CZASOPISMO ASTRONOMICZNE POPULARNONAUKOWE. u RAN l A ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA MIŁOSNIKOW ASTRONOMil. LUTY Nr 2

Transkrypt

1 CZASOPISMO ASTRONOMICZNE POPULARNONAUKOWE u RAN A ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA MIŁOSNIKOW ASTRONOMi LUTY Nr 2

2 r - VII.. u..j. j J..., ;.. :. ' \ ;. \ ' \.' v1.r 1?!S:",;. f.."!,~., i,, fi ' )v.. c" O o 11 1 '' "' + +J. 10.-r. m~ 11. t )... 'ł.j.. )J ł'" - J'., i.. t.. :u. rt, ł.m.'u JJ, , 31 j

3 ROK XXXIII LUTY 1962 Nr URANIA CZASOPISMO ASTRONOMICZNE POPULAR N ONAUKOWE ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTW A MI ŁO SNIKOW ASTRONOMi KRAK 0 W 1961 Pismo zaecone reskryptem Ministerstwa Oświaty z dnia 20. X r., Nr Oc-506/50, jako pożądane w bibiotekarb iceanych i nauczycieskich T RE S C Nr str. Stanisław R. Brzost ki e w i c z: Działaność obserwacyjna Heweiusza 34 Antoni P i a s k o w s k i : Obiektywy fotograficzne stosowane w astronomii (II) 36 ARTYKUŁ Y Z KORESPONDENCJI I Andrzej Słowik : W sprawie obserwacji w P. T. M. A. 43 KRONIKA Interesujące radioźródło. - Astronomia w Katowickim Pałacu Młodzieży. - C~y nowa metoda identyfikacji kraterów ko- 9Jicznych? - Nowe meteoryty. - Międzynarodowe Obserwatoritun na poudniowej pokui. 45 OBSERWACJE Andrzej B i s ku p ski : Uwagi o póreguarnych gwiazdach zmiennych 50 Jerzy Ułanowicz: Jasny boid Stanisław R. Brzost ki e w i c z: Obserwacje kraterów księżycowych 54 PRZEWODNIK PO KSIĘŻYCU Cavius 55 PORADNIK OBSERWATORA Stanisław R. B r z o s t ki e w i c z : Heioskop Herschea 56 TO i OWO 57 Z HISTORII ASTRONOMII Konakty Gaieusza z Poską 57 KALENDARZYK HISTORYCZNY 17. II r. zmarł Antoni Wik 58 KRONIKA ŻAŁOBNA 59 KALENDARZYK ASTRONOMICZNY (Opr. Grzegorz Sitarski) 59 OBJAŚNIENIA DO ILUSTRACJI NA OKŁADCE 63

4 34 URANIA STANISŁAW R. BRZOSTKIEWICZ -- Dąhrowa Górnicza W DZAŁALNO ŚĆ OBSERWACYJNA HEWELIUSZA okresie swej 47-etniej działaności H e w e i u s z dokonał icznych i ważnych da nauki obserwacji astronomicznych. Obserwacje rozpoczął mając dwie własnoręcznie wykonane unety o ogniskowej 175 cm i 350 cm a.raz kwadrant azymutany po Piotrze K r y g i e r z e. W miarę upływu at instrumentów ciąge mu przybywało; według dzieła "Machina ceoestis" (1673 r.) miał 7 kwadrantów, 5 sekstantów. 2 oktanty i kika unet o ogniskowej od 3 m do 40 m. Heweiusz popełniał jednak błąd, bo zamiast dokładniej szifowa ć obiektywy, przedłużał ich ogniskowe. Obserwacje tak długimi unetami były bardzo trudne, a może nawet niemożiwe - w żadnym ze swych dzieł nie wspomina Heweusz o obserwacjach tą największą unetą. W dokonywaniu obserwacji Heweiusz korzystał z pomocy asystentów, pomocnikami mu byi między innymi: Micha! K. r e t s c h ner z Gdańska, Andrzej M ark w ar d t z Wit tembergii, George K rug er, Natanie B ii t h ner z Gdań ska, Gotfryd Kir c h, Krzysztof C o b e. Kirch ( ) od 1700 r. pracował w obserwatorium berińskim i znany jest w nauce jako uczeń Heweiusza. Wreszcie naeży nadmienić. że asy stentką Heweiusza była również jego piękna małżonk a. E ż b i e t a. Pierwszym obiektem zainteresowań Heweiusza była powierzchnia Księżyca- Po 5 atach obserwacj>i wydał dzieł o "Seenographia" (1647) z trzema dokładnymi jak na owe czasy mapami powierzchni Księżyca- Praca ta spotkała się w ówczesnym świecie naukowym z dużym zainteresowaniem i uznan iem. Jak wiemy, Heweiusz uważany jest za twórcę topografii Księżyca. Mapy Księżyca Heweiusz r y sował obserwuj ąc powierzchnię srebrnego gobu w projekcji na ekranie, podobni.c jak obserwuje się pamy na Słońcu. Od Księżyca otrzymujemy jednak dużo mniej światła niż od Słońca, skutkiem tego na ekranie mógł on rysować tyko zarysy mórz i większych kraterów, mniejsze zaś szczegóły uzupełniał już przy okuarze une.tv. Heweiusz obserwował około 550 kraterów, które oznacz y ł m swych mapach. W "Seenographii" zamieszcza 40 rysunków faz Księżyca, na których rysowane są szczegóły widoczne podczas danej fazy. Każdej fazie dał on oddzieną nazwę j ak: interunium (nów), prima, cornicuata, facata, cornigena, cmvata, unata, pusquam unata, adoescentis, iuvenis, prima

5 URA JIA 35 quadratura (pierwsza kwadra),... peniunium (pełnia),... utima quadratura (ostatnia kwadra), itd. Nie uszło też uwagi Heweiusza ZJawisko ibracji. Zjawisko to tłumaczył ruchem Księżyca tak w długości jak i w zerokości, na skutek czego środek tarczy Księżyca ciąge zmienia swą pozycję. Zajmował się on również mierzeniem wysokości gór księżycowych. Na nieoświetonej części tarczy Księżyca mierzył odegłość oświ e tonego już szczytu od terminatora, wyznaczał następnie prawdziwą odegłość tego szczytu od środka Księżyca i odejmując od niej promień Księżyca otrzymywał w ten sposób wysokość góry. Według tych prymitywnych pomiarów wysokość Apeninów Heweiusz oceniał na 3650 m. W atach Heweiusz wytrwae obserwował pamy na Słońcu. Na podstawie tych obserwacji obiczył czas obrotu Słońca wokół osi na 27 dni. Stwierdził, podobnie jak K. S c h e i n er ( ), że pamy nie ukazują się w odegłości większej niż 30 od równika słonecznego. Pochodzenie pam słonecznych Heweiusz tłumaczył tym, że Słońce je~t ognistą kuą, otoczoną atmosferą podobną do ziemskiej, a pamy powstają z zagęszczenia w tejże atmosferz i stają siq widoczne dopiero, gdy skupią się w większą masę. W takim stanie pozostają przez pewien czas, biorąc udział w rotacji Słońca, potem maeją, rozdzieają się na mniejsze i wreszcie z nikają. Heweiusz przypuszczał, że gwiazdy znajdują się w bardzo dużej odegłości od Ziemi i nie są oświetane światłem słonecznym, ecz podobnie jak Słońce świecą własnym ś wiatłem. Naeży pamiętać, że było to w pierwszej połowi e XVII wieku. Do obserwacji panet instrumenty Heweiusza już nie wys tarczały i na tym też pou niewiee zdziałał. Obiczył jednak synodyczne okresy obiegu księżyców.jowisza o wiee dokładniej niż G a i e u s z ( ) i M ar i u s ( ). Wyni.ki H eweiusza są bardzo zbiżone do danych uzyskanych obecnie. Tym czterem największym księżycom Jowisza HeweiuE Tahica. - Synodyczne okresy Gbiegu księżyców Jowisza..!. r_o, Europa _ Ganimedes Kaisto d h d h Heweiusz 18,5 3 13,2 7d 3~9 116d 18~1 d h m s dhms dhm s dhm s Dane obecne

6 36 URANIA dał nazwy panet. o nazwał Mercurius Joviais, Europę Venus Joviais, Ganimedesa - Jupiter Joviais, Kaisto Saturnus Joviais. W dniu 3. V r. Heweiusz obserwował przejście Met kurego przez tarczę Słońca. Obserwacja ta jest bardzo cenna -z uwagi na to, że od czasu wynaezienia unety zjawisko to obserwowane było dopiero trzeci raz (pierwszy raz 7. XI r. obserwował P. G a s s e n d i w Paryżu, a drugi raz 24. X r. J. S h ak er y w Indiach). Obserwację tę Heweiusz wykonał na ekranie z drobno poiniowanym kartonem. Na podstawie tej obserwacji obiczył pozorną średnicę Merkurego podczas donego złączenia na 11",8. Jeszcze w 1641 r. Heweiusz przystępuje do wyznaczania pozycji gwiazd do swego kataogu i obserwacje te prowadzi prawie aż do końca swego pracowitego życia. Kataog Hewe iusza "Prodomus astronomiae cum cataogo fixarum et firma mentum Sobiescianum" (1690) obejmuje 1888 gwiazd, podzieonych na 79 gwiazdozbiorów. W iczbie tej znajduje się 335 gwiazd nieba południowego, które obserwował E. H a 11 e y ( ) na wyspie św. Heeny. Podczas opracowania tego kataogu Heweiusz utworzył 12 nowych gwiazdozbiorów, z których pod pierwotnymi nazwami do naszych czasów utrzymały się: Canes Venatici, Cameopardais, Coma Berenicae, Sextans, Scutum Sobiescianum, Lacerta, Trianguum, Leo Minor. Heweiusz z zainteresowaniem obserwował komety, których sam odkrył cztery (w atach 1652, 1661, 1665 i 1683). Zasługą jego w tej dziedzinie jest, że wskazał, iż komety biegną po torach zakrzywionych. Myś tę rozwinął później S. D o r f f e ( ), który stwierdził, że drogi komet mają kształt paraboiczny. Widzimy więc, że prawie w każdym dziae astronomii obserwacyjnej XVII wieku Heweiusz brał jak najbardziej aktywny udział. ANTONI PIASKOWSKI - K Warszawa OBIEKTYWY FOTOGRAFICZNE STOSOWANE W ASTRONOMII (II) 2. Dwusoczewkowe achromaty fotograficzne asycznym typem dwusoczewkowego achromatu fotograficznego jest typ przyjęty w roku 1887 na Kongresie Astronomicznym w Paryżu da potrzeb opracowania fotograficznego

7 URANIA 37 atasu nieba; pierwowzór obiektywu wykonany został przez francuskich optyków Faua i Prospera H e nr y. Wykonywane następnie przez różne firmy obiektywy tego typu różniły się nieco koistrukcją, ecz wszystkie posiadały średnicę 33 cm oraz odegłość ogniskową 3,43 m (w ten sposób by minuta łuku odpowiadała na kiszy odcinkowi mm). Przykładem powyższych konstrukcji mogą być dane odnoszące się do obiektywu wykonanego przez A. S t e i n h e i a da obserwatorium w Poczdamie; dane te wg L. A m b r o n n a przeiczone zostały na umowną odegłość ogniskową f-100 mm, przy czym wymiary iniowe podano w miimetrach. Pierwszą w kierunku biegu promieni jest soczewka rozpraszająca, drugą - skupiająca. Tabica 1. - Konstrukcja dwusoczewkowego achromatu fotograficznego Soczewka 11 współczynnik załamania - n I,51842 iczba Abbego - vn "..,., 36,5 59,0 promień ' krzy\\ izny pierwszej powierzchni J promień krzywizny drugiej powierzchni grubcsć wierzchołkowa od. do nast pnej soczewki -i 43,47 22,71 0,52 O,O + 22,62-42,49,96 Przy konstruowaniu powyzszych obiektywów zwrócono pe CJaną uwagę na korekcję błędu komatycznego, tak aby obray nawet najjaśniejszych gwiazd miały kształt okrągłych tarczek, aż do wymaganej odegłości od środka kisz; niespełnienie tego warunku mogło by powodować błędy przy okreśaniu pozycji gwiazd, gdyż gwiazdy jaśniejsze wydawałyby się pozornie przesunięte w stosunku do słabszych. Korekcję chromatyczną jednego z obiektywów używanych przy sporządzaniu fotograficznej mapy nieba, iustruje krzywa.. F" na rys. 3. Oczywiście przy użyciu tyko dwóch soczewek nie jest możiwe skorygowanie większej iości błędów optycznych, szczegónie zaś pozao iowych. Obiektywy te wykazywały na przykład astygmatyzm i krzywiznę poa tzn. powiei'zc'hnje

8 3o URANIA maksymanej ostrości obra.::ów nie były powierzchniami płaskimi (jakimi są kisze fotograficzne), ecz ekko wkęsłymi w kierunku obiektywu. Iustruje to rysunek 4 przedstawiający zaeżność położenia punktów maksymanej ostrości obrazów (powierzchni ogniskowych) od ich prostopadłej odegłości od osi optycznej, tzn. od środka kisz. Ę F", F, \ \ \ \ \ \ \ ' ' ~ '-' \"') :;i; -!.. :: ~ " "' B ). ~ " / \ / ' ' \ ' & / / / / / / / ' ' ' ' ' ~ ' ' ' '... - / / / / / / ' / / / / ' /... -::--.-- ' -:::: m:n.) o 20 ~ zo mm -O -10 F, fin F;: Poszczegóne krzywe na rys. 4 oznaczają: F, -- położenie powierzchni ogniskowej da promieni równoeżnikowych, F ", jak wyżej, da punktów optymanego ogniskowania, F, położenie powierzchni ogniskowej da promieni połud.. nikowych. Róznica położenia krzywych Ft i F, jest miarą astygmatyzmu obiektywu, zaś odchyeme krzywej Fm od osi poziomej -- jego krzywizny poa. W związku z powyższym1 błędami, użyteczn~ poe widzenia omawanych obiektywów wynosiło zaedwie 2 11 Podobne do powyższych dwusoczewkowe obwktywy foto graficzne wykonywane były dość często, przeważnie jednak miały mniejsze otwory wzgędne (ok. : 13 -: 19) i większt~ r-ozmiary. Największym z praktycznie stosowanych jest obiektyw średnicy 80 cm (ogniskowa 12 metrów) wykonany w a- tach da obserwatorium w Poczdamie przez monachijską firmę C. A. Steinheia. Jeszcze większym był jednak obiektyw średnicy 125 cm (ogniskowa ok. 57 metrów) wykonany wraz ze specjanym montażem horyzontanym przez

9 URANIA 39 fran.cuską firmę P. Gautier na Światową Wystawę, która odbyła się w Paryżu w roku Przyrząd ten nie nadawał się jednak właściwie do poważniejszych obserwacji i niedługo po zakończeniu wystawy został rozebrany, zaś oba obiektywy (wykonano zarówno fotograficzny jak i wizuany) złożono na przechowanie w obserwatorium paryskim. Ponadto, większość refraktorów zaprojektowanych jako wi zuane, stosowana jest również do obserwacji fotograficznych. IstnieJe parę możiwości przystosowania obiektywów o korekcji wizuanej do wykonywania fotografii. Najprostszą z nich jest stosowanie żółtych fitrów oraz odpowiednio uczuonych kisz; sposób ten znaazł na przykład zastosowanie przy wyznaczaniu na drodze fotograficznej paraaks gwiazd za pomocą długoogniskowych refraktorów. Inne sposoby to: a) Zmiana wzajemnej odegłości soczewek, przy czym zwiększenie jej zmienia na ogół korekcję z wizuanej na fotograficzną. Sposób ten uwzgędniony został przez H. Gr u b b a przy konstruowaniu 66 cm obiektywu da obserwatorium w Wiedniu w tym wypadku przewidziana była możiwość zmiany odegłości obu soczewek w granicach 2 cm. b) Zmiana odegłości oraz odwrócenie jednej soczewki. Metodę tę zastosował w roku 1897 H. Grubb przy wykonywa- niu da obserwatorium w Greenwich 71 cm obiektywu o odegłości ogniskowej ok. 8,5 m. Odwrócenie przedniej soczewki (skupiającej) oraz zmiana odegłości o ok. 9 cm powodowały wg L. A m b r o n n a zmianę korekcji chromatycznej, przy czym zmniejszała się również o około 1,5 metra odegłość ogniskowa. c) Dodanie dodatkowej soczewki korekcyjnej. Sposób ten zastosował po raz pierwszy w roku 1887 A. C ark w przypadku 91,4 cm obiektywu obserwatorium Licka, gdzie przy umieszczeniu przed obiektywem soczewki skupiającej o średnicy 83,8 cm uegała zmianie korekcja, a odegłość ogniskowa zmniejszała się o około 3 m. Sposób ten jednak był zbyt kłopotiwy i obecnie stosuje się w podobnych ceach wyłącznie układy korekcyjne umieszczane pomiędzy obiektywem a jego ogniskiem, a więc mogące mieć dużo mniejszą średnicę i ewentuanie bardziej złożoną konstrukcję. Obiektywy wizuane adaptowane da ceów fotograficznych posiadają na ogół małe otwory wzgędne; przykładem może być tutaj największy refraktor świata (refraktor obserwatorium Yerkesa), którego obiektyw przy średnicy 102 cm po-

10 40 URANIA siada odegłość ogniskową 19,4 m, a więc otwór wzgędny : 19. W niektórych przypadkach korzystna jest jednak większa światłosiła i da jej zwiększenia stosowane są niekiedy urządzenia składające się z koimatora dającego równoegłą wiązk promieni, oraz małego obiektywu wysokiej światłosiły. Stosowana jest również soczewka poa. Rys. 5 przedstawia sche- Cymskn J/Jteki.J"'U " 0'---~-'5-~~'o c.' RYS 5 matycznie (wg A. B. M e i n e a) urządzenia podobnego typu używane wespół z wspomnianym reiraktorem Yerkesa, wzgędnie refektorem Mac Donada o średnicy zwierciadła 208 cm. W przypadku pierwszego z nich, światłosiła wynosi : 3, niewiekie natomiast jest poe widzenia, równe 20 minutom kątowym. Dodatkową zaetą urządzeń tego typu jest możność stosowania fitrów interferencyjnych, wymagających równoegłej wiązki promieni. 3. Obiektywy typu Petzvaia i apanaty SteinheiLa. Pierwszym naprawdę użytecznym obiektywem fotograficznym o dużej światosie był obiektyw skonstruowany w r przez wiedeńskiego optyka i matematyka J. P e t z v a a, a wyrabiany w początkowym okresie wyłącznie przez firmę W. F. Voigtandera. Obiektyw przedstawiony schematyczm na rys. 6 A składa się z 4 soczewek, przy czym zewnętrznymi

11 URANIA ~ są soczewki skupiające. Posiada on bardzo dobrze skorygowaną aberrację sferyczną, aberrację chromatyczną i dobrze skorygowany błąd komatyczny. Da niezbyt dużego poa astygma tyzm uznać można za dostatecznie mały, ecz poe ograniczone jest sinie przez krzywiznę poa, której przy pomocy stosowanych dawniej szkieł optycznych nie dawało się całkowici e usunąć. Wadę tę próbował usunąć w atach siedemdziesiątych XIX wieku Ch. Piazzi-Smyth przez umieszczenie bezpośrednio przed ogniskiem obiektywu słabej soczewiki rozpraszającej, skierowanej stroną płaską w kierunku kiszy; sposób ten a da p towano w atach trzydziestych da wyrównania poa kamer Schmidta (stosuje się soczewki wypukło-płaskie). Wadą obiektywu jest również sine przesłanianie (winietowanie) spowodowane jego dużą długośc i ą w stosunku do odegłości ogniskowej. Jeśi chodzi jednak o ostrość obrazów w niezbyt dużej odegłości od osi optycznej, to obiektyw Petzvaa nie ustępuje wiee nawet nowoczesnym anastygmatom (mniejsze jest tyko użyteczne poe) i w związku z tym po- --,---.\. - ~ RYS? RYS.6 dziwiać naeży taent konstruktora, który w czasach, gdy teoria złożonych układów optycznych właściwie jeszcze nie istniała, potrafił stworzyć kon s trukcję, która przez 120 at nie wiee straciła na wartości.

12 42 URANIA Jeśi chodzi o dasze udoskonaenia omawianego obiektywu. to odnotować naeży zmianę koejności soczewek w drugim członie, wprowadzoną w roku 1866 przez J. H. D a 11m e y er a w ten sposób, że ostatnią soczewką stała się soczewka z fintu. W późniejszym okresie zmieniono dodatkowo jej postać z wkęsłowypukłej na dwukęsłą, jak to przedstawia rys. 6 B; forma ta nosi niekiedy nazwę "Astro-Petzvaa". W początkowym okresie swego rozwoju astrofotografia korzystała w duźej mierze z obiektywów Petzvaa, które produkowane da ceów portretowych osiągały niekiedy znaczne rozmiary. W roku 1864 firma W. F. Voigtłander produkowała na przykład obiektywy średnicy 21,3 cm i odegłości ognisko~ wej 124 cm, a jeszcze większe wykonywane były w roku 1855 przez firmy Pagnio (średn.:ca 32,5 cm) oraz Lebrun & Mae (średnica 27 cm). W późniejszym okresie obiektywy Petzvaa produkowane były również specjanie da ceów astronomicznych i stosowane są niekiedy jeszcze i obecnie, choć w stosunku do nowszych konstrukcji nie wykazują juź specjanych zaet. Drugą z dawnych konstrukcji, która odegrała pewną roę w astronomii była konstrukcja symetrycznego apanatu wprowadzona w roku 1866 przez firmę A. Steinheia z Monachium Obiektyw ten składał się z 4 soczewek (rys. 7) rozmieszczonych parami, symetrycznie w stosunku do bendy. Praktycznie był on wony od dystorsji i błędu komatycznego; poepszona została również korekcja chromatyczna. Powstawiała natomiast sporo do życzenia krzywizna poa oraz astygmatyzm, który konstruktor starał się zmniejszyć przez zastosowanie ciężkich fintów zarówno na soczewki skupiające jak i rozpraszające (na soczewki skupiające musiało być dobrane szkb oczywiście o mniejszej dyspersji niż na soczewki rozpraszające). Apanaty znaazły w astronomii nieco mniejsze zastosowanie niż obiektywy Petzvaa, wykonywane były jednak i w czasach nowszych da ceów fotograficznej astronomii (obiektywy F. Schesingera) i w tej dziedzinie oddały duże usługi.

13 URANIA 43 Z KORESPONDENCJI W SPRAWIE OB ERWACJI W PTMA ie rzadko można spotkać wśród członków Towarzystwa N zdanie, że nasza działaność ob5erwacyjna nie stoi na zbyt wysokim poziomie. Trzeba przyznać rację takim wypowiedz:om, gdyż o ie na temat poziomu prac wykonywanych przez obserwatorów można by dyskutować, o tye upowszechnienie ruchu obserwacyjnego w Towarzystwie jest raczej probematyczne. Kika nazwisk, paru bardzo dobrych, ceświadczonych i ofiarnych obserwatorów nie ratuje sytuacji w skai caego Towarzystwa. Ogóna iczba członków PTMA prowadzących mniej ub więcej systema,tyczne obserwacje sięga kikudz.:e.s ięciu. Dokładniejszej iczby nie sposób podać gdyż nie prowadzi się systematycznej ewidencji obserwatorów. Prawie cała działano ść obserwacyjna w Towarzystwie opiera się na grupie "słoneczników" zgrupowanych wokół prof. M e r g e n t a e r a, dkunastu obserwatorach Sekcji Gwiazd Zmiennych prowadzonej przez dr. A. Wróbewskiego, Podsekcji Krakowskiej specjaizującej się w obserwacjach gwiazd zmiennych zaćmieniowych, oraz jedynym Ludowym Obserwator:um PTMA w Gdańsku prowadzonym przez niestrudzonego p. L. W o h f e i a. Inne Sekcje posiadają raczej okany charakter, a przeciętny członek Towarzystwa często nie wie nawet o ich istnieniu. Da pełnego obrazu naeży dodać cały szereg indywiduanych obserwatorów na terenie całego kraju, którzy prowadzą, a raczej dokonują, najczc;ściej przypadkowe, niepanowe obserwacje, kończące swój żywot w dziennikach obserwacyjnych. Dotykamy tu koejnej boączki naszego ruchu obserwacyjnego. Mam na myśi prawie całkowity br<k pubikacji dokonywanych obserwacji. "Wydaje się, że "Urania" i "Dodatek Naukowy" w swej obecnej formie nie rozwiązuje probemu. W wyjątkowej (choć też nie zadawaającej) sytuacji są tu "słonecznicy", którzy mogą być pewni, że obserwacje przesłane do Wrocławia zostaną wykorzystane, a również obserwatorzy gwiazd zaćmieniowych, którzy mogą pubikować swoje "minima" w "Ecipsing Binaries Curcuars". Choć i tu znajdzie się "ae.. - dorobek obserwatorów PTMA, dorobek Towarzystwa, "ginie" pod firmą uniwersyteckiej pa cówki.

14 44 URANIA, Sprawy o których piszę były już niejednokrotnie poruszane na łamach "Uranii" (nr 1/61 i 2/61). Dotychczasowe Sekcje Obserwacyjne nie potrafiły rozwinąć, mimo niewątpiwych osiągnięć obserwacyjnych, szerszej działaności. Szerszej, w znaczeniu amatorskiej działaności wszerz, gdy astronom zawodowy działa w głąb (jak pisze prof. W. Z o n n w "Uranii" nr 11/61). Nazwiska nowych obserwatorów - trzeba to przyznać ze smutkiem - naeżą do rzadkości. Probem jest - moim zdaniem - poważny i wymaga rozwiązania. W ostatnim czasie daje się zauwazyc pewna poprawa na tym pou. Pojawiają się nowe dostrzeganie. Powstała Stacja Astronomi1czna PTMA w Szczecinku, postępuje budowa dostrzegani we Wrocławiu, zbiża się do szczęśiwego końcn przebudowa kopuły obserwacyjnej w Opou, rozpoczęła się budowa Stacji Astronomicznej w Niepołomicach pod Krakowem i wreszcie najmisza chyba wiadomość: przystą.oiono do prac remontowych w wydzierżawionym przez PTMA budynku Obserwatorium w Częstochowie (patrz notatka w "Uranii" 4/61). Wzrasta iość instrumentów będących w dyspozycji czonków Towarzystwa, głównie poprzez szifowanie optyki do teeskopów zwierciadanych. Wzrastają możiwości ruchu obserwacyjnego. W takiej sytuacji poważniejsze wyniki można osiągnąć przez zwiększenie iczby obserwatorów, a przede wszystkim poprzez epsze wykorzystanie czasu przeznaczonego na obserwacje, przez epsze metody pracy, przez specj ai.tzację obserwatorów. Nasuwa się tu oczywisty wniosek: obserwatorzy, amatorzy własnego wkładu do nauki, muszą stworzyć - w ramach Towarzystwa o szerokich ceach popuaryzacji astronomii - własną, siną organizację. Proponuję zaegaizować sytuację, która zaczyna się coraz wyraźniej rysować w światku obserwatorów (np. notatka w "Uranii" nr 10/61). Zreorganizować czy utworzvć (mniejsza o słowo) Centrane Sekcje Obserwacyjne PTMA wyspecjaizowane w pewnych dziedzinach obserwacji (Słońca, gwiazd zmiennych, sztucznych sateitów Ziemi, meteorów, obserwacji specjanych). Sekcje takie naeży spopuaryzować. W "Uranii" Sekcje powinny zamieszczać stałe komunikaty czy sprawazdania ze swej działaności. Wszyscy członkowie wozdania ze swej działaności. Wszyscy członkowie P. T. M. A. PTMA powinni wiedzieć o ich istnieniu.

15 irani A 45 Sekcje powinny zrzeszać obserwatorów prowadzących obserwacje w pewnej specjaności. Sekcje powinny troszczyć się o jakość i iość obserwacji, powinny pubikować swój dorobek, choćby w postaci powieanego, periodycznego "Biuetynu". Sekcje pow1nny organizować doroczne spotkania obserwatorów (jak to zapoczątkowai "słonecznicy" w 1960 r.). W Towarzystwie muszą się znaeźć fundusze na te cee. Swoją wypowiedź traktuję jako przyczynek do dyskusji zapoczątkowanej przez prof. Z o n n a w istopadowym numerze "Uranii". Andrzej SŁow ik -- Kraków KRONIKA Interesujące radioźró dł o Rok minął p11zeszło od chwii, kiedy Aan R. S a n d a g ' (Obserwatorium Mt PaomM ) doniósł o odkryciu shnie emitującego w zakresie fa radiowych obie'kt.u znajdującego się w gwiazdozbiorze Trójkąta. Radioźródło 3C-48 zokaizowano za pomocą n adzwyczaj dokładnych pomiaró v dokonanych w Ohserwatorium Radioastronomicznym Caifornia Instytute of Technoogy. Siny strumień emisji radiowej (23,3X0-26 W/m 2 /Hz- da częstotiwości obserwacji wynos ząc ej 96 MHz) otrzymywany z bardzo małej powierzchni skierował astronomów n a drogę prób zidentyfikowania raoiożrócua z obiektem optycznym. Poc czas 90-minutowej ekspozycji, SandagE' uzyskał obraz obiektu 16mo. który okazał się gwiazdą stowarzyszoną ze słabą mgł aw icową otoczką. Gwiazda positada retktascensjq h34m51s i dekinację '.2 (da epoki 1950,0) i jej pozycja pozwaa bez wątpienia tw icr d 7. ić, iż jest to obiekt odpowiadający radioźródłu 3C-4R. Jest to pierwszy wypadek, gdy źródło emisji radiowej jest zidentyfikowane z optycznie obserwowaną gwiazdą. Astronomowie z Yae Observrutory przebadai szereg kisz zawierających ten obszar nieba i sięgających tego obiektu, stwierdzając, iż obiekt 16-tej wiekości na przestrzeni at wykazuje zmiany basku zaedwie +O2 przy czym częstość penetracji tego odcinka nieba w tym okresie czasu wykucza praktycznie pojawienie się w tym miejscu gv,dazdy Nowej ub supernowej, której wybuch pozostałby niezaobserwowany. Pornimo ruie stwierdzenia poważniejszych zmian basku, istnienie słabej otoczki dookoła gwiazdy i dopperowskie rozszerzenie inii widmowych pochodzących od otoczki wskazuje, iż 3C-4R jest obiektem ek s pandującym. Dokonane przez J. L. Gr e n s te i n a, d a g e' a spe!ctrogt1amy ujawniają szereg Guido Muncha i Sa n ostrych inii absorbcyi-

16 -!6 URANIA nych i emisyjnych. Niepoddbne do widma żadnej ze zna<nych nam gwiazd, widmo tego obiektu wykazuje, iż gwiaz<a abo jej otoczk ~ zawiera zjonizowany wapń, zjon.zowc,ny i neutrany he oraz prawdopodobnie wieokrotnie zjonizowany ten, brak tam natomiast wodoru. rego podstawowego składnika zn.mych nam gwiazd. Istnieje podejrzenie, iż. jest to jednak pc7ostałof.ć po wybuchu supernowej, padobnie jak mgławica Krab, tyko o wiee słabszej daszej (okoo 7 kips) i prawie 5 razy "młodszej '. Na zakończenie tej krótkiej notatki warto nadm:enić, iż z okazji oubikacji Sandage'a - amerykański astronom S m i t h pooaje, że notatki chińskie wspominają ogónikowo o jasnej gwieździe, jaka uka~zała się w tym rejonie nieba około 280 at temu. (Wg Sky and Teescope XXI str. 148 i XXII str. 131) Janusz Rodziits.:t - Kraków Astronomia w Katowickim Pałacu Młodzieży Od szeregu już at apartamenty katowickiego Fałacu Młodzie.:j rozbrzmiewają gwarem młodzieży różnegj wieku. Młodz:ież ma tu spo ~obność "uczyć się bawiąc"", w najbardziej zajmujący sposób uzupełniając naukę szkoną. Może szkoić się w muzyce, sztuce, ba... nawet w tak mało dostępnej da a1ków nauce, jaką jest astronomia. Właściwie, to już przy projektowaniu gmachu zapomniano o rzeczy bardzo ważnej: przewidując utworzenie Pracowni Astronomicznej naeżało z góry zaprojektov\ ać na najwyższym piętrze gmachu mautkie obserwatorium, wraz z tarasem i kcpuą obserwacyjną. Byłoby to wówczas pierwsze w Posce szkone obserwatorium astronomiczne, ja_ kich wiee spotykamy za granicą. Przez szereg at Pracownia Astronomiczna, mieszcząca się w niewiekiej sace drugiego piętra, borykała ;,ię z trudnościami udostępnienia modym "astronomom" kawałka niebu gwiaździstego, na którym mogiby wykonywać samodziene obserwacje. nawet o znaczeniu naukowym. Informacje, które tu podaję, zawdzięczam głównie prof. Józefowi O c z c e, kierownikowi Pracowni Astronomicznej. Oto czego się dowiedziałem. Jak wiadomo, iość godzin poświęcanych w XI kasie nauce astronomii jest tak niewieka (około 25 godzin rocznie), że konieczne jest uzupełnianie ich własną pracą uczniów. Pracownia Astronomiczna Pałacu Młodzieży spełnia więc dwa zadania. Z jednej strony pozwaa uzupełnić wiedzę nabytą w szkoe, przede wszystkim przez obserwacje. z drugiej strony wprowadza młodzież kas niższych w zagadnienia. z którymi będzie się ona stykała w późniejszych atach nauki szkonej.

17 URANIA 47 W ciągu ośmiu ubiegłych at przewinęło się przez Pracownię ponad 1000 uczniów. Jest to iość znaczna, świadcząca o dużym zainteresowaniu astronomią wśród młodzieży. Z czasem zauwazyc się dało wyraźne zrozmcowanie zamiłowań - nauka astronomii jest przedeż tak ro~egła - toteż trzeba było wprowadzić podział na kó1ka. Obecnie istnieje ich sześć, a mianowicie. 1) geodezyjno-astronomiczne, 2) "młodych kopern kanistów", 3) "astronautyków", 4) "badaczy panet", 5) szifierzy teeskopów i 6) montażu przyrządów astronomicznych. I tak: kółko () przerabia w ciągu roku tematy związane z kosmogonią oraz budową wszechświata i panet. Niektórzy z uczniów obserwują systematycznie przez m3łe unetki powierzchnię Słońca, iczą<' widoczne w danym dniu pamy. Wyniki tych skromnych obserwacji komunikuje się Obserwatorium Wrocławskiemu, które włącza je do wyników otrzymanych przez innych obserwatorów i po odpowiednim opracowaniu przesyła do obserwatorium w Zurychu, gdzie znajduje się "centraa słoneczna". Kółko (2) stara się opanować całokształt wiedzy o naszym naj większym astronomie, Mikołaju Koperniku, stud:ując dostępne broszury i książki. Zajmuje się również rekonstrukcją prymitywnyc, narzędzi, jakimi posługiwał się Kopern'k (zbudowano triquetrum i kwadrant słoneczny) oraz opracowuje abumy na tematy z jego życ:a i prac. Kółko (3) wykonało m. in. mode S 7 tucznego księżyca oraz rakiety

18 48 URANIA pianetarnej, nadto przerabia tematy związane z podróżami między panetarnymi i studiuje odpowiednią ekturę. Kółko.,badaczy panet" przeprowadza obserwacje ciał niebieskici1 przez posiadaną niewieką unet ę ub sporządzony własnoręcznie tec skop zwierciadłowy. Najepiej udają się obserwacje Księżyca, Jowisza z jego czterema jasnymi, a bardzo ruchiwymi ksi życarni, oraz Saturna z zawsze efektownym pierścieniem. Bardzo pożyteczna jest praca koła {5), którego członwwie zawzięci e szifują zwierciadła do teeskopów. W ubiegłych atach chłopcy wyszifowai kikanaście zwierciadeł o średnicach od 12 do 20 cm. Wreszcie kółko montażu przyrządów astronomicznych {6) wyko.. nało już jedną unetę o średnicy obiektywu 12 cm i przystąpiło d v montowania teeskopu o średnicy 20 cm i ogniskowej 270 cm. Wszeki\.' więc obserwacje dokonywane są własnor ę c z nie zmontowanymi i sporządzonymi przez chłopców instrumentami, co ma ogromne znaczenie dydaktyczne i wychowawcze. Pr21cownia Astronomiczna posiada również w swym inwentan:u zegar wahadłowy reguowany według radia, kwadrant ibekowy, teodoit ora z kika ornetek teatranych i pryzmatycznych. G orzej jednak. że narzędzia te nie mogą być w pełni wykorzystane z braku odpowiedniego tarasu. Naeży jednak mieć n a dzieję, że i tę trudność uda si wkrótce przezwycięż y ć. Jak bardzo ceową i potrzebną instytucją jest Pracownia Astronomicma. świadczy. chociażb y iakt, iż dwóch jej wychowanków ro?pocz ę ło fachowe studia astronomiczne na uniwersytetach. J. Pagaczewskt Czy nowa metoda idcntytikacj kraterów kosmicznych? Drogą do ś wiadczeń aboratoryjnych uzyskano w swoim czasie minerat nazwany c o e s i t e m, stanowiący postać związku Si0 2 Da otrzyma111ia go niezbędne jest!ednak obrzym:e ciśnienie 20 kiobarów {150 ton na ca 2 około 24 tys. atmosfer). Ciśnienie takie nie mo że powstać na Ziemi inaczej ni ż w crodze uder.renia o powierzchnię Ziemi kósmoi'tu. Ostatnio znaeziono ten minerał w trzech kraterach: Arizońskim, Wabar i w Rieskesse w Bawarii; zresztą temu ostatniemu dotychczas nie przypisywano kosmicznego p ochodzenia. Wspomniany minerał znaeziony został przpz ct~ C h a o i jego koegów z U. S. Geoogica Survey, którzy sądzą, że obecność coesitu może być dobrym w s kaźn i kiem identyfikacji kosmicznych krater j w uderzeniowych. {Wg,,Scie11ce", Ma1 ch 24, 1961) J. Pokrzyu.micki

19 URANIA 49 Nowe meteoryty Met. Koni o w a (Bułgaria) - kamienny, chondryt, spadł 24. V r.; pierwotna masa około 100 g; zachował się jedynie odłamek masy 1.46 g, który został zidentyfikowany jako meteoryt dopiero ostatnio (Mietieoritika, z. XVII, str ). Met. S e i d a m (Nigeria) - kamienny, chondryt. opadł 6. VII r.; masa 725 g (Biu. Met. Nr 20). Met. Kan d a h ar (Afganistan) - kamienny, chondryt, spadł w istopadzie 1959 r.; masa na razie nieznana (Biu. Met. Nr 19). Met. S a i n t - C h i n i a n (Francja) - kamienny, chondryt krystaiczny (Ck), spadł 25. XII r.; dwa odłamki o ogónej masie g (Biu. Met. Nr 19). Met. Ł a z ar i e w (Antarktyda) - żeazny, znaeziony 21. I '.: masa około 10 kg (BiuL. Met. Nr 20). Meteoryty Szwecji, które nie weszły do kataogu meteorytów świata British Museum z 1953 r.: Met. F i:i i n g e, żeazny ataksyt bogaty w nikie, ma a ok. 0.4 kg. Znaeziony 2. IX r. (wyorany na pou). Met H i:i r km ark, kamienny, chondryt. Spadł 9. VI r., 2 odamki o łączn.ej masie g. Met. M u o n i o n a u s t a II, żeazny, oktaedryt. Znaeziony 15. VIII r., masa ok. 15 kg. Met. Utuna, kamdenny, chondryt kukowy. Znaeziony w 1944 r.. masa 1.9 kg. Być może jest to odłamek deszczu meteorytów, który spadł w Hcsse w 1869 r. J. Pokrzyumicki Mię d zynarodowe Obserwatorium na południowej półkui Od dawna mówiło się o konieczności budowy międzynarodowego obserwatorium astronomicznego na południowej pókui *), która wyraźnie jest upośedzona pod wzgędem wyposaże~;~ia w większe i w nowocześniejsze ins~rumenty. Zdaje się, że te projekty będą wreszcie zreaizowane. Ogłoszono bowiem reany pan budowy obserwatorium wyposażonego na wzór Mt. Faomar wspónymi siłami Francji, Begii, Hoandii, N. R. F., Unii Południowo-A!rykańskiej i Szwecji. Spodziewany jest również udział w tym przedsięwzięciu Wiekiej Brytanii. Ze wzgędu na warunki kimatyczne (maksymana czba pogodnych nocy) wybrano pod budowę okręg Beaufort West w Unii Poudniowo Afrykańskiej. (Wg M. N. A. S. S. A. 20,1 (1961))., ) Porównaj V ania 30,103 (1959). Konrad RucnicU

20 ){J URANIA OBSERWACJE ANDRZEJ BISKUFSKI - Łódź Uwagi o półreguarnych gwiazdach zmiennych Badania nad gwiazdami 7miennymi d-:>prowadziły d'j wykryc'ia wieu typów tych fenome-nów. Rośnie też ogóna ic?ba zna'1yrh gwi<>zd zmiennych. Najnowszy Kataog zawiera d~ne o ob'ektach. Wśród nich najiczniejszą grupę stanowią gv.riazdy długookresowe typu Mira Ceti (3657 obiektów). Gdyby oprzeć się 'I'Ja pogądzie, że gwiazdy nieregu 1 ame a w1ęc te na'bardziej "nieporządne" zmienne, są gwiazdami mało?badanymi, tzn. datego są zaiczone do tej grupy, poniew~ż zbyt skąpe dane obse-rwacyjne nie po7waają stwierdzić reguarnoś"i. to drugą z koei naibardziej iczną grupę gwiazd zmiennyc'h stanowiłyby gwi<fdv póreguarne uzupełnione o gv.ria~dy niereguarne (łącznie 3045 obiektów). Łączenie tych dwóch grup gwiazd zmiennych nie je>t bezpodstawne. ZwykP. tak bywa, że obiekty zaiczone do nieregubrnyc'h, po zebraniu bardziej systematycznych ciągów obqerwacji, Jeaitymują :;ię jako obiekty bard7iej reguarne niż to przesądzono wcześnie;. B. W. Kuk ark i n 1 ) nawet uważa, że w ogóe nie ma gwiazd niereguarnych. Zaeżność ampituda - okres. Da cefeid, gwiazd długookresowych typu Mira C et i oraz da gwia cd nowopodobnych i nowych istnieje zaeżność między wiekością ampitudy a okresem zmian. W każdej z wymienionych grup większe ampic tudy zmian przypadają da gwiazd z większymi okresami. Da gwiazd typu U Geminorum wynik 1 est nawet siniejszy: jakiejkowiek gwieździe o wydłużającym się chwiowo okresie odpowiada powięk>?ająca 3ię ampituda wybuchów. Najepej iustruje to poniższa tabeka ze. tawiona przez B. W. Kukarkina i P. P. Parenago 2 ) da gwiazdy Tabea 1. rednia długość okresu w dniach. średnia a~pituda wybuchu w wiekościach gwiazdowych._ Liczba okresów 34 ti ~; 7 1 ' i!i i 1 ) "Uspiechy astronamiczeskich nauk", tom IV, str. 183.!) Tabekę zaczerpnięto z broszury P. P. Pa!Uago - "W mire :::wie-rd" (1957), str. 41

21 URANIA 51 SS Cygn. Powstaje pytanie: Czy da gwiazd półreguarnych istnieje anaogiczna zaeżność między wiekością ampitudy a średn im okresem. zmian basku? Zebrany materia da 50 gwiazd póreguarnych daje odpowiedź pozytywną. W tabei 2 podane są wyniki zestawione na podstawie spisu gwiazd zmi:ennych dołączone do Atasu A. A. M i c h ajł o w a 3). Spis t n jest wykonany w oparciu o "Ogóny kataog gwiazd zmiennych" (wydanie 1948), a ma przewagę nad.spisem kataogowym tego rodzaju, źc podane są ampitudy wizuane; datego zresztą nie wykorzystano bezpośrednio danych kataogowych. Tabcła 2. średnia ampituda m Logarytm okresu ~ - Iość gwiazd :! ło s Rys. 3 ) "Zwiozdnyj atas" - A. A. Michajłow (wyd. 1957).

22 52 URANIA Jak widać z wykresu (rys. ) zaeżność ampituda - okres da gwiazd półreguarnych ma nieco inny przebieg niż u znanych dotychczas grup gwiazd zmiennych. Przebieg wiekości ampitudy mo żna ~razić równaniem drugiego stopnia: A -0"68 (g P)Z.1-3"38g P- 2"59, ae z powodzeniem można by scharakteryzować dwoma odcinkami inii prostej (patrz rys. 1). W ostatnim przypadku gwiazdy półreguarn e podzieiłyby się na dwie grupy: 1) grupa ~;Wiazd, u których ampituda jest funkcją rosnącą okresu; 2) grup gwiazd. da których ampituda maeje ze wzrostem okresu. Punkt krytyczny, który rorz.:dziea obydwie grupy, rprzypada na 2'43 ~ g P ~ 2'54, czyi P d? 300d. Zaeżność ampituda - okres była badana da tych gwiazd póreguarnych, które charakteryzują się jednym okresem, a w przypadkct, gwiazdy z kikoma okresami brany był pod uwagę ten okres, który,.odpowiedziany'' jest za ampitud podaną w Kataogu. 2. Częstość występowania okresów da gwiazd póreguarnych. ' Tzw. okresy gwiazd półreguarnych podegają dość znacznym fuktuacjom niesystematycz.n;rm. Niemniej średnia wartość okresu charakteryzuje gwiazdę. Badanie zareżności ampituda - okres wskazywało na możiwość podziału gwiazd półreguarnych na dwie grupy. Byłoby rzeczą ciekawą sprawdzenie, czy podobny podział wystąpi badając grupę gwiazd półreguarnych ze wzgędu na inną charakterystykę, np. badając częstość wyst~powania okresów. r Ok_r_e_s ----; ,325 Iość gwiazd ,5 32,5 30, , ,5 7 6,5 11 Tabea 3. i 1/ Okres r Iość gwiazd ---- _, 8 8,5 4,5 2,5 2,5 1,5 2 0,5 1,5 0,5 o 0,5 0,5

23 URANIA 53 Darte o okresach gwiazd póreguarnych zaczerpnięto z "Ogónego kataogu gwiazd zmiennych" (wydanie 1958). Brane były pod uwagę gwiazdy następujących typów: SRa, SRb, SRc, SRd; nie brano pod uwagę gwiazd półreguarnych SR bez indeksu. W przypadkach -.,vy_ stępowania kiku okresów brano najkrótszy. Jeżci jakaś gwiazda posiada dwa okrresy niezbyt różniące się pod wzgędem długości, brano wartość średnią. Wyniki zestawiano w tabei 3 i na rysunku 2. Rów;nież tutaj zaznacza się podział gwiazd pół reguarnych na dwie grupy: ) gwiazdy z okresami krótszymi od 265 dni, 2) gwiazdy z okresami dłuższymi od 265 dni, W pierwszej grupie najwięcej gwiazd przypada na okres około 105 dni. W grupie drugiej średni okres wynosi 3'25 dni. Punkt kcytycz.ny (265 dni) w tym przypadku niewiee różni się więc od punktu podziału uzyskanego na podstawie zaeżności ampituda - okres. Rys. 2...,. Warto zwrocc uwagę, że podział uzyskany na podstawie zaeżności ampituda - okres i częstości występowania okresów nie pokrywa się z aktuanym podziałem gwiazd półreguarnych, którym posługu'ą się autorzy "Ogónego kataogu gwiazd zmiennych", np. gwiazdy SRa i SRb spotyka się zarówno z okresami mniejszymi od 265 dni, jak również z okresami przewyższajacyroi tę wartość. Jasny boid W dniu 14. IX r. o 20hQSm zaobserwowałem przeot jasnego boidu. Meteor ukazał się między a Pegaza, a ~ Ryb i przemieszczał się z południa na północny wschód. W czasie otu, który trwał około 9 sek. odróżnić można było w "czoe ' meteoru trzy intensywne koory: niebieski, żółty i czerwony oraz powstającą za :n~im jasno-żółtą smugę, która w kika sekund znikała. Koniec drogi otu meteoru przypadł poniżej ~ Andromedy, około nad inią horyzontu. Lot meteoru zakończył się wybuchem

24 54 URANIA i natychmiastowym zgaśnięciem. Efektów akustycznych wyguchu meteoru nie słyszałem, ae w tym samym czasie przejeżdżały obok mnie samochody. Podejrzewam, że produkty rozpadu meteoru spadły na Ziemię. Pr~eot meteoru obserwował również A. P t a s i ń s k i z Oddz.. Ostrowieckiego PTMA. Jerzy Uanow icz, PTMA Ostrowice Obserwacje kraterów ksi~życowych Obserwacje wykonywałem teeskopem Cassegraina-Maksutowa. D = 70 mm, 92 (teeskop produkcji Poskich Zakładów Optycznych w Warszawie), do obserwacji stosowałem żóty fitr, momenty w czasie uniwersanym.

25 URANIA 55 Krater Endymion ma średnicę 126 km, nosi imię ukochanego bogini tarczy księżycowej Seene (z mitoogii greckiej). Krater Ab3t : gnius ma 129 km średnicy, we wnętrzu krateru położony jest tuż przy wschodnim wae mały krater. Abategnius to astronom arabski, żyjący w atach Krater noszący nazwisko sławnego astronoma f'oemeusza (około 145 r.) posiada średnicę 145 km a powierzchnia jego wynosi około km 2 Chcę zaznaczyć, że krater Petavius jest bardzo interesującym obiektem do obserwacji za pomo cą małych instrumentów, bowiem już powiększenie 50 X pozwaa dostrzec w jego wnętrzu szczeinę, która wybiega spod centranej góry krateru. Petavim o uczony francuski ( ) a Vendeinus to astronom bzgijski ( ). Króter Gutenberg ma średnicę 65 km, nazwany jest n a cześć wynaazcy ruchomej czcionki drukarskiej ( ). Bardzo ciekawe są obserwacje zmian w wygądzie kraterów w związku ze zmianą oświetenia (wschód ub zachód Słońca nad danym kraterem). Dwie obserwacje wykonane w odstępie jednej godziny pozwaają zauważyć poważne zmiany w wygądzie obserwowanego krateru. St. R. Brzostkiewicz Dąbrowa G<1rnicza PRZEWODNIK PO KSIĘ.ZYCU Cavius Ten ogromny krater o średmcy około 235 km, pool.ony w pobizu południowego bieguna Księżyca, zn3ny jest zapewne każdemu obserwatorowi powierzchni naszego sateity. Postrzępione wały krateru wznoszą się ponad poziom jego dna na wysokość prawie 4 km. Do południowej ściany Caviusa przyega inny spory krater Rutherford. Na dnie Caviusa ciągnie się wieniec pięciu mniejszych krateróv.., ieh średn -ce zmniejszają się równomiernie kiedy przechodzimy od zachodniego do wschodniego krańca wieńca. Oprócz tego obserwować. można vve wnqtrzu Caviusa nieziczone małe kraterki, depresje i wzniesien:a, n... torniast, co jest dość dziwne, nie odkryto dotychczas pękni~:;c księżycowej skorupy, Z tego wzgędu krater ten jest na ogół obserwowany rzadziej niż np. Paton czy Ftoemeusz. Cavius jest kraterem tak wiek:.m, że kiedy znajduje się na terminatcrze, to nierówność brzegu oświetonej części tarczy Księży<:a można dostrzec okiem nieuzbrojonym (podobnie jak w wypadku Sinu1> Iridurn). A. WróbMVski

26 3o URANIA PORADNIK OBSERWATORA Heioskop Herschea Słońce można obserwować w projekcji na ekranie ub bezpośrednio przez okuar unety. W tym drugim wypadku naeży jednak wygasić nadmierną iość światła. NajprościeJ jest umieścić za okuarem ciemny fitr, który można zrobić z ciemnozieonego szkła, stosowanego do ma sek ochronnych przy spawaniu eektrycznym (fitr taki daje przyjemny, zieony obraz Słońca i duży kontrast). Je-dnak obserwacja przez fitr 7 8 Rys.. Schemat heioskopu Hcrschca. - okuar, 2 ciemny fitr, 3 - pryzmat, 4- bieg promieni od obiektywu, 5 kierunek usuniętej wiązki światła, 6 - śruby do centrowania pryzmatu, 7- oś techniczna pryzmatu, 8 - oś optyczna pryzmatu. unetą o średnicy p~yżej 50 mm jest niebezpieczna,.fitr bowiem szybko rozgrzewa się i może pęknąć, co grozi uszkodzeniem wzroku. Aby temu zapobiec, przy obserwacji Słońca większymi unetami stosujemy specjane urządzenia, które wygaszają nadmierną iość swatła przez niepełne odbicie. Najtańszym i prostym w konstrukcji urządzenierr. jest tzw. heioskop Herschea. Zasadniczą częścią tego urządzenia jest pryzmat o kącie łamiącym 24 (pryzmat taki zamówić można w Zakładzie Optyki Foitechniki Wrocławskiej, Wrocław, Wybrzeże Wyspiańskiego 27). Budowę heioskopu Herschea wyjaśnia załączony rysunek. Pryzmat spełnia w heioskopie jednocześnie roę pryzmatu zenitanego, dzięki czemu obserwacja jest wygodna, zwłaszcza gdy Słońce znajduje się wysoko nad horyzontem. Wadą tego urządzenia jest to, że odwraca obrazy w jednej płaszczyźnie (podobnie jak pryzmat prostokątny). St. R. Brzostkiewicz

27 URANIA 57 TO i OWO Obserwatorium Licka na górze Harnitona w Kaiio1 nii powstał o dzięki prywatn mu zapisowi bogatego kaifornijskiego fabrykanta organów. By uwiecznić pamięć o sobie, chciał on - jak głosi egenda - zbudować sobie grobowiec w postaci obrzymiego pomnika na szczycie jakiejś góry, ub też piramidę, jeszcze większą od piramidy Cheopsa. Na szczqście, uegł on namowom udzi rozsądnych i w ten sposób świat otrzymał jedno z największych obserwatoriów astronomicznych. Testamentem zapisał James L i ck sumę doarów na skonstruowanie obrzymiego teeskopu, "większego i mocniejszego od wszystkich dotychczasowych, wraz z wszystkimi przyn.aeżnumi akcesoriami oraz związanego z n im obserrwatorium". NarzQdzie to jest dosłownie grobowym pomnikiem wego fundatora, gdyż ciało jego pochowano w słupie, na któr~'ffi spoczywa przyrzad J. Pagaczewski Z HISTORII ASTRONOMII Kontakty Gaieu za z PoskĄ Najwybitniejszym kontynuatorem dzieła Kopernik a był G a i e u s z i w historii nauki dwa te nazwiska związane są na zawsze. Nie jest więc zbiegiem okoiczności, że Poskie Towarzystwo Miłośników Astronomii za swe godło przyjęło system heiocentryczny Kopernika i egendarne słowa Gaieusza: "E pttr si muove". Gaieusz za propagowanie nauki Kopernika był przez długie ata, tj. od ogłoszenia wyroku w dniu r. aż do swej śmierci dnia r.. więźniem Inkwizycji (urodził się r.). Datego też pamięć Gaieusza winna być szczegónie droga nam Poakom. Kontakty Gaieusza z Poską nie ograniczają się tyko do _nauki Kopernika. W "Tygodniku Iustrowanym." z 1878 r. znaazłem ciekaw4 pracę dra Artura Woły1'1skiego pt. "Stosunki Gaieusza z PoLską". Autor dłuższy czas przebywał we Włoszech, gdzi zbierał materiał odnośnie Kopernika i Gaieusza. Z pracy tej dowiadujemy się, że w 1592 r., kiedy to Gaieusz rozpoczął wykady matematyki :na uniwersytecie w Padwie, dziekanem wydziału artium (nauk wyzwoonych) był Poak Jerzy P i p a n u s z Krakowa. Wołyński pisze tet o poskich uczniach Gaieusza. Jednak najbardziej interesujący jest kontakt Gaieusza z króem poskim W ł a d y s ł a w e m IV, który zwracał się nawet do papieża Urban a VIII o uniewinnicnie ub złagodzenie wyroku Sanctum Offi-. ciuro. Z Wina r. Władysław IV pisze do Gaieusza między innymi: "Susznie zasugujq na miość monarchów ci, którzy cieszą się pr::yteiejen1 wiedzy. Prze::: swą. zcze9ó7iejszą rrauke stałe~ si~ saw-

28 num w świecie, a pomiędzy wieoma którzy Cię poazw: tają i 1ny takż (' się znajdujemy. Bądź przekonany o naszych wzgędach, z których m () ::"sz wz wszystkich swych sprawach ko1'zystać". Gaieusz w odpowiedzi przesłał króowi swe unety, które jednak w drodze uegły zniszczeniu a w iście do Wł a dysława IV pisze: Nn. Jaśn iejszu i Niezwyciężony Króu! Posytam Waszej Króewskiej Mości trzy pary szkieł, stosownie do poecenia, jakie otrzymałem te najłu.~k awszym Jego iście. Postarałem się aby ustużyć jaknajcpiej, o i e tyko było to możiwe w więzieniu, gdzie od trzech at zostaję z rozkazu Sanctum Officium za ogłoszenie drukiem.,diaogu o dwóch systemach, Ptoemeusza i Kopernika". Wiem, że książka ta dostaw się w tamte strony, przeto W. K. Mość i Jego uczeni mogą ocentć, o ie ~o prawda, że nauka w niej zau arta jest skandaiczn ą, ochydną i bareziej niebezpieczną da chrześcijaizstwa, aniżei pisma K a u: i 11 a 1 L u t r a. Podobne zapatrywanie tak sinie zakorzeniło się w umyś e papieża, ie książka zo stała potępiona a ja pogrążony w sromocie i ska :a ny na więzi 'Ttie". Po potępieniu,.diaogów" nowe swe dzieło pt. "Discorsi" (Rozmowy i matematyczne wywody o dwóch nowych naukach) Gaieusz chciał pubikować poza granicami Włoch, miał nawet zamiar wydania go w Posce i dedykowania Władysławowi IV. Z uwagi jednak na to, że "tosunki Władysława IV z Urbanem VIII nie układały się najepiej. obawiano si~ iż może to pogorszyć i tak już tmdnq sytuację Gaieusza. Ostatecznie dzieło zostało wydane w 1638 r. w Lejdzie, gdzie jak wi-emy ovpływy papieża już nie sięgały, zaś inkwizytorowi w Forencji GaiLeusz tłumaczy, jakoby dzieło to zostało pubikowane bez jegu wiedzy. St. R. Brzostkie wic z KALENDARZYK HISTORYCZNY 17. II r. zmar ł Antoni Wik Antoni Wik, doktor matematyki, profesor gimnazjany w Tarnowie i Krakowie, a potem adiunkt Obserwatorium Krakowskiego znany jest jako odkrywca czterech nowych komet: ) Wika-Petiera (1923 XIJ, 2) Wika (1930 II), 3) Wika (1930 III) i 4) Wika-Petiera (1937 i). Obserwacje prowadził z bakonu domu na peryferiach Krakowa za pomocą poszukiwacza komet Zeissa o obiektywie 8 cm ( : 6,2) z okuarami 12, 20 i 40..krotnymi. Posiadał także własny egzemparz atasu Bonner-Durchmusterung oraz kataog mgławic Vaentinera. Jako adiunkt wykładał astronomię na Uniwersytecie Jagieońskim. W okresie okupacji został wraz z grupą profesorów zesłany do obozu..v Mathausen. Zwoniony wraz z Banachiewiczem powrócił do Krakowa w stanie takiego wycieńczenia, że wkrótce zmarł. Wika cechowała niezwyk ła pedantyczność i wytrwałość w obserwacjach, a także by:.tr:v wzrok. J. Gadomskt

29 URANIA 59 KRONIKA ZAŁOBNA ZmarU członkowie PTMA - Oddział Krosno n. Wisłokiem Ko. Wojciech Mercik (ur. w 1890 r. - zm. 5. VII r.) Ko. Henryk Dobrowoski (ur. w 1889 r. - zm. 7. VI r.) Inż. Tadeusz Sikorski (ur. 31. X r. - zm.. IV r.) Prof. Dr Abin Gawik (ur. w 1879 r. - zm. 24. II r.) Inż. Lucjan Koosowsk (ur. 5. VII r. - zm. 22. I r.) Prof. Dr Kami Bogacki (ur. 6. VII r. - zm r.) Mgr Stanisław Szwaja (ur. 25. XII r. - zm. 6. IX r.) Prof. Piotr Jabłoński (ur. 9. VI r. - zm. 11. V r.) Cześć ich pamięci! Zarząd Oddziału PTMA w Krośnie n. W. KALENDARZYK ASTRONOMICZNY Opracował: G. Sitarski Luty 1962 r. W tym miesiącu da obserwacji dostępny jest tyko Neptun nad ranem w Wadze i Uran przez całą noc w Lwie (Puton, także w Lwie, widoczny jest tyko przez wiekie teeskopy). Poza tym przez większt unety możemy też obserwować dwie panetoidy około 10 wiekości gwiazdowej: Mepomenę i Nysę, obie w gwiazdozbiorze Lwa w okoic.' Reguusa. Natomiast wszystkie jasne panety przebywają w pobiżu SOC<t i ą niewidoczne. W dniu 5 utego nastąpi złączenie pięciu panet (Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn) oraz Słońca i Księżyca w znaku Wodnika. W tym dniu nastąpi też całkowite zaćmienie Słoncd (w Posce niewidoczne). Takie spotkanie aż siedmiu ciał niebieskich w znaku Wodnika zdarza się bardzo rzadko i trudno to dokładnie obiczyć, ae można oszacować, że nie częściej niż raz na kikanaście tysięcy at. W czasach, kiedy dopatrywano się związków pomiędzy układem ciał niebieskich a biegiem wydarzeń na Ziemi i na podstawie położenia panet na niebie astroogowie przepowiadai przyszłość, takie niezwykłe złączenie aż siedmiu panet (bo Słońce i Księżyc także zaiczano wówczas do panet) zapowiadało by z pewnością jakiejś niezwykłe wypadki na Ziemi. Istnieje podanie (zapisane podobno na kamiennych tabicach znaezionych w starych kasztorach indyjskich, tybetańskich i meksykańskich), że takie spotkanie siedmiu panet na niebie zdarzyło si~ około 25 tysięcy at ternu, kiedy to zatonął egendarny kontynent Mu, położony na Oceanie Spokojnym pomiędzy Aaską i Kaifornią. Oczywiście tak rzadkie zjawisko musi zapowiadać wydarzenia niecodziennej miary i wprawdzie złączenie aż siedmiu ciał niebieskich w znaku Wodnika(!) przemawia dosyć przekonywująco za mo.ż.iwością potopu. zatonięcia ądu. czy innego katakizmu.. wodnego", jednakże, mówiąc poważnie, z punktu widzenia mechaniki nieba nie ma żadnego znaczenia. Oto co na ten temat mówi prof. Michał Kam i e ń ski z Krakowa: "W dniu 5 utego 1962 r. nastąpi dość rzadkie zjawisko, mianowici~ koniunkcja, czyi perspektywiczne złączenie pięciu panet: Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna oraz Słońca i Księżyca na te