tworzenia wysokiej jakości miejsc pracy. Praca zawsze powinna się opłacać. Odpowiednie emerytury okazują się kluczowe dla utrzymania standardu życia ludzi w wieku emerytalnym /11 nj/ds/kal 3

4 6. Należy dołożyć wszelkich starań, by zrealizować zobowiązanie Rady Europejskiej z czerwca 2010 roku w sprawie zmniejszenia ubóstwa i wykluczenia społecznego. Komitet Ochrony Socjalnej wzywa zatem do przyłożenia większej wagi do jakości środków konsolidacyjnych, które muszą odpowiadać potrzebom społecznym wszystkich pokoleń i zapewnić zachowanie przez systemy zabezpieczenia społecznego zdolności do przetrwania wstrząsów gospodarczych. II. Opinia Trzy lata temu globalny kryzys finansowy i gospodarczy spowodował najpoważniejszą recesję gospodarczą, jaka kiedykolwiek zdarzyła się w UE. W 2009 roku około 114 milionów osób żyjących w Unii Europejskiej (23% ludności UE) było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym 1. Wzrost gospodarczy i przyrost miejsc pracy jest mały. Wzrasta bezrobocie długotrwałe. Środki służące konsolidacji pozycji budżetowych i zmniejszeniu deficytu wdrażane są w kontekście spowolnionej naprawy gospodarczej i zmniejszających się dochodów Definicja ta odnosi się do sumy osób, które są: zagrożone ubóstwem i/lub dotknięte poważną deprywacją materialną i/lub żyją w gospodarstwach domowych o bardzo małej intensywności pracy. Osoby te liczy się tylko raz, nawet jeśli należą do więcej niż jednej kategorii. Osoby zagrożone ubóstwem to osoby, których ekwiwalentny dochód do dyspozycji jest poniżej progu zagrożenia ubóstwem, który w każdym kraju ustalany jest na 60% wartości mediany ekwiwalentnego dochodu do dyspozycji w danym kraju (po dokonaniu transferów społecznych). Deprywacja materialna obejmuje wskaźniki odnoszące się do obciążeń ekonomicznych i artykułów trwałego użytku. Osoby dotknięte poważną deprywacją materialną żyją w warunkach znacznie ograniczonych brakiem środków; doświadczają co najmniej 4 spośród 9 następujących problemów: nie mogą sobie pozwolić finansowo na (i) opłacenie czynszu lub rachunków za korzystanie z mediów, (ii) utrzymanie mieszkania w wystarczającym cieple, (iii) poniesienie nieprzewidzianych wydatków, (iv) spożywanie mięsa, ryb lub ekwiwalentnego źródła białka co drugi dzień, (v) spędzenie tygodniowego urlopu poza miejscem zamieszkania, (vi) samochód, (vii) pralkę, (viii) telewizor kolorowy i/lub (ix) telefon. Osoby żyjące w gospodarstwach domowych o bardzo małej intensywności pracy to osoby w wieku 0-59 lat zamieszkujące gospodarstwa domowe, w których osoby dorosłe (18-59) w wieku produkcyjnym w minionym roku wykorzystały mniej niż 20 % swego łącznego potencjału pracy /11 nj/ds/kal 4

5 W pełni uznając potrzebę przeprowadzenia konsolidacji budżetowej, Komitet Ochrony Socjalnej podkreśla konieczność monitorowania społecznych skutków kryzysu i znalezienia nowych sposobów na zwiększenie zaufania do społecznego wymiaru strategii Europa To zadanie staje się coraz ważniejsze, gdyż najnowsze dane o wskaźnikach zaufania konsumentów i sondaże Eurobarometru pokazują, że poziom niepokoju wśród obywateli co do przyszłych dochodów jest dużo wyższy w 2011 roku niż był w 2008 roku 4. Dane za 2010 rok pochodzące z EU SILC, dostępne tylko dla 24 państw członkowskich, pozwalają bardziej skonkretyzować te trendy i dają pożyteczny ogląd skutków kryzysu. Należy podkreślić, że podstawą są dane o dochodach gospodarstw domowych i zatrudnieniu w za 2009 rok, dlatego niedawne pogłębienie się kryzysu nie zostało jeszcze w pełni odzwierciedlone. 1. Tendencje dotyczące ubóstwa i wykluczenia społecznego Dane o odsetku ludności żyjącej w ubóstwie lub sytuacji wykluczenia społecznego zgodnie z definicją Rady Europejskiej z czerwca 2010 roku wskazują, że w odniesieniu do 2009 roku sytuacja była stabilna. Jednak bardziej pogłębiona analiza części składowych tego wskaźnika ujawnia, że choć odsetek osób zagrożonych ubóstwem jest ogólnie stały, to w dużej mierze jest to wynikiem zmniejszenia się mediany dochodów gospodarstw domowych, a nie stabilizacji dochodów i warunków życia. Ponadto Komitet stwierdza, że w wielu krajach coraz większy odsetek ludzi żyje w gospodarstwach domowych o bardzo małej intensywności pracy lub dotkniętych poważną deprywacją materialną. Spodziewane wkrótce szczegółowe sprawozdanie Komitetu na temat kryzysu w państwach członkowskich przyniesie nowe i istotne stwierdzenia. 3 4 W tym kontekście polska prezydencja zorganizowała we współpracy z KE konferencję pt. Innowacyjne reakcje na społeczne skutki kryzysu, która miała miejsce we Wrocławiu w dniu 27 września 2011 r /11 nj/ds/kal 5

6 Wskaźniki zagrożenia ubóstwem pozostają stabilne, ale mediana dochodu gospodarstw domowych się zmniejsza Wskaźnik zagrożenia ubóstwem (AROP) wykazuje niewielkie zmiany w badaniach prowadzonych w latach Spośród 24 państw członkowskich 6, dla których dostępne są dane, tylko w dwóch występuje znaczący wzrost AROP. W czterech z kolei występuje spadek tego wskaźnika, a w 18 jest on stabilny. W czasach kryzysu gospodarczego wskaźnik ten należy interpretować ostrożnie. Jest to względna miara ubóstwa dochodowego, która zależy od ogólnego poziomu dochodów i ich dystrybucji wśród ludności. W bardzo dużym stopniu zależy od progu ubóstwa. W latach mediana dochodu zmalała we wszystkich państwach członkowskich z wyjątkiem sześciu, które obniżyły próg ubóstwa. Ponieważ kryzys gospodarczy uderza najpierw w ludność pracującą, ma to dwa natychmiastowe skutki: wzrost bezrobocia i obniżenie wynagrodzeń. W rezultacie mediana dochodu spada. Jednocześnie świadczenia społeczne pozostają bez zmian, przez co zmienia się względna sytuacja osób je pobierających. Osoby, których dochód był nieznacznie poniżej progu zagrożenia ubóstwem w 2009 roku, w kolejnym roku mogą mieć dochody powyżej tego progu, nawet jeśli ich dochody nie wzrosły po prostu dlatego, że zmalała mediana dochodu, a wraz z nią próg zagrożenia ubóstwem. Ważne będzie przeprowadzenie pogłębionej analizy po to, by lepiej ocenić wpływ kryzysu na ewolucję poziomu i głębokości ubóstwa i wykluczenia społecznego. Dużym problemem pozostaje poważna deprywacja materialna (SMD) W 24 państwach członkowskich, dla których dostępne są dane za 2010 rok, odsetek osób, których standard życia mierzony poziomem poważnej deprywacji materialnej (SMD) się pogorszył, wzrósł w 2010 roku aż o 5,5 punktu procentowego (pp) na Łotwie, 4,4 pp na Litwie i 1,3 pp na Węgrzech; nie zmienia się w AT, BE, CZ, DK, EE, EL, FI, DE, ES, FR, IT, LU, NL, MT,, PT, SI, SK i SE. W porównaniu z 2009 rokiem w BG i RO zarejestrowano spadek SMD w roku Najnowsze rezultaty odnoszą się do badań EU-SILC z 2010 roku i mówią o dochodach i sytuacji na rynku pracy w 2009 roku oraz deprywacji materialnej w 2010 roku. Zgodnie z rozporządzeniem dotyczącym SILC rezultaty dla wszystkich państw członkowskich UE powinny być dostępne w dniu r /11 nj/ds/kal 6

7 Coraz więcej ludzi żyje w gospodarstwach domowych o bardzo małej intensywności pracy (LWI) Sondaż przeprowadzony wśród państw członkowskich przez Komitet Ochrony Socjalnej w ostatnim kwartale 2011 roku pokazał, że dla wielu państw członkowskich walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym jest silnie powiązana z wykluczeniem z rynku pracy. Spośród wszystkich państw członkowskich, dla których dostępne są dane za 2010 rok, wskaźnik małej intensywności pracy (LWI) wzrasta w dziesięciu. W kontekście rosnącego bezrobocia wzrost odsetka osób żyjących w gospodarstwach domowych o bardzo małej intensywności pracy był najwyższy na Łotwie (5,5 pp), następnie w Estonii (3,3 pp), Hiszpanii (2,8 pp), na Litwie (2,3 pp), w Słowacji (2,3 pp), Danii (1,8 pp), Portugalii (1,7 pp), we Francji (1,5 pp), we Włoszech (1,4 pp) i w Słowenii (1,3 pp). Ubóstwo osób pracujących dotyka znacznej grupy pracującej ludności UE Wskaźnik ubóstwa osób pracujących w UE wyniósł w 2010 roku 8,5%. Dane za 2010 rok wskazują, że w wielu krajach jest to nadal problem, gdyż wskaźnik ten wynosi powyżej 5% w BG, DE, DK, HU, EE, EL, ES, FR, IT, LV, LT, LU, NL, MT,, PT, SI, SE, SK i RO. Takie zmienne jak wysokość wynagrodzenia, liczba godzin pracy, skład gospodarstwa domowego, warunki umowne czy obecność dzieci w gospodarstwie domowym wpływa na poziom ubóstwa osób pracujących /11 nj/ds/kal 7

8 Coraz poważniejszym wyzwaniem staje się ubóstwo i wykluczenie społeczne dzieci Już teraz istnieją przesłanki, że odsetek dzieci żyjących w ubóstwie i wykluczonych społecznie zaczął wzrastać w roku 2010 w szeregu państw (dla których dostępne są dane). Udział ten wzrósł między rokiem 2009 a 2010 o więcej niż 1pp w kilku państwach członkowskich, mianowicie w AT, BE, CZ, DK, DE, FR, ES, LV, LT, HU i SK. Z drugiej strony kilka państw członkowskich (BG, EL, LU, MT, RO) poczyniło postępy w zmniejszaniu tego odsetka. Wydaje się, że osoby w wieku powyżej 65 lat są podczas kryzysu mniej narażone na ubóstwo i wykluczenie społeczne Statystyki na temat ubóstwa ukazują różne prawidłowości wśród osób w wieku powyżej 65 lat. Odsetek osób powyżej 65 lat wśród zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym zmniejszył się we wszystkich 24 państwach członkowskich, dla których dostępne są dane za 2010 rok. Podobnie wskaźnik zagrożenia ubóstwem w odniesieniu do osób powyżej 65 lat zmniejsza się w szeregu państw członkowskich (BG, BE, EE, ES, DK, FI, LV, LT, MT, NL, IT, SE, SK, RO). W większości państw członkowskich (AT, BE, DE, DK, EE, ES, EL, FR, LU, NL, HU, MT, IT, SI, FI, PO, PT, SE, SK) niezmienny pozostawał wskaźnik poważnej deprywacji materialnej takich osób w 2010 roku. W trzech państwach członkowskich (EE, LV i LT), w których zmniejsza się ogólne ryzyko ubóstwa lub wykluczenia społecznego, rośnie udział osób w wieku powyżej 65 lat narażonych na deprywację materialną /11 krk/ds/kal 8

9 2. Pogłębiające się nierówności w UE Sondaże Eurobarometru pokazują, że obywatele mają poczucie pogłębiających się nierówności. Chociaż wpływ kryzysu na nierówności dopiero zostanie udokumentowany, analiza OECD 7 oparta na danych sprzed kryzysu pokazuje, że nierówność dochodów rosła niemal we wszystkich krajach OECD do końca pierwszej dekady XXI w., w tym w krajach dysponujących solidnymi statystykami wykazującymi niewielkie nierówności, takich jak Dania, Szwecja i Niemcy (ewolucja ta mierzona jest na podstawie rocznych zmian współczynnika Giniego w okresie od połowy lat 80. XX w. do końca pierwszej dekady XXI w.). Według sprawozdania obecne polityki dotyczące podatków i świadczeń były w stanie zredukować jedynie o jedną czwartą nierówność wśród dorosłych w wieku produkcyjnym, podczas gdy zdolność korekcyjna tych polityk w latach 90. XX w. spowodowała zmniejszenie o około 50% nierówności w dochodach rynkowych. W sprawozdaniu podkreśla się również znaczenie polityk w takich dziedzinach, jak edukacja, zdrowie lub mieszkalnictwo, które mają znacznie większy efekt redystrybucyjny niż podatki i transfery. Gdy zwalnia tempo wzrostu gospodarczego, ogólny spadek dochodów jest najpierw odczuwany przez gospodarstwa domowe o niskich dochodach, osoby, które wypadły z rynku pracy, i młodzież. Sprawozdanie MOP z 2011 r. pokazało, że nie będzie możliwe pomyślne wyjście z recesji, jeśli za pomocą odpowiednich polityk nie zostanie podjęty problem nierówności społecznych 8. Ponieważ środki redukujące koszty ograniczają rolę redystrybucyjną, którą odgrywają systemy zabezpieczenia społecznego, niektóre grupy społeczne mogą odczuwać różne formy deprywacji. W tym kontekście zmniejszenie nierówności oraz zwiększenie dostępu do usług i opieki wzmocniłoby spójność społeczną i zagwarantowało stabilność społeczną. 3. W kierunku działań konsolidacyjnych odpowiadających potrzebom społecznym W wyniku kryzysu systemy zabezpieczenia społecznego zostały narażone na wzrost kosztów i spadek dochodów. Od 2008 roku odgrywały one zasadniczą rolę automatycznych stabilizatorów. Utrzymujące się trudności gospodarcze oraz słabe perspektywy w dziedzinie zatrudnienia mogą jednakże wymagać modyfikacji usług świadczonych w ramach ochrony socjalnej, co może wystawić większą liczbę osób na podwyższoną niepewność ekonomiczną. 7 8 Sprawozdanie OECD z 2011 roku: Society at a glance: social indicators [Spojrzenie na społeczeństwo: wskaźniki społeczne], Paryż. Sprawozdanie Międzynarodowej Organizacji Pracy z 2011 roku World of Work Report 2011, Making markets work for jobs [Świat pracy aby rynki tworzyły miejsca pracy], Genewa /11 krk/ds/kal 9

10 Liczne państwa członkowskie informują o coraz większej presji, pod jaką znalazły się ich systemy pomocy społecznej w związku z tym, że ludzie przestają podlegać zwykłym programom zabezpieczenia społecznego dla bezrobotnych w związku z utratą uprawnień do zasiłku dla bezrobotnych po dłuższym okresie przebywania na bezrobociu. Z przeprowadzonego przez Komitet Ochrony Socjalnej przeglądu za rok 2011 wynika, że ponad połowa państw członkowskich odnotowała wzrost liczby osób korzystających z pomocy społecznej w ciągu roku objętego badaniem. Skala tego wzrostu jest bardzo różna. Ponieważ równocześnie większość państw członkowskich odnotowuje spadek liczby osób pobierających zasiłek dla bezrobotnych, z ustaleń Komitetu Ochrony Socjalnej wynika, że nastąpiło przesunięcie beneficjentów w stronę systemów pomocy społecznej. Tendencja ta w połączeniu ze wzrostem bezrobocia ma poważne implikacje dla ochrony umiejętności pracowników. W razie osłabienia tych umiejętności, w momencie ożywienia gospodarczego nastąpi spadek potencjału siły roboczej, gdyż utrzymujące się wysokie bezrobocie może doprowadzić do trwałej utraty kompetencji pracowniczych. W obecnym kontekście istnieje potrzeba połączenia strategii w zakresie rynku pracy, podatków i zabezpieczenia społecznego, aby chronić ludzi przed wykluczeniem z rynku pracy i ubóstwem: Krótkoterminowe priorytety muszą uwzględnić długofalowe konsekwencje obecnych działań. Utrzymanie wsparcia dla rodzin, godzenie życia rodzinnego i zawodowego, walka z ubóstwem dzieci i wykluczeniem społecznym oraz pomoc młodym ludziom w wejściu na rynek pracy ma zatem zasadnicze znaczenie. Ponieważ dzieci wzrastające w ubóstwie i wykluczeniu społecznym mają mniejsze szanse na pełną realizację swego potencjału w dorosłym wieku, sprawą najwyższej wagi jest działanie w celu zapobiegnięcia międzypokoleniowemu dziedziczeniu ubóstwa. Staje się to tym bardziej pilne w świetle bieżących i przyszłych zmian demograficznych. Środki takie jak korzystanie w większym stopniu ze świadczeń pracowniczych, a także udzielanie stosownego wsparcia dochodów (dodatki do pensji, ulgi podatkowe dla osób o bardzo niskich dochodach) w ramach strategii aktywnego włączenia mogłyby zmniejszyć nierówności, wspomóc zrównoważenie popytu oraz zachęcić ludzi do podejmowania pracy /11 krk/ds/kal 10

11 Aby zapobiec rosnącej niepewności ekonomicznej, państwa członkowskie mogłyby w stosownych przypadkach utrzymać lub umocnić rozwiązania mające na celu ochronę społeczeństwa przed bezrobociem oraz spadkiem dochodów. Ma to również uzasadnienie ekonomiczne: jak podkreślił niedawno Międzynarodowy Fundusz Walutowy, wprowadzanie kolejnych działań konsolidacyjnych kosztem pozostających do dyspozycji dochodów osiąganych przez osoby o wysokiej krańcowej skłonności do konsumpcji może mieć negatywny wpływ na wzrost gospodarczy 9. Jednakże czynniki zniechęcające do pracy muszą zostać wyeliminowane. Konsolidacja fiskalna wywiera presję na ogólne finansowanie systemów zabezpieczenia społecznego i na zwiększenie opłacalności wydatków. Cennymi narzędziami państw członkowskich służącymi kształtowaniu reform mogą być między innymi innowacje i eksperymenty społeczne połączone z wzajemnym uczeniem się przez wymianę doświadczeń. W tym kontekście Komitet Ochrony Socjalnej podkreśla wagę pełnego wykorzystania otwartej metody koordynacji w dziedzinie ochrony socjalnej, zgodnie z wnioskiem Rady EPSCO z czerwca 2011 r. Emerytury przyczyniają się do zapewnienia odpowiedniego dochodu i odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu standardu życia osób starszych oraz w ograniczeniu ich zagrożenia ubóstwem. Należy kontynuować reformy w celu dostosowania systemów emerytalnych do krajowej sytuacji demograficznej i zredukowania systemów wczesnych emerytur, dopasowując w ten sposób rzeczywisty wiek emerytalny, aby zagwarantować zarówno długofalową adekwatność, jak też trwałość. Pilna potrzeba aktualnych informacji na temat rzeczywistego wpływu kryzysu umożliwiających analizę dynamiki dochodów i warunków życia Europejczyków wymaga dalszych starań w odniesieniu do gromadzenia i wytwarzania danych. Kluczową rolę w tym procesie odgrywa otwarta metoda koordynacji w dziedzinie ochrony socjalnej. 9 Raport MFW dotyczący światowych perspektyw gospodarczych pt. Global prospects and policies, Waszyngton, 2011 r /11 krk/ds/kal 11

12 Poziom ubóstwa i wykluczenia społecznego odnotowany przed kryzysem prawdopodobnie się podniesie, chyba że uda się nadal obejmować osoby najbardziej potrzebujące ochroną socjalną oraz wdrożyć i monitorować strategie aktywnego włączenia. Sprostanie społecznym skutkom kryzysu jest wspólnym wyzwaniem dla całej Europy, a narzędzia zapewniane przez otwartą metodę koordynacji w dziedzinie ochrony socjalnej są rzadką okazją do wymiany doświadczeń, kształcenia oraz działań. Komitet Ochrony Socjalnej podkreśla, że trzeba dołożyć wszelkich starań, by zrealizować zobowiązanie Rady Europejskiej w kwestii zmniejszenia ubóstwa i wykluczenia społecznego. Komitet wzywa zatem do położenia większego nacisku na jakość środków konsolidacyjnych, które muszą odpowiadać potrzebom społecznym i zapewnić zachowanie przez systemy zabezpieczenia społecznego wystarczającej zdolności do przetrwania wstrząsów gospodarczych /11 krk/ds/kal 12