Umysł-ciało. Problemy interpretacyjne

Transkrypt

1 Umysł-ciało. Problemy interpretacyjne dr Mateusz Hohol Wydział Filozoficzny, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych, Kraków

2 Mało jest wyrażeń i pojęć, wokół których narosło tyle zabobonów, co wokoło duszy Józef Maria Bocheński 1. Zabobon materialistyczny polega na przeczeniu oczywistemu faktowi, że człowiek a razem z nim chyba także wyższe zwierzęta ma jakieś przeżycia, wyobrażenia, myśli i uczucia, że coś wie i czegoś pragnie. 2. Zabobon reistyczny polega na mniemaniu, że dusza ludzka jest rzeczą podobną do takich rzeczy jak stoły, maszyny do pisania, góry i krokodyle. Skrajny wyraz temu zabobonowi dał francuski filozof Kartezjusz. Według niego człowiek składa się z dwóch rzeczy, z dwóch kawałków (nazywa je substancjami) a mianowicie rzeczy cielesnej, to jest ciała, i rzeczy duchowej, tj. duszy.

3 Pewnym jest, że jeśli dusza istnieje po śmierci, to jej istnienie i działanie nie może być takie same jak w ciele. Na przykład nasza myśl jest ściśle związana z funkcjami fizjologicznymi, to jest cielesnymi - nie ma myśli bez wyobrażeń, które są zjawiskami psychosomatycznymi. Takiej myśli nie może więc być w duszy istniejącej bez ciała. Wyobrażenie o duszy żyjącej po śmierci w taki sam sposób, w jaki istniała za życia, jest więc zabobonem. Józef Maria Bocheński

4 Plan 1. Z historii filozofii 1.1. Dusza w starożytności i średniowieczu 1.2. Umysł-ciało: od Kartezjusza do XX wiecznej debaty o problemie psychofizycznym (mind-body problem) 2. Współczesne problemy interpretacyjne na gruncie neuronauki poznawczej 2.1. Krótko o neuronauce poznawczej 2.2. Paradygmaty neuronauki poznawczej 2.3. Konsekwencje filozoficzne

5 DUSZA W STAROŻYTNOŚCI I ŚREDNIOWIECZU

6 Dwie tradycje tradycja platońsko-neoplatońska ciało jako więzienie duszy, pokrewnej światu idei koncepcja uwikłana w fundamentalnie dualistyczną wizję świata tradycja arystotelesowsko-tomaszowa dusza jest treścią (formą) ciała: rzecz mianowicie w tym, że człowiek nie jest połączeniem dwóch rzeczy, cielesnej i duchowej, ale jedną jedyną rzeczą posiadającą jakby różne strony czy różne warstwy (J.M. Bocheński) subtelne relacje pomiędzy dyskursem o duszy (wegetatywnej, wrażliwej i inteligentnej) a dyskursem o intelekcie (czynnym i biernym)

7 Dwie tradycje to nie wszystko Dusza Galena i Epikura jest umiejscowiona w mózgu, materialna i śmiertelna Hipokrates psychika ma podstawy materialne i jest związana z czterema fluidami organizmu: żółcią czarną krwią flegmą żółcią żółtą gdy harmonia i równowaga fluidów zostaną zaburzone człowiek wpada w chorobę psychiczną

8 UMYSŁ-CIAŁO: OD KARTEZJUSZA DO XX WIECZNEJ DEBATY O PROBLEMIE PSYCHOFIZYCZNYM (MIND-BODY PROBLEM)

9 Swobodne ujęcie problemu umysł-ciało Jedno z centralnych zagadnień filozofii umysłu Jedno ze sformułowań: jak (czy?) niefizyczny i nie przestrzenny umysł może oddziaływać z fizycznym i przestrzennym ciałem? Rozwiązania skrajne: odpowiedź na powyższe pytanie jest i zawsze pozostanie tajemnicą (np. Colin McGinn) problem umysł ciało jest pseudoproblemem (większość współczesnych filozofów umysłu)

10

11 Kartezjusz i jego trzy dualizmy Umysł-ciało (res extensa i res cogitans) Ja-inny Percepcja-działanie

12 Dualizm aspektów / monizm z aspektmi Umysł i ciało są dwoma aspektami tej samej substancji Spinoza (Bóg) Leibniz (monady to nośniki informacji konstytuujące zarówno świat fizykalny jak i mentalny) Poglądy podobne do Leibniza przyjmują współcześnie prominentni filozofowie umysłu: Thomas Nagel i David Chalmers

13 Emergencja Zjawiska umysłowe, wszelkie świadome i nieświadome zjawiska psychiczne, doznania wzrokowe czy słuchowe, doznania bólu, łaskotki, swędzenie, myśli, z pewnością całość naszego życia psychicznego, są efektem procesów zachodzących w naszym mózgu. Możemy powiedzieć: Ten mózg jest świadomy lub Ten mózg doświadcza wrażenia bólu, ale nie możemy natomiast powiedzieć o określonym neuronie: Ten neuron doświadcza bólu, ten neuron jest spragniony. John R. Searle

14 Identyczność umysłu i ciała Ty, Twoje radości i smutki, Twoje wspomnienia i ambicje, Twoje poczucie tożsamości i wolna wola, nie są w rzeczywistości niczym innym niż sposobem, w jaki zachowuje się ogromny zbiór komórek nerwowych i związanych z nimi cząsteczek. Alicja z książki Lewisa Carrolla ujęłaby to tak: Nie jesteś niczym innym niż pączkiem neuronów. Francis Crick Takie wyrażenia, jak dusza, psychika, świadomość i aktywność neuronów mózgowych są synonimami. Jan Piltz

15 Eliminacjonizm Koncepcje, które postulują istnienie stanów mentalnych i wykorzystywanie ich w wyjaśnianiu zachowań określane są jako folk psychology. Głównym celem eliminacjonizmu jest wykazanie, że folk-psychology jest fałszywa. Neuronauka zastąpi w przyszłości folk psychology Umysł podzieli ten sam los co pneuma stoików, esencja alhemików, flogiston i elan vital. Wyjaśnieniem uznawania folk psychology przez większość ludzi jest przyzwyczajenie. Nie może być ono jednak uzasadnieniem. Folk psychology wcale nie wyjaśnia tak wiele jak się nam wydaje (nie wyjaśnia m.in. mechanizmów uczenia się ani genezy chorób psychicznych). Zwolennicy koncepcji: Paul Churchland, Daniel Dennett

16 WSPÓŁCZESNE PROBLEMY INTERPRETACYJNE NA GRUNCIE NEURONAUKI POZNAWCZEJ

17 Mózg: najbardziej skomplikowana struktura we Wszechświecie. Ludzki mózg, mający objętość około jednego litra, stanowi przestrzeń pojęciowych i poznawczych możliwości przekraczających wymiary przestrzenne całego anatomicznego wszechświata, przynajmniej przy zastosowaniu objętościowego kryterium miary. Mózg ( ) wykorzystuje kombinatorykę 100 miliardów swoich neuronów i 100 trylionów synaptycznych połączeń między nimi ( ). Każde połączenie międzykomórkowe może być w różnym stopniu silne lub słabe ( ). Jeśli ostrożnie założymy, że każde połączenie synaptyczne może mieć jeden z dziesięciu różnych stopni nasilenia, to suma różnych możliwości konfiguracji nasileń, jakie mózg może zapewnić, wynosi w dużym przybliżeniu 10 do potęgi stu trylionów, czyli Porównajmy to z zaledwie metrami sześciennymi, którą to wielkość standardowo przyjmuje się jako objętość całego astronomicznego wszechświata Paul Churchland, Mechanizm rozumu, siedlisko duszy

18 Czym jest neuronauka ponawcza? (I) wyłonienie się tej dyscypliny z podstawowej neuronauki (neurobiologii) w latach 90 XX wieku (II) badanie różnych poziomów złożoności systemu poznawczego człowieka i innych zwierząt: pojedyncze neurony złożone struktury podkorowe (starsze filogenetycznie) złożone struktury korowe (nowsze filogenetycznie) procesy poznawcze ( umysł ) (III) pluralizm metod badawczych studia nad uszkodzeniami mózgu (lezje) badanie aktywności pojedynczych neuronów obrazowanie aktywności całego mózgu eksperymenty behawioralne

19 Poziom pojedynczych neuronów i rejestrowanie ich aktywności

20 poziom złożonych struktur mózgowych i neuroobrazowanie EEG MEG PET MRI fmri

21 poziom złożonych struktur mózgowych i badania lezji Casus Phineasa Gage a Pręt przeszył lewy pliczek, tylną część lewego oczodołu, struktury przedczołowe (PFC) i czołowe mózgu, wewnętrzną powierzchnię lewego (być może także prawego) płata czołowego, wylatując z czaszki uszkodził prawdopodobnie także część grzbietowego, tylnego obszaru płata czołowego. Lekarz Gage a dr Harlow napisał, że stał się: kapryśny, folgujący sobie w największych bezeceństwach, czego ongiś nie miał w zwyczaju; wobec swych kompanów przejawiał najwyższą obojętność ( ). Często zawzięcie uparty, choć jednocześnie kapryśny i niezdecydowany, tworzył niezliczone plany na przyszłość, które jednak porzucał, nim zdążyły się w pełni wyklarować. ( ) Stał się człowiekiem o zdolnościach intelektualnych dziecka i zwierzęcej zapalczywości silnego mężczyzny. Lezje wywoływane mogą być także celowo w warunkach laboratoryjnych (np. TMS)

22 Poziom procesów poznawczych i eksperymenty behawioralne poprawność udzielanych odpowiedzi nakierowanie uwagi poziom stresu ruchy sakadowe oczów samokontrola podejmowanie decyzji w różnych kontekstach: - problemy abstrakcyjne - problemy praktyczne (np. decyzje społeczne i moralne)

23 Paradygmaty neuronauki poznawczej wpływają one na: (a) wzbogacenie wiedzy towarzyszącej o dane z różnych dziedzin nauki (prymatologii, psychiatrii, ewolucjonizmu) (b) wyznaczanie celów badawczych i sposobów wyjaśniania umysłu (c) przyjęcie określonej wizji antropologicznej, w tym poglądów stricte filozoficznych na funkcjonowanie umysłu

24 Paradygmaty neuronauki poznawczej Paradygmat komputerowy Psychologia ewolucyjna Embodied-embedded mind

25 Paradygmat komputerowy Komputerowa wizja umysłu, silna sztuczna inteligencja (strong AI) Background philosophy: funkcjonalizm Koneksjonizm modelowanie procesów poznawczych za pomocą narzędzi takich jak np. sztuczne sieci neuronowe (mogą działać niealgorytmicznie) Architektury kognitywne model widzenia 3D (D. Marr) model uczenia się i nabywania wiedzy ACT* (J.R. Anderson)

26 Psychologia ewolucyjna Komputerowa wizja umysłu uzupełniona o pewną interpretację podejścia ewolucyjnego Główne tezy: (1) Umysł jest komputerem (ściślej mówiąc, maszyną Turinga) powstałym w wyniku działania sił selekcyjnych, zadaniem komputera jest regulacja zachowań. (2) Architektura umysłu jest modularna umysł skonstruowany jest z wielu modułów obliczeniowych, które powstały jako ewolucyjne adaptacje w środowiskach ewolucyjnej adaptatywności (EEA) (3) Moduły umysłu są ściśle wyspecjalizowane i autonomiczne odpowiedzialne są za rozwiązywanie konkretnych problemów nie istnieje centralna jednostka (interface), która sterowałaby działaniem poszczególnych modułów. (4) Natywizm moduły są wrodzone, a nie determinowane kulturowo (5) Większość operacji przeprowadzanych przez moduły umysłu pozostaje nieuświadomiona świadomość to jedynie wierzchołek góry lodowej

27 Embodied-embedded-enacted mind Paradygmat zanurzony jest głęboko w ewolucjonizmie (interpretowanym jednak inaczej niż w psychologii ewolucyjnej) Procesy poznawcze i pojęcia kształtowane są przez interakcje, w jakie ciało wchodzi ze środowiskiem programy motoryczne (aspektualizacja) schematy wyobrażeniowe metafory pojęciowe i amalgamaty Umysł osadzony jest w kulturze architekturą mózgową jest system neuronów lustrzanych poznanie społeczne odbywa się na drodze imitacji i czytania w umysłach innych osób

28 Tożsamość osobowa W embodied-embedded mind ujęcie tożsamości osobowej zmienia się: hipoteza wspólnej rozmaitości (shared manifold hypothesis) mówi, że: Ta wspólna przestrzeń umożliwia społeczne zapoczątkowanie rozwoju kognitywnego i afektywnego. Skoro tylko kluczowe więzi ze światem innych ludzi zostają nawiązane, przestrzeń ta stanowi podstawę w pełni rozwiniętej zdolności do rozumienia społecznej tożsamości i różnicy ('Jestem oddzielnym podmiotem'). ( ) Wspólna przestrzeń stanowi [zatem] niezwykle potężne narzędzie wykrywania i wprowadzania spójności, regularności i przewidywalności do indywidualnych interakcji ze środowiskiem. ( ) Równoczesny rozwój języka wpływa zapewne na wydzielanie pojedynczych aspektów czy modalności doświadczenia z pierwotnego wieloaspektowego postrzegania świata, ale wspólna intersubiektywna przestrzeń nie znika, lecz stopniowo przyjmuje inną rolę: pozwala nam na doświadczanie różnic i podobieństw w relacji 'ja inny'. (...) Twierdzę, że odczucie 'swojości' (selfness), którą przypisujemy też innym, wewnętrzne poczucie 'bycia jak ja' wzbudzane kontaktami z innymi, jest wynikiem istnienia tej 'wymieszanej' intersubiektywnej przestrzeni. Fizyczne i epistemiczne interakcje 'ja inny' są kształtowane i warunkowane przez podobieństwo organizmów i ograniczeń środowiskowych V. Galese, Being like me: Self Other Identity, Mirror Neurons, and Empathy

29 Kartezjusz i jego trzy dualizmy Umysł-ciało (res extensa i res cogitans) Ja-inny Percepcja-działanie

30 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ! FILOZOFIAWNAUCE.PL