ŹRÓDŁA ARCHIWALNE DO HISTORII POLSKIEJ BRONI PANCERNEJ

Transkrypt

1 Zdzisław G. Kowalski ŹRÓDŁA ARCHIWALNE DO HISTORII POLSKIEJ BRONI PANCERNEJ Przyszłość czołgów, które do arsenałów wojennych weszły podczas I wojny światowej, a podczas II wojny światowej przeżywały swój rozkwit, w obecnej dobie na skutek dynamicznego rozwoju lotnictwa, zwłaszcza śmigłowcowego i rakietowej broni przeciwpancernej rysuje się raczej mgliście. Jedynie w przypadku znaczącego skoku technologicznego, gwarantującego nie tylko zwykłe polepszanie już posiadanych właściwości technicznych, tak defensywnych jak i ofensywnych przede wszystkim zdobycie kolejnego wymiaru działań wojennych, podziemia? przestrzeni powietrznej? elektronicznej? lub choćby pewnej przewagi w tych nowych obszarach nad lotnictwem może uchronić czołgi przed definitywnym odejściem do lamusa arsenałów wszystkich armii świata. Nie zmienia to jednak w niczym historycznej oceny wielkiej roli jaka odegrała współczesna broń pancerna pomijam tu z oczywistych względów wszystkich protoplastów dzisiejszego czołgu, np. występujących w starożytności (ale nie tylko) słoni pancernych i różnego rodzaju pancernych wozów bojowych w okresie od 1939 do 1990 roku. Ostatnia data to wydaje się początek schyłku znaczenia tej broni na teatrze działań wojennych. Miejscem gdzie nastąpił ten historyczny moment, były pola bitew na których starły się wojska armii sprzymierzonych pod przywództwem Stanów Zjednoczonych z armią Saddama Husseina podczas wojny przeciw Irakowi tzw. Operacja Pustynna Burza gdzie praktycznie wyższość śmigłowców szturmowych została definitywnie

2 potwierdzona 1. Polscy pancerniacy na miarę naszych możliwości także mają swój wkład do powszechnych dziejów tej broni. Chcąc przedstawić materiały źródłowe do historii polskiej broni pancernej, należy dokonać pewnego wyboru. Szczegółowe bowiem omówienie wszystkich dokumentów lub choćby zespołów z kilkunastu archiwów krajowych i zagranicznych, w których znajdują się informacje do historii czołgów w Wojsku Polskim, zajęłoby zbyt dużo miejsca. Dlatego w niniejszym opracowaniu skupiono się przede wszystkim na tych zespołach i dokumentach z lat , a które znajdują się w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego 2, To jest okresu, z którego w wyniku działań wojennych i okupacji zachowało się najmniej archiwaliów. Czynniki polityczne spowodowały natomiast, iż w zasobie tym, brak do dziś dnia spuścizny archiwalnej po Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. O zadawalającym, a nawet stosunkowo dobrze zachowanym zbiorze archiwaliów możemy mówić dopiero w stosunku do dokumentacji ludowego Wojska Polskiego, począwszy od 1943 roku i okresu powojennego. Dlatego też, w tym przypadku jedynie zasygnalizuje zespoły, w których należałoby szukać informacji do dziejów broni pancernej. Dla łatwiejszego ich zlokalizowania przedstawione zostaną one w oparciu o aktualną strukturę organizacyjną wojskowej służby archiwalnej w Wojsku Polskim. A bez znajomości której, trudno poruszać się historykowi chcącemu badać najnowszą historię wojskowości polskiej. Narodziny polskiej broni pancernej miały miejsce we Francji, gdzie dzięki wysiłkom emigracyjnym działaczy polskich, na mocy dekretu prezydenta Francji Raymonda Poincaré a z dnia 4 czerwca 1917 roku, rozpoczęto formować Armię Polską 3. Miała to być autonomiczna formacja, walcząca pod własnym sztandarem, ale pod francuskim zwierzchnictwem, oparta na wzorach organizacyjnych i sprzęcie 1 F.N. S c h u b e r t, T.L. K r a u s, The Whiriwind Waroku The United States Army m Operatians Desert Shieid and Desert Starm, Washington, D.C., O zasobie archiwalnym CAW zob. Informator o zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego, opr. pod red. J. C i e s i e l s k i, Warszawa Pomocne przy badaniach wstępnych będą także inwentarze poszczególnych zespołów archiwalnych, udostępniane w Pracowni Naukowej CAW. 3 Raymond Poicaré ( ) francuski mąż stanu, od 1909 członek francuskiej Akademii Nauk, od 1921 Polskiej Akademii Umiejętności; deputowany, senator z ramienia prawicowych republikanów, od 1893 wielokrotny minister; w latach , i 1926 premier; w latach prezydent. Z czynnego życia politycznego wycofał się w 1929 roku.

3 francuskim. W oparciu o powyższy dekret, 8 czerwca 1917 roku powołano specjalną Misję Wojskową Francusko-Polską do przeprowadzenia rekrutacji i pokierowania pracami organizacyjnymi. Politycznym reprezentantem organizowanej Armii Polskiej stał się powołany 15 sierpnia 1918 roku Komitet Narodowy Polski 4. Na mocy układu zawartego 28 września 1918 roku, między rządem francuskim a Komitetem Narodowym Polskim, znacznie rozszerzono podstawy organizacyjne. Przewidziano w nim m.in. utworzenie stanowiska naczelnego dowódcy wojska polskiego oraz Sztabu Generalnego, na czele którego miał stanąć oficer francuski. W myśl tego układu, dowództwo organizowanej armii objął w dniu 4 października 1918 roku gen. Józef Haller. W polskich siłach zbrojnych jednostką, która zapoczątkowała historię broni pancernej był 1 Pułk Czołgów 5. Rozkazem z 15 marca 1919 roku dowództwo Armii Polskiej we Francji po uzyskaniu zgody władz francuskich nakazało sformować pięć kompanii, następnie 16 marca dwóch batalionów czołgów. Z kolei francuska kwatera główna Armii Wschodniej 19 marca 1919 roku, poleciła przeprowadzić to formowanie dowódcy XXXVIII Korpusu Armii, w oparciu o francuski 505 Pułk Czołgów, którego dotychczasowy dowódca został wyznaczony na pierwszego dowódcę nowoformowanej jednostki. Do organizacji pułku przystąpiono 22 marca 1919 roku w Maetigny les Bains 6. Wiele niezwykle cennych informacji o 4 Szerzej o komitecie patrz: M. L e c z y k, Komitet Narodowy Polski a Entanta i Stany Zjednoczone , Warszawa O dziejach tego pułku, patrz m.in.: B. J e ż e w s k i, Udział czołgów w akcji pod Dźwińskiem, Przegląd Wojskowo-Techniczny 1929, z. 4, ss ; tenże, 1 Pułk Czołgów, Londyn 1972, nakł. Koła b. żołnierzy 1 Pułku Czołgów, B. J e ż e w s k i, 1 Pułk Czołgów, Warszawa 1995; W. K o h u t n i c k i, Przeszłość bojowa naszych czołgów w świetle krytyki, Przegląd Wojskowo-Techniczny, 1928, nr 12; tenże. Czołgi pod Mikulińcami, Przegląd Wojskowo-Techniczny, 1929, t. 4, s ; tenże. Fragmenty niektórych działań naszych czołgów na froncie w latach , Przegląd Wojskowo-Techniczny, 1929, nr 3, s ; tenże. Uwagi o użyciu czołgów w roku, Bellona, 1925, nr 19, z. 1, s ; J. N a s p i n s k i, Czołgi Renaulta w natarciu na Bobrujsk w dniu 29 sierpnia 1919 roku, Przegląd Wojskowo- Techniczny 1929, z. s ; W. P a c z o s k i, Udział II plutonu 5-tej kompanii czołgów w natarciu na Radzymin 15 VIII 1920 roku, Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej, Londyn, 1970, nr 59; M. P i w o s z c z u k, Zarys historii wojennej 1-go Pułku Czołgów, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1935, 118 ss., 1 szkic; tenże; Zarys historji wojennej 1-go Pułku Czołgów, [uzup. dokonał] B. J e ż e w s k i, M.W. Ż e b r o w s k i, Londyn 1964, 135 ss., T. U r b a ń c z y k, Czołgi i pociągi pancerne w bitwie warszawskiej 1920 roku, Mówią Wieki, 1991, nr 4, s ; B. W a l i g ó r a, Działalność czołgów i pociągów pancernych w boju na przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 roku, Przegląd Wojskowo-Techniczny, 1932, nr 5/6; Z dziejów 1 pułku czołgów, Przegląd Wojskowo-Techniczny, 1928, s ; Zarys Historji Wojennej Pułków Polskich , Wojskowe Biuro Historyczne, Seria II, z M. P i w o s z c z u k, op. cit., s. 3 4.

4 jego początkach znajdziemy w aktach zespołu Dowództwa Armii gen. Józefa Hallera 7. Bez szczegółowej kwerendy rozkazów i zarządzeń organizacyjnych, rozkazów personalnych trudno odtworzyć dzieje tej pierwszej jednostki pancernej Wojska Polskiego. Do najbardziej interesujących dokumentów należą niewątpliwie rozkazy organizacyjne i reorganizacyjne 8, etaty 9, obsady oficerskie 10, akta personalne i awansowe oficerów, programy szkolenia, raporty o sytuacji w 1 Pułku Czołgów 11, skrypty z wykładów w Centrum Sztabu Generalnego armii francuskiej o organizacji i użyciu czołgów 12. Do Polski pułk przybył 17 czerwca 1919 roku jako jeden z ostatnich bojowych oddziałów armii gen. Józefa Hallera. Na garnizon pułku wyznaczono Łódź, gdzie po wyładowaniu z transportu 120 czołgów w tym 72 wyposażonymi w armaty i 48 w karabiny maszynowe natychmiast przystąpiono do dalszego szkolenia. Historie działań wojennych pododdziałów 1 Pułku Czołgów możemy odtworzyć na podstawie akt operacyjnych tych związków taktycznych w składzie których walczyły wydzielone pododdziały a nawet poszczególne czołgi podczas wojen W większości przypadków pododdział czołgów z reguły kompanię, rzadziej batalion Naczelne Dowództwo przydzielało do dyspozycji dowódcy frontu, a ten z kolei podporządkowywał go dowódcy dywizji bądź brygady. Dlatego materiał źródłowy jest bardzo rozproszony i aby prześledzić losy poszczególnych kompanii czołgów należy dokonać szczegółowej, dogłębnej kwerendy we wszystkich zespołach zaczynając od szczebla Naczelnego Dowództwa, poprzez 7 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), Dowództwo Armii gen. Hallera, I Sygnatury w CAW są zbudowane w następujący sposób: nazwa archiwum CAW; nazwa zespołu tu Dowództwo Armii gen. Hallera; oznaczenie okresu tu rzymska I, to okres obejmujący lata , II to wojna obronna w 1939 roku, III to okres , IV to okres ; liczba po kropce tu 123, oznacza grupę zespołów akt polskich formacji wojskowych z okresu I wojny światowej w tym konkretnym przypadku armię gen. Hallera; kolejna liczba po kropce tu arabska 1, to numer przyporządkowany konkretnemu zespołowi w tej grupie tj. zespół Dowództwa armii; Kolejne liczby arabskie to numery konkretnych jednostek archiwalnych (dalej j.a.) w przeważającej części występujących w formie teczki, poszytu lub rzadziej wiązki dokumentów. Szerzej o systemie sygnatur przyjętych w CAW patrz. J. S z o s t a k, T. W a w r z y ń s k i, System sygnatur archiwalnych dla zespołów Ludowego Wojska Polskiego z lat , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, Warszawa 1992, nr 15, s Np. Zarządzenie w sprawie reorganizacji 1 pułku czołgów, tamże, Tamże, Obsada oficerska 1 pułku czołgów lipiec sierpień 1919 roku, Tamże, Tamże, Tamże, Pododdziałów, gdyż jako całość 1 pcz nigdy nie działał.

5 dowództwa frontów, armii, różnego rodzaju grup operacyjnych i taktycznych, dywizji, brygad, a na dowództwach pułków kończąc dowództw pod które podlegały lub w ramach których działały czołgi. Dopiero wówczas możemy w miarę w pełni odtworzyć wojenne losy pierwszych polskich czołgistów. Jest to tak jednak tak obszerny temat przypomnijmy, że pułk w ówczesnym czasie tworzyło sześć kompanii czołgów i każda miała swój własny szlak bojowy iż należało by temu poświęcić osobne opracowanie. Tutaj jedynie z braku miejsca i czasu zasygnalizuję ten problem. Przykładowo, informacji o 2 kompanii czołgów która jako pierwszy pododdział czołgowy, wyruszyła 18 sierpnia 1919 roku na front należy szukać, odnośnie roku 1919 w zachowanych zespołach akt: Naczelnego Dowództwa WP, a zwłaszcza jego Oddziale I Organizacyjnym 14, Oddziale III Operacyjnym 15, Oddziale IV Etapowym 16, Oddziale V Personalnym 17, Głównego Kwatermistrza 18 oraz w kolekcji Ordre de Bataille 19 i stanów liczebnych 20 Naczelnego Dowództwa; Sztabu Generalnego, przede wszystkim w zespole Szefa Sztabu Generalnego 21, Oddziale I Organizacyjnym 22 i Oddziale V Personalnym 23 ; Frontu Litewsko-Białoruskiego 24 ; 1 Dywizji Piechoty Legionów 25 ; 2 Dywizji Piechoty Wielkopolskiej 26 ; Grupy Operacyjnej Wielkopolskiej 27 i Grupy Operacyjnej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego 28. Ślady dalszej działalności 2 kompanii czołgów, tj. w pierwszej połowie 1920 roku, możemy odnaleźć podobnie jak w wyżej omawianym okresie w zespołach Naczelnego Dowództwa, Sztabu Generalnego i Frontu Litewsko-Białoruskiego, a poza tym w aktach: 2 Dywizji Litewsko-Białoruskiej 29 ; 9 Dywizji Piechoty 30 i wchodzącej w jej skład XVIII 14 CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I

6 Brygady Piechoty 31. Natomiast dla przedstawienia wkładu 2 kompanii czołgów w zwycięstwo w bitwie warszawskiej, niezbędne jest dogłębne poznanie oprócz już wymienionych wyżej naczelnych organów kierowania siłami zbrojnymi zespołów dowództw: Frontu Północnego 32 ; 5 Armii 33 ; Grupy Operacyjnej gen. Aleksandra Karnickiego 34 ; Grupy Operacyjnej gen. Franciszka Krajowskiego 35 i 18 Dywizji Piechoty 36. W chwili zakończenia działań wojennych poszczególne bataliony pułku stacjonowały początkowo w różnych garnizonach: I Baon najpierw we Lwowie, a następnie w Warszawie; II Baon w Białymstoku, od listopada 1920 roku w Krakowie, by pod koniec tego roku ostatecznie przenieść się do Żurawicy pod Przemyślem, III Baon w Łodzi, od stycznia 1921 roku w Biedrusku, a w końcu listopada tegoż roku w Poznaniu. Z dniem 11 sierpnia 1921 roku pułk postawiono w myśl nowej organizacji oddziałów czołgów w stan likwidacji. Od 10 września 1921 roku bataliony uzyskały samodzielność. Nowa organizacja jednak nie sprawdziła się i już 16 lutego 1923 roku nastąpiło odrodzenie 1 Pułku Czołgów. W jego skład weszły I, II i III batalion w dotychczasowym składzie, z tym, że z trzech batalionowych warsztatów czołgowych utworzono pułkowe warsztaty czołgowe. Na miejsce stacjonowania pułku została wyznaczona Żurawica. W październiku 1930 roku pułk został przeniesiony do Poznania, jako stałego garnizonu 37. Pod swoją pierwotną nazwą pułk funkcjonował do 1931 roku. Archiwalia jakie pozostały z tego okresu jego działalności zaledwie 11 j.a. są dwojakiego rodzaju: rozkazy dzienne pułku z lata i wykazy uposażeń z okresu wrzesień 1930 do marca 1931 roku 39. Kontynuatorem tradycji 1 Pułku Czołgów był 1 Pułk Pancerny po którym zachował się materiał archiwalny w postaci: rozkazów dziennych z lat (11 j.a.) 40, 30 CAW, I , 14, 31, 73, CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I CAW, I , 3, 6 7, Za wyjątkiem II Baonu, który pozostał w Żurawicy i był w późniejszym okresie bazą organizacyjną 2 Pułku Pancernego. 38 CAW, 1 Pułk Czołgów, I Tamże, CAW, 1 Pułk Pancerny, I

7 wykazy uposażeń z lat (6 j.a.) 41 i sprawozdanie z wyszkolenia pułku w okresie zimowym w roku 1932 (1 j.a.) 42. Szczebel pułku reprezentowany jest ponadto przez mocno okrojony materiał 3 Pułku Pancernego z Modlina: rozkazy dzienne z lat (5 j.a.) 43 i wykazy uposażeń z lat (2 j.a.) 44. Brak całkowicie akt wytworzonych przez 2 Pułk Pancerny z Żurawicy. Po wielkiej reorganizacji broni pancernej która jako odrębny rodzaj wojska zaistniała praktycznie dopiero od 1930 roku, kiedy to powstało Dowództwo Broni Pancernej w 1931 i 1935 roku dokonano kolejnych przeobrażeń organizacyjnych 45. W wyniku tych prac powołano początkowo do życia jako samodzielne jednostki, bataliony czołgów i samochodów pancernych, a następnie bataliony pancerne. Po jednostkach tych zachowały się następujące archiwalia: I Batalion Pancerny m.p. Poznań rozkazy dzienne z lat (13 j.a.) 46 i wykazy uposażeń z lat (5 j.a.) 47 ; III Batalion Pancerny m.p. Warszawa rozkazy dzienne z lat (20 j.a.) 48, rozkazy dzienne sukcesora batalionu tj. I Batalionu Czołgów Lekkich z 1938 roku (1 j.a.) 49, rozkazy dzienne Oddziału Wydzielonego z 1937 roku (1 j.a.) 50, wykazy uposażeń z lat (5 j.a.) 51 oraz pojedyncze jednostki archiwalne gromadzące materiały szkoleniowe , korespondencyjne m.in. w sprawach personalnych z lat , książka służbowa kompanii czołgów Vickers z lat i materiały ewidencyjne sprzętu pancernego i szkoleniowe z lat ; IV Batalion Pancerny m.p. Brześć n. Bugiem to najliczniejszy zespół, bo liczący 67 j.a. są w nim rozkazy dzienne z lat Tamże, Tamże, CAW, 3 Pułk Pancerny, I Tamże, E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie Próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1964, s CAW, I Batalion Pancerny, I Tamże, CAW, III Batalion Pancerny, I i Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże,

8 , rozkazy tajne, organizacyjne. podoficerskie i wnioski do rozkazów oficera mobilizacyjnego z lat , skorowidze imienne podoficerów, chorążych i szeregowych z lat , sprawy personalne, urlopowe i odznaczeniowe kadry i żołnierzy 59 oraz korespondencja w sprawach gospodarczych 60 ; V Batalion Pancerny m.p. Kraków zachowały się jedynie rozkazy dzienne z lat (4 j.a.) 61 i wykaz uposażeń z lutego 1938 roku 62 ; VH Batalion Pancerny m.p. Grodno (1 j.a.) rozkazy dzienne z 1938 roku 63 ; VIII Batalion Pancerny m.p. Bydgoszcz rozkazy dzienne (9 j.a.) i wykazy uposażeń (4 j.a.) z lat ; IX Batalion Pancerny m.p. Lublin to tylko rozkazy dzienne (6 j.a.) z lat ; X Batalion Pancerny m.p. Łódź/Zgierz rozkazy dzienne (4 j.a.) 66 i wykazy uposażeń (3 j.a.) 67 ; XII Batalion Pancerny m.p. Łuck tylko rozkazy dzienne z lat (3 j.a.) 68 ; Dywizjon Pancerny nr 91 rozkazy dzienne i wykaz uposażeń z 1939 roku 69. Niefortunną próbą wzmocnienia znaczenia czołgów w doktrynie wojennej przedwojennej armii polskiej, było utworzenie w 1937 roku dowództw grup pancernych. Sformowano wówczas 1 i 2 Dowództwo Grupy Pancernej, a w następnym roku, 3 Dowództwo Grupy Pancernej. Dowódcy 1 Grupy podlegały I, III, VIII i X Baon Pancerny, dowódcy 2 Grupy Pancernej II, V, VI i XII oraz kadra IX Baonu Pancernego. Ostatnią formacją na tym szczeblu, była utworzona wiosną 1939 roku Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa, która spisała się chlubnie podczas kampanii wrześniowej. Do chwili wybuch II wojny światowej organizacja grup pancernych nie została jednak ukończona. Ze wszystkich tych jednostek zachowały się tylko szczątkowe ilości materiałów archiwalnych. Obejmują one trzy j.a. 3 Grupy Pancernej: rozkazy dowództwa z okresu od 29 czerwca 1938 do 1 sierpnia CAW, IV Batalion Pancerny, I Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, CAW, V Batalion Pancerny, I Tamże, CAW, VII Batalion Pancerny, I CAW, VIII Batalion Pancerny, I CAW, IX Batalion Pancerny, I CAW, X Batalion Pancerny I Tamże, CAW, XII Batalion Pancerny, I CAW, Dywizjon Pancerny nr 91, I

9 roku 70, studium broni pancernej i motoryzacyjnej wojska niemieckiego 71 i sprawozdanie z ćwiczenia doświadczalnego nr 15 nt. Obrona przeciwpancerna wytyczne 72. Z dokumentów Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej zachowała się jedynie jedna jednostka, zawierająca wykazy uposażeń oficerów z sierpnia i września 1939 roku 73. Do 1925 roku na szczeblu Ministerstwa Spraw Wojskowych nie było wyodrębnionej komórki zajmującej się wyłącznie czołgami. Wszystkie problemy związane z szeroko wówczas rozumianą bronią pancerną w tym czołgów znajdowały się w gestii Departamentu Technicznego Ministerstwa Spraw Wojskowych 74. Sprawy dotyczące czołgów rozpatrywano i załatwiano w poszczególnych sekcjach tego departamentu. Stąd i tak skąpy materiał archiwalny jest bardzo rozproszony. Najciekawsze archiwalia znajdują się w Sekcji Samochodowej, są to: sprawy organizacyjne i dyslokacyjne oraz zakupów za granicą materiałów samochodowych i czołgowych z 1921 roku 75, etaty sprzętu czołgowego z 1923 roku 76 oraz uwagi o użyciu czołgów podczas ćwiczeń z lat Z wyodrębnionego w 1927 roku Wydziału Broni Pancernych zachowały się jedynie 5 j.a. Do niezmiernie cennych archiwaliów należy bez sprzecznie zaliczyć: projekt organizacji czołgów na czas pokojowy i wojenny wraz z etatami, rozkład i rozlokowanie czołgów na dzień 20 sierpnia 1920 roku oraz rozkaz o utworzeniu odrębnego korpusu oficerskiego czołgów 78 i referat szefa Departamentu Inżynierii z dnia 13 czerwca 1927 roku w sprawie broni pancernej CAW, Dowództwo 3 Grupy Pancernej, I Tamże, Tamże, CAW, Dowództwo Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, I CAW, Departament Techniczny Ministerstwa Spraw Wojskowych (dalej MSWojsk.), I Przechodził on wiele reorganizacji i tak od 1918 roku nosił nazwę Departament III Techniczny, od maja 1919 Departament III Techniczno-Komunikacyjny, od marca 1920 roku Departament II Wojsk Technicznych, od sierpnia 1921 roku Departament VI Wojsk Technicznych, a po kolejnej zmianie od czerwca 1925 roku powstał Departament V Wojsk Technicznych, z którego w czerwcu 1927 roku utworzono Departament Inżynierii w składzie którego pojawiła się wyodrębniona jednostka Wydział Broni Pancernych. Z tego właśnie wydziału, po kolejnej reorganizacji w lutym 1929 roku utworzono samodzielne Szefostwo Broni Pancernych. 75 Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, 248.

10 Najciekawszym i najbogatszym zespołem MSWojsk. z lat jest niewątpliwie zespół Dowództwa Broni Pancernych 80. Dowództwo to powstało 23 września 1930 roku z Szefostwa Broni Pancernych 81, które składało się początkowo z referatów: Ogólnego, Wyszkolenia, Personalnego i Technicznego, a od kwietnia 1930 roku: Ogólnego, Materiałowego, Studiów i Samodzielnego Referatu Przemysłu Wojennego. Akta zespołu zawierają 53 j.a. Dokumenty te pochodzą z lat , w tym najliczniej są reprezentowane z lat , najskromniej z lat Akta podzielone są na 8 grup tematycznych. Najważniejszą grupę akt stanowią materiały dotyczące wyposażenia technicznego: dane taktyczno-techniczne uzbrojenia, sprawozdania z poprowadzonych prób doświadczalnych czołgów, rysunki techniczne, wykazy stanu taboru 18 j.a. W grupie tej znajdują się także akta Komisji Normalizacji Dowództwa Broni Pancernych: są to m.in. sprawozdania, projekty i wykazy norm, opinie i protokóły Komisji. Drugą, nie mniej liczną grupę stanowią dokumenty szkoleniowe: rozkazy organizacyjne, instrukcje, programy, korespondencja w sprawie studiów za granicą 82, regulaminy i tabele należności 83, instrukcje techniczne i regulaminy 84 w sumie 15 j.a. Pozostałe grupy tworzą dokumenty zawierające informacje na temat: przepisów służbowych, charakterystyk i zestawień porównawczych broni pancernych Francji, Niemiec, Polski i ZSRR, stanów faktycznego i materiałowego jednostek broni pancernych, w tym pododdziałów czołgów 85. Z zespołem w którym znajdują się także choć w mniejszym zakresie, bo zaledwie w 14 j.a. informacje dotyczące czołgów jest Departament Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. Początkowo tj. od 28 czerwca 1926 roku Biuro Ogólno- Organizacyjne bezpośrednio podlegało II wiceministrowi i było jego organem pracy. Tworzył je wydział organizacyjny i wyszkolenia, a od sierpnia 1927 roku organizacyjny, wyszkolenia i szkolnictwa wojskowego. Z dniem 30 października CAW, I Po reorganizacji Departamentu Inżynierii MSWojsk. z roku z Wydziału Broni Pancernych. 82 CAW, I i Tamże, Tamże, 19 i Tamże, 3, 4 i 5.

11 roku zarządzono likwidację Biura, a w jego miejsce powołano Departament Dowodzenia Ogólnego, w którego skład wchodziły wydziały: ogólny, organizacji wyszkolenia, OPL i sekretariat. Taka organizacja przetrwała do grudnia 1937 roku, kiedy to po kolejnej reformie w skład Departamentu weszły wydziały: bezpieczeństwa, ogólny, organizacyjny, organizacji wyszkolenia wojska, studiów i psychologiczno-wychowawczy 86. Do najwartościowszych należy zaliczyć: materiały o reorganizacji broni pancernych i wojsk samochodowych 87, projekt rozbudowy organizacyjnej czołgów 88, referat przedstawiający organizację formacji pancernych na stopie pokojowej 89, zarządzenie w sprawie kompanii manewrowej czołgów (wszystkie ww. dokumenty dotyczą 1927 roku) 90. Bardzo cenne są zwłaszcza akta: z 1937 roku o organizacji brygady pancerno-motorowej 91 i z 1939 roku, zawierające sprawozdania o stanie broni pancernej, z prac laboratoryjnych i działalności Biura Badań Technicznych Broni Pancernych, wnioski ogólne o jednostkach pancernych i studia techniczne, a przede wszystkim informacje o 1 i 2 Grupie Pancernej 92. Jak już wyżej wspomniano, czołgi przez cały okres międzywojenny miały status broni pomocniczej, współdziałającej z piechotą i kawalerią, a w mniejszym stopniu z artylerią. Stąd też w zespole akt powstałego 22 sierpnia 1921 roku po zlikwidowaniu Departamentu I Broni Głównych i Wojsk Taborowych Departamentu Piechoty MSWojsk. 93 odnajdziemy materiały dotyczące czołgów w tym m.in.: ogólne zasady użycia broni pancernej, studia doświadczalne z czołgami TK, sprawozdania z ćwiczeń doświadczalnych z czołgami i zasady obrony przeciwpancernej 94. W zespole Departamentu Kawałem MSWojsk. który powołano tym samym rozkazem co Departament Piechoty z interesujących nas materiałów odnajdziemy m.in. kompetencje Dowództwa Broni Pancernych, organizacja Warszawskiej Brygady 86 CAW, Departament Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. (dalej DDO), I Tamże, Tamże, 21 i Tamże, 34, 62 i Tamże, Tamże, Tamże, Spis władz wojskowych 1918 I921, Warszawa 1936, cz. I. 94 CAW, Departament Piechoty MSWojsk. I

12 Pancerno-Motorowej 95, projekt instrukcji Walka kawalerii z bronią pancerną 96, Instrukcje dotyczące organizacji wf w wojsku, wyszkolenia w formacjach broni pancernych i oddziałach cyklistów 97, wytyczne do szkolenia do walki i współdziałania z czołgami 98, plany zabezpieczenia i programy kursów i praktyk 99, wnioski do ćwiczeń we współdziałaniu z czołgami 100, zarządzenia i sprawozdania z ćwiczeń broni połączonych 101, referat mjr Ryszarda S. Liwickiego pt. Obrona przeciwpancerna i współdziałanie z bronią pancerną 102 płk Zygmunta Miłkowskiego pt. Użycie i działanie dywizjonu pancernego w składzie 3 4 pułkowej jednostki kawalerii 103. Ważnym źródłem dla historii broni pancernej od połowy lat dwudziestych, jest niewątpliwie grupa zespołów akt Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych (dalej GISZ). GISZ został utworzony na podstawie dekretu prezydenta RP z 6 sierpnia 1926 roku 104. Na jego czele stał generalny inspektor generał przewidziany na naczelnego wodza w czasie wojny, w okresie pokoju zgodnie z artykułem 3 dekretu był on stałym zastępcą ministra spraw wojskowych we wszystkich sprawach przygotowania sił zbrojnych i państwa do obrony na wypadek wojny. Podporządkowanie to było tylko formalne, gdyż w rzeczywistości obie te funkcje sprawował wówczas marszałek Józef Piłsudski. W zespole tym najcenniejsze są dokumenty zgromadzone w jednostkach archiwalnych Biura Inspekcji GISZ, są to: rozkaz wykonawczy o organizacji szefostwa broni pancernych z 1929 roku 105 ; rozkazy wykonawcze o wprowadzeniu nowej organizacji i reorganizacji broni pancernej w latach ; rozkazy dotyczące organizacji Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej z 1939 roku 107 ; stany liczebne sił zbrojnych RP w latach ; sprawozdania z inspekcji 95 CAW, Departament Kawalerii MSWojsk. I i Tamże, 55 i Tamże, Tamże, 95, 97 98, i Tamże, i Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Dziennik Rozkazem MSWojsk. nr 22 z 1926 roku. 105 CAW, Biuro Inspekcji, I Tamże, 215, 221, 226 i Tamże, W tym dane o czołgach i kadrze, tamże,

13 jednostek czołgów i raport Inspektora Wojsk Technicznych z lat ; instrukcje, wytyczne i rozkazy do szkolenia broni pancernych z lat roku 110 i kadry zawodowej broni pancernej z lat ; sprawozdania i założenia do ćwiczeń aplikacyjnych oficerów broni pancernej z lat roku 112 ; sprawozdania i wytyczne do szkolenia tzw. kontyngentu broni pancernej z lat ; ćwiczenia doświadczalne broni pancernej z 1929 roku 114 ; bardzo ciekawe sprawozdanie o współdziałaniu artylerii z czołgami w natarciu 115 i zarządzenia, wytyczne i sprawozdanie z ćwiczeń doświadczalnych broni pancernych i lotnictwa z 1939 roku 116 ; wykład płk. dypl. Stanisława Teofila Arciszewskiego z 1939 roku pt. Zasady użycia i organizacji broni pancernej 117 ; dane techniczne czołgów Carden-Loyd i Renault FT, referaty i zarządzenia dotyczące broni pancernej z lat ; sprawozdania z ćwiczeń doświadczalnych z wozami bojowymi TK z lat ; ogólne zasady użycia broni pancernej z 1932 roku 120, regulamin Czołg lekki walka i instrukcja broni pancernej z 1937 roku 121 ; instrukcja chemiczna broni pancernej 122 i wskazówki tymczasowe dla pocztów sztandarowych jednostek broni pancernych z 1938 roku 123 ; skrypt pt. Użycie wielkiej jednostki pancernej z 1936 roku 124 ; uwagi wnioski i sprawozdania dotyczące działania oddziałów pancernomotorowych, sprawozdania z prac nad blachami i płytami pancernymi, materiały bibliograficzne dotyczące broni pancernej z lat ; opracowania, instrukcje i wytyczne w sprawie działania i zwalczania broni pancernej z lat Tamże, 393, , 436, 443, , 452, 454, 456, 461 i Tamże, 709, 713 i 721, 736, 782, , , i Tamże, , 905, 914 i Tamże, 975, 981 i Tamże, 1127, 1133, 1135, 1137, 1140, , 1148 i Tamże, , 1255, , , 1270, 1273, 1283, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, 1880 i Tamże, 753, 1558 i Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, 1882.

14 ; opracowania dotyczące obrony przeciwpancernej oraz zasad użycia i organizacji broni pancernej, sprawozdania komisji broni pancernych na temat możliwości zakupienia czołgów we Francji i Czechosłowacji z 1939 roku, tabele poglądowe polskiego sprzętu pancernego i notatki ppłk. dypl. Ryszarda Stefana Koperskiego nt. Broń pancerna, dane organizacyjne i taktyczne 127, referat pt. Broń pancerna i sposoby jej zwalczania 128. W zespole tym znajdziemy także trochę informacji o roli czołgów w ówczesnym wojsku, jako broni pomocniczej, współdziałającej i uzupełniającej, w sprawozdaniach z gier wojennych i operacyjnych generalicji z lat oraz w dokumentacje dotyczącą rejonów i zasad koncentracji wielkich jednostek z lat Ponadto rozproszony materiał znajduje się m.in. w zespołach: Gabinetu GISZ są to projekty organizacji jednostek kawalerii i broni pancernej z lat oraz w Inspektoracie Armii Lwów sprawozdania z inspekcji jednostek broni pancernej z lat Większy okres czasowy obejmują archiwalia z grupy zespołów Sztabu Generalnego ( ) następnie przemianowanego na Sztab Główny ( ) 133. I tak w zespole akt szefa Sztabu Głównego, tzw. Kancelarii przybocznej odnajdziemy całą grupę niezmiernie interesujących materiałów specjalnej powołanej w czerwcu 1936 roku komisji do spraw rozbudowy armii polskiej płk. dypl. Jana Jagmin-Sadowskiego 134 z których najciekawsze to przede wszystkim referat na temat rozbudowy broni pancernej z załącznikami z 1936 roku 135. Poza tym nie mniej interesujące są: projekty rozbudowy broni pancernych i jej mechanizacji z lat 126 Tamże, Tamże, W aktach generała inspekcjonującego gen. Wieniawy-Długoszowskiego, Tamże, Tamże, Tamże, CAW, Gabinet GISZ, I CAW, Inspektorat Armii Lwów, I Zmianę nazwy wprowadził rozkaz Oddziału I Szt. Gen /Org. z roku. 134 W skład komisji weszli ponadto: płk dypl. Karol Hodała, ppłk dypl. Mieczysław Silisławski i ppłk dypl. Stanisław Sadowski. Ekipa ta na podstawie wytycznych szefa Sztabu Głównego gen. Wacława Stachiewicza opracowywała oddzielne referaty, dotyczące rozbudowy poszczególnych działów wojska i rodzajów broni. W każdym referacie zawarto porównania organizacji i wyposażenia armii polskiej w stosunku do armii niemieckiej, radzieckiej i francuskiej. Plan odnośnie rozbudowy broni pancernej został zatwierdzony przez Komitet do spraw Uzbrojenia i Sprzętu (KSUS) przy GISZ, w dniach 8 9 stycznia 1937 roku. Szerzej o działalności i wynikach tych prac patrz E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie , Próby modernizacji i rozbudowy. Warszawa 1964, ogólnie s , a o broni pancernej, s CAW, Szef Sztabu Głównego, Kancelaria Przyboczna I

15 ; wymieniamy już wykład Stefana Mossora Walka z bronią pancerną 137 oraz projekt przepisów O administracji materiałami pancernymi i samochodowymi z 1939 roku 138. W zespole Biura Komitetu dla Spraw Uzbrojenia jest także ciekawy referat przygotowany dla szefa Sztabu Generalnego w 1923 roku na temat czołgów produkowanych przez angielską firmę Vickers 139. W zespole Oddziału I Ogólno-Organizacyjnego 140 Sztabu Generalnego oprócz wycinkowych danych o broni pancernej z licznych Ordre de Bataille, stanów liczebnych i komunikatów dyslokacyjnych Wojska Polskiego z lat odnajdziemy m.in.: projekty etatów wojennych opracowanych przez Dowództwo Broni Pancernej MSWojsk. z 1938 roku 141 ; rozkaz dotyczący organizacji czołgów na stopie pokojowej i schematy organizacji batalionu czołgów na stopie wojennej z 1921 roku. Tymczasową organizacje czołgów na stopie wojennej, schematy organizacyjne, etaty, poprawki, Projekt rozbudowy formacji czołgów opracowany w Departamencie Piechoty MSWojsk., referat na temat nowej organizacji wojennej piechoty i organizacji doświadczalnej grupy pancerno-motorowej z lat ; rozkaz wykonawczy z 1930 roku szefa Broni Pancernych MSWojsk. o wprowadzenie w życie nowej organizacji broni pancernych, sprawozdanie z konferencji w sprawie organizacji broni pancernej na stopie pokojowej, rozkaz wykonawczy Dowództwa Broni Pancernych MSWojsk. o organizacji trzech pułków pancernych, projekt organizacji broni pancernych na stopie wojennej (etaty) dla celów ćwiczebnych i doświadczalnych z ; projekt organizacji wojennej broni pancernych (etaty) projekt planu rozbudowy i modernizacji oraz zmiany w Ordre de Bataille, etaty i składy osobowe nowoutworzonych jednostek pancernych, opinie o pokojowej organizacji batalionów pancernych (czołgów lekkich, rozpoznawczych TK. i TKS), mapę dyslokacji jednostek broni pancernych na terenie RP, znaki umowne jednostek pancernych 136 Tamże, Tamże, Tamże, CAW, Biuro Komitetu dla Spraw Uzbrojenia Sztabu Generalnego, I Od 1928 roku Organizacyjno-Mobilizacyjny Sztabu Głównego WP. 141 CAW, Oddział I Organizacyjno-Mobilizacyjny Sztabu Generalnego/Głównego, I Tamże, Tamże, 68.

16 opracowane przez dowództwo Broni Pancernych z lat ; organizację wojenną wojsk pancernych i projekt organizacji oddziałów pancernych w brygadach kawalerii (etaty) z lat ; projekty etatów ośrodków zapasowych broni pancernych z 1936 roku 146 oraz tabele mobilizacyjne S 26/27 wskazówki do tabel broń pancerna z 1925 roku 147. Interesujące nas archiwalia Oddziału III Operacyjnego 148 Sztabu Generalnego to m.in.; rozkazy regulujące szczegóły organizację i uruchamianie manewrowych oddziałów czołgów z lat ; programy strzelań dla formacji czołgowych z 1923 roku 150 ; plany kursów dla czołgistów z 1924 roku 151 ; projekt regulaminów czołgów Renault cz. II Walka 152 ; Tymczasowa instrukcja taktycznego użycia czołgów TK z 1936 roku 153 ; wyposażenie bojowe armii w broń pancerną, studium o broni pancernej dla prac nad strukturą armii, referat na temat użycia wojsk pancerno-motorowych, plany rozwoju broni pancernej i przeciwpancernej oraz fotografie sprzętu, szkice i mapy dyslokacyjne wojsk pancernych z lat W zakresie spraw używając dzisiejszej terminologii logistycznych, pomocne są materiały Oddziału IV Kwatermistrzowskiego m.in.: organizacja służby samochodowej i broni pancernej na stopie wojennej z lat ; rozkazy organizacyjne Dowództwa Broni Pancernych z 1939 roku 156 ; zarządzenie Dowództwa Broni Pancernych MSWojsk. dotyczące marszu doświadczalnego grupy pancerno-motorowej z lat ; materiały do podręcznika dla prac sztabów w polu dotyczące broni pancernej oraz sprzętu uzbrojenia i łączności 158 ; wykłady na 144 Tamże, 69 i Tamże, Tamże, Tamże, Od 1928 roku Szkoleniowo-Organizacyjny Sztabu Głównego. 149 CAW, Oddział III Szkoleniowo-Operacyjny Sztabu Generalnego/Głównego WP, I Tamże, Tamże, Tamże, I Tamże, Tamże, CAW, Oddział IV Kwatermistrzowski Sztabu Głównego, I Tamże, Tamże, Tamże, 340.

17 kursie wyższych dowódców wymienionych już powyżej ppłk dypl. Mossora Walka z bronią pancerną i ppłk Arciszewskiego Zasady użycia i organizacji broni pancernej, z lat ; Regulamin broni pancernej cz. III (uzgodnienia) i Zasady regulaminowe użycia czołgów TK z 1938 roku 160 ; Instrukcja o zaopatrzeniu wojska w materiał pancerny i samochodowy w czasie wojny oraz Schemat organizacyjny służby samochodowej i służby broni pancernej z lat Szkolnictwo okresu międzywojennego dotyczące bezpośrednio broni pancernej reprezentuje tylko jeden liczący zaledwie 28 j.a. z lat zespół, powstałego w marcu 1934 roku Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych 162 w Modlinie. Centrum było spadkobiercą istniejących w latach szeregu szkół, które szkoliły specjalistów oddzielnie dla broni pancernych i wojsk samochodowych. Pierwszą z nich byłą utworzona 26 maja 1919 roku w Krakowie Szkoła Oficerska Wojsk Samochodowych 163. Następną, to utworzone w czerwcu 1921 roku Centrum Wyszkolenia Oficerów Czołgów w Łodzi, które następnie przeorganizowano w Centralną Szkołę Czołgów przy 1 Baonie Czołgów w Żurawicy. Wcześniej, bo w październiku 1920 roku, zorganizowano w Warszawie Szkołę Podchorążych Wojsk Samochodowych 164, którą w styczniu 1923 roku przeorganizowano w Obóz Wyszkolenia Wojsk Samochodowych 165, a w kwietniu tegoż roku przemianowano na Obóz Szkolny Wojsk Samochodowych 166. W styczniu 1927 roku nastąpiło połączenie Obozu Szkolnego Wojsk Samochodowych z Centralną Szkołą Czołgów i utworzono Szkołę Czołgów i Samochodów w Warszawie 167. Niedługo, bo w lipcu 1930 roku, szkołę tę rozformowano, a na jej miejsce utworzono Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych w Warszawie 168. Kolejna reorganizacja 159 Tamże, Tamże, Tamże, CAW, Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych (dalej CWBP), I Dz. Rozk. MSWojsk. nr 60 poz z 31 maja 1919 roku. 164 Dziesięciolecie Odrodzenia Polskiej Siły Zbrojnej , Warszawa Uzupełnienie etatu CSC patrz, dodatek tajny nr 25 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 43 z 8 listopada 1921 roku. 165 Tymczasowy Statut Obozu Szkolnego Wojsk Samochodowych, Dz. Rozk. MSWojsk. nr 43, poz. 559 z 13 stycznia 1923 roku. 166 Dz. Rozk. MSWojsk nr 13, poz. 173 z 10 kwietnia 1923 roku. 167 Tajny dodatek nr 1 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 2 poz. 4 z 21 stycznia 1927 roku. 168 Rozkaz Dzienny Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych nr 157 z lipca 1930 roku. CAW, CWBP, I

18 nastąpiła w marcu 1934 roku, kiedy to zgodnie z rozkazem MSWojsk. Dowództwa Broni Pancernych, ww. Centrum przemianowano na Centrum Wyszkolenia Czołgów i Samochodów Pancernych z miejscem postoju w Modlinie 169. Do poprzedniej nazwy Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych powrócono jednak szybko, bo już w następnym roku 170. Do Centrum Należała także utworzona w 1936 roku Szkoła Podchorążych Broni Pancernych 171. Niestety, większość dokumentów z wyżej wymienionych szkół nie zachowało się. Zespół akt który przetrwał, nie odzwierciedla pełnego spektrum działalności szkoleniowo-dydaktycznej. Najliczniejszą grupą w zachowanym materiale stanowią rozkazy dzienne (15 j.a.) 172 oraz wykazy uposażenia kadry i kursantów Centrum (10 j.a.) z lat Najstarsze akta to rozkazy dzienne Wojsk Samochodowych ( ) i Szkoły Czołgów i Samochodów (1929) 174, Najciekawszymi dokumentami są programy kursów fachowych dla nadterminowych mechaników broni pancernych czasu wojennego 175. O taktyce użycia czołgów na wyższym szczeblu możemy dowiedzieć się nieco podczas studiowania przebogatego zespołu archiwalnego (855 j.a.) powstałej 15 czerwca 1919 roku w Warszawie Wyższej Szkoły Wojennej 176. Zaznaczyć jednak trzeba w tym miejscu, że głównym przeciwnikiem rozwoju broni pancernej w latach dwudziestych i trzydziestych były kierownicze władze wojskowe, które aż do wybuchu wojny przeciwstawiały się jakiemukolwiek podniesieniu znaczenia czołgów w polskiej doktrynie wojennej. Wyrazem tego było m.in. odrzucenie projektu Dowództwa Broni Pancernych utworzenia przy Wyższej Szkole Wojennej kursu dla oficerów broni pancernej, uzasadniając, iż lepiej będzie jeśli jej oficerowie nauczą się dobrego współdziałania z bronią główną, a przede wszystkim z piechotą 177. Dlatego 169 Rozkaz wykonawczy Dowództwa Broni Pancernych L.dz. 110/Tajn. Org.34 z 26 lutego 1934 raku, CAW Biblioteka nr 5877 i Rozkaz dzienny CWBP nr 60 z 14 marca 1934 roku, CAW, CWBP, I Rozkaz dzienny Centrum Wyszkolenia Czołgów i Samochodów Pancernych nr 222 z 3 października 1935 roku, CAW, CWBP, I Tajny dodatek do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 5 z 15 lipca 1936 roku. 172 CAW, CWBP, I Tamże, Tamże, Tamże, Początkowo tj. do 12 stycznia 1920 roku nazwa szkoły to Szkoła Oficerów Sztabu Generalnego, a następnie do sierpnia 1922 roku Szkoła Sztabu Generalnego. 177 E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie , Warszawa 1964, s

19 materiał archiwalny dotyczący czołgów jest w tym zespole bardzo rozproszony, gdyż broń tą omawiano niejako na marginesie, jedynie jako uzupełnienie i wspomaganie broni głównych; piechoty i kawalerii a w niniejszym stopniu artylerii. Do najciekawszych archiwaliów należą niewątpliwie: skrypty do wykładów, materiały dotyczące spraw wyposażenia technicznego z lat , sumaryczne zestawienia materiałowe z lat ćwiczenia z taktyki, opracowanie mjr. dypl. Jana Rzepeckiego pt. Użycie wielkiej jednostki pancernej i zasady obrony przeciwpancernej 180, wykład z przedmiotu czołgi dla I promocji , wymienione już w tym opracowaniu opracowanie ppłk. dypl. Mossora pt. Walka z bronią pancerną 182, ćwiczenia z taktyki broni pancernych 183. Poza tym informacje związane z historią broni pancernej można odnaleźć zapewne w: dokumentacji personalnej kadry i słuchaczy szkoły, zawierającej m.in. wykazy imienne, karty kwalifikacyjne i albumy fotograficzne absolwentów WSWojen. 184, w korespondencji we sprawach szkoleniowych 185, w instrukcjach, programach i wytycznych do szkolenia 186, w materiałach poświęconych wyszkoleniu oficerów zawodowych i rezerwy oraz w związkach taktycznych 187, w skryptach omawiających taktykę broni głównych i służb sztabów 188, w ćwiczeniach z taktyki ogólnej poszczególnych broni i z operacyjnej służby sztabów 189, materiałach z podróży taktycznych, operacyjnych i gier wojennych z lat , zadaniach taktycznych dla podstawowych jednostek broni 191 i ćwiczeniach z taktyki broni połączonych CAW, Wyższa Szkoła Wojenna (dalej WSWojen.), I Tamże, Tamże, Tamże, Ale, podobnie jak w poprzednim Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, Tamże,

20 Trochę informacji o czołgach odnajdziemy także w zespole utworzonego w 1931 roku Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie 193. Dotyczą one przede wszystkim współdziałania piechoty z czołgami a ściślej biorąc, wykorzystania pododdziałów czołgów i pojedynczych czołgów w piechocie. Do najciekawszych z nich należą: opracowanie o broni pancernej w Niemczech 194, rozkazy organizacyjne do ćwiczeń taktycznych, międzydywizyjnych i aplikacyjnych dla oficerów sztabowych broni pancernej z 1938 roku 195, grupy pancerno-motorowej 196 oraz materiały do ćwiczeń broni połączonych 197. Ilość akt wojskowych, umożliwiających ścisłe odtworzenie przebiegu działań wojennych oraz wszechstronną, głęboką i obiektywną ocenę wysiłku Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku zachowana w kraju jest niewielka. Centralne Archiwum Wojskowe jest w posiadaniu jedynie akt wytworzonych przez: Dowództwo Armii Łódź, Dowództwo Armii Warszawa, Dowództwo 21 Pułku Piechoty i kilku skorowidzów ewidencyjnych batalionu Obrony Narodowej w Świeciu na Pomorzu. Pewną ilość akt wytworzonych przez Sztab Główny WP oraz przez związki operacyjne i taktyczne Wojska Polskiego znajdują się w Instytucie Polskim i Muzeum Generała Sikorskiego w Londynie 198. Dlatego informacji do historii broni pancernej z tego okresu należy szukać z racji tego, iż do poszczególnych armii i wyższych związków operacyjnych były przydzielane pojedyncze pododdziały czołgów w zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym zespołach poszczególnych dowództw. Podobnie, jak w interesujących materiałach nie będących sensu stricte dokumentami, do których należą niewątpliwie przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym relacje i opracowania Wojskowego Biura Historycznego o działaniach poszczególnych armii, grup operacyjnych dywizji, brygad, itd. Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku. Do najciekawszych dotyczących prezentowanego 193 Powstało ono na mocy rozkazu Departamentu Piechoty MSWojsk. L. Dz. 5200/Taj.Org./30, z połączenia Doświadczalnego Centrum Wyszkolenia Piechoty Rembertów, Komendy Placu Ćwiczebnego Rembertów, Administracji Koszar Rembertów i Centralnej Szkoły Strzelniczej w Toruniu. 194 CAW, Centrum Wyszkolenia Piechoty, I Tamże, Tamże, Tamże, 89, 94 97, 99, , The Polish Institute and Sikorski Museum, 20 Princes Gate London, SW7 1PT, England

21 tu tematu zaliczyłbym relację np.: kpt. Władysława Stopy Działania rozpoznawcze oddziału pancerno-motorowego wysłanego 11 września 1939 roku na przedpola Warszawy 199 ; por. Stanisława Kalinowskiego dowódcy szwadronu czołgów Wielkopolskiej Brygady Kawalerii 200 ; mjr Stanisława Bobola, płk. dypl. Stanisława Jaksa-Rożen, kpt. Ernesta Krystiana Waltera, płk. Jana Zielińskiego, mjr. Mariana Serafiniuka i por. Mikołaja Ulacha o działaniach poszczególnych oddziałów i pododdziałów Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej 201 ; chor. Jana Kozłowskiego pt. Organizacja i mobilizacja Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych oraz działalność samochodów pancernych w kampanii wrześniowej 202 ; ppłk. Feliksa Michałowskiego Centrum Wyszkolenia Broni Pancernej 203 ; ppor. Józefa Podgórskiego i por. Czesława Müllera pt. Mobilizacja I Batalionu Pancernego Wielkopolskiej Brygady Kawalerii 204 ; kpt. Józefa Kaplinowskiego dowódcy plutonu czołgów 31 kompanii czołgów rozpoznawczych 205 ; mjr Antoniego Braziek pt Działania kompanii czołgów rozpoznawczych Armii Warszawa i ppłk Feliksa Michałkowskiego pt. Działanie kompanii czołgów kryterium Kula armii Warszawa 206. Dokumentów do historii Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie Centralne Archiwum Wojskowe nie posiada. Należy ich poszukiwać podobnie jak w przypadku źródeł do września 1939 roku w archiwach w Londynie i Nowym Jorku 207. Bardzo dobrze natomiast są reprezentowane i opracowane źródła do historii ludowego Wojska Polskiego Przez okres wojny akta te znajdowały się przy jednostkach i instytucjach wojskowych. Dopiero z chwilą zorganizowania w 1945 roku Centralnego Archiwum Wojskowego w Oliwie, które przejęło akta międzywojenne przechowywane w tej miejscowości przez okupanta, rozpoczęto gromadzenie w pierwszej kolejności akt operacyjnych. Scalanie wszystkich akt 199 CAW, II.3/ CAW, II.3/ CAW, II.3/3 i CAW, II.3/ CAW, I.3/ CAW, II.3/ Tamże. 206 CAW, II.3/ O dziejach polskiego wojskowego zasobu archiwalnego z tego okresu patrz szerzej monografie autorstwa byłych pracowników CAW: J. C i e s i e l s k i, Dzieje Archiwum Wojskowego , Warszawa 1999, s i W.K. R o m a n, Centralne Archiwum Wojskowe , Warszawa 1999, s

22 nabrało większego tempa po przeniesieniu Centralnego Archiwum Wojskowego 5 stycznia 1951 roku do Warszawy i przyznanie mu uprawnień jedynego posiadacza akt wytworzonych w czasie II Wojny Światowej przez ludowe Wojsko Polskie. W wyniku czego do 1956 roku napłynęło do archiwum 40 tys. teczek akt. Akta te są szczegółowo opracowane i od 1970 roku posiadają dokładny inwentarz składający się z sześciu tomów w ośmiu częściach 208. Materiały do historii broni pancernej znajdują się oczywiście w zespołach: Sztabu Generalnego WP 209 Głównego Kwatermistrzostwa WP 210, 1, 2 i 3 Armii Wojska Polskiego 211, Departamentu Uzbrojenia WP 212, Dowództwa Wojsk Pancernych 213, 1 Korpusie Pancernym 214, 1, 2, 3, 4 i 16 brygadzie pancernej 215, 1 i 2 pułku czołgów 216, 4, 5 6 pułku czołgów ciężkich 217, 3 Szkolnym Pułku Czołgów 218 i w Oficerskiej Szkole Broni Pancernej 219. Wojskowe akta archiwalne z pierwszych lat powojennych lata w większości są przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym. Informacje o broni pancernej znajdują się we wszystkich wojskowych instytucjach centralnych takich jak: Gabinet Ministra Obrony Narodowej 220 ; Główny Inspektorat Broni Pancernej MON z lat ; Główna Kontrola Wojskowa 222 ; Główny Zarząd Informacji MON 223 ; Sztab Generalny, zwłaszcza Oddział I Organizacyjny, III Operacyjny i VIII Techniczny 224 ; Dowództwo Wojsk Lądowych z lat i 208 O historii dokumentacji akt proweniencji wojskowej z tego okresu patrz szerzej W.K. R o m a n, op. cit., s CAW, III CAW, III CAW, III CAW, III CAW, III CAW, III CAW, III.253, CAW, III CAW, III CAW, III CAW, III CAW, IV.500.1/A. 221 CAW, IV CAW, IV CAW, IV CAW, IV.501.1/A 1/B. 225 CAW, IV