Filozofia umysłu i kognitywistyka I wykład 2: wokół problemu umysł-ciało # 1: dualizm(y)

Transkrypt

1 Filozofia umysłu i kognitywistyka I wykład 2: wokół problemu umysł-ciało # 1: dualizm(y) dr Mateusz Hohol Wykład monograficzny, sem. zimowy 2013/2014

2 O czym mówi problem umysłciało? powtórzenie mind-body problem = problem umysł-ciało, problem psychofizyczny Jedno z centralnych (lub centralne) zagadnień filozofii umysłu Podstawowe pytanie: jak (czy) niefizyczny i nie przestrzenny umysł może oddziaływać z fizycznym i przestrzennym ciałem? Rozwiązania skrajne: (1) odpowiedź na powyższe pytanie jest i zawsze pozostanie tajemnicą (np. Colin McGinn) (2) problem umysł ciało jest pseudoproblemem

3 Geneza problemu umysł-ciało powtórzenie Geneza historyczna: Dualistyczne poglądy Platona (dusza i ciało) Dualistyczne poglądy Kartezjusza (przyjmuje się, że właśnie on dał początek problemowi mind-body) Określenia techniczne: Res cogitans i res extensa (Kartezjusz) The Mental, The Physical (współczesna f. umysłu) Geneza poznawcza: Potoczna, zdroworozsądkowa kategoryzacja świata Struktura języka

4 Językowa geneza problemu umysłciało powtórzenie Język potoczny wyraźnie oddziela wyrażenia odnoszące się do ciał i do umysłów: (i) Predykaty takie jak: czerwony, wysoki sensownie odnosić można tylko do ciał fizycznych: samochód X jest czerwony. (ii) Predykaty takie jak: ból, odczucie czerwieni mogą być stosowane sensownie tylko do określenia wewnętrznych stanów podmiotu: boli mnie palec, Widząc samochód X mam odczucie czerwieni. Zdania typu: Góra Y odczuwa ból, samochód X ma świadomość, że jest czerwony i że jest tym samym samochodem, którym był wczoraj trudno uznać za sensowne (chyba, że na zasadzie licentia poetica)

5 Trylemat psychofizyczny powtórzenie (a) stany mentalne różnią się od stanów fizykalnych (neurobiologicznych); nie można zatem w pełni wyjaśnić umysłu przy pomocy neuroscience (b) stany mentalne mogą być przyczynami stanów fizykalnych (downward causation) (c) uniwersum stanów fizykalnych jest kauzalnie zamknięte; to co niefizykalne nie może oddziaływać z tym co fizykalne Każdy z członów trylematu wzięty z osobna jest sensowny [(a) i (b) zdroworozsądkowo, (c) jest zgodny z fizyką]. Wszystkie 3 człony wzięte na raz są niekompatybilne!

6 Trylemat psychofizyczny cd. powtórzenie Negacje poszczególnych członów generują różne stanowiska w kwestii mind-body: ~[(a) ^ (b)] ^ (c): Prowadzi do monizmu, gdzie problem przyczynowości nie istnieje. Monizm ten może być związany z materializmem (umysłu nie ma) lub panpsychizmem (a priori uznać można, że wszystko co uważamy za materialne obdarzone jest protoświadomością). Problem: niezgodność z potocznym obrazem świata. (a) ^ (b) ^ ~(c): Prowadzi do obarczonego trudnościami dualizmu psychofizycznego (substancjalnego). Problem: co z prawami fizycznymi? (a) ^ ~(b) ^ (c): Prowadzi od epifenomenalizmu zjawiska mentalne istnieją, ale nie są przyczynami zachowań ani żadnych zdarzeń w świecie fizycznym. Problem: po co w takim razie umysł i czy jego istnienie jest ewolucyjnie opłacalne?

7 Stanowiska dualistyczne W zasadzie trudno powiedzieć, że dualizm kartezjański jest rozwiązaniem problemu mindbody, gdyż sam jest jego przyczyną; Można zastanawiać się jednak, czy któraś z wersji dualizmu jest słuszna. Dualizm ma wiele oblicz: dualizm substancjalny, dualizm własności, koncepcje dwóch aspektów

8 Dualizm współcześnie Dualizm jest współcześnie mało popularnym stanowiskiem wśród filozofów umysłu. Mało który ze współczesnych dualistów korzysta z kartezjańskiej siatki pojęciowej. Dualiści zmieniają radykalnie siatkę pojęciową i zamiast mówić o res extensa/cogitans próbują wyjaśnić dualizm na poziomie układu nerwowego. Niektóre poglądy wywodzące się z nurtów materialistycznych posądzane są o ukryty dualizm (np. silna sztuczna inteligencja).

9 Dualizm Karla Poppera Wydaje mi się, że zawsze byłem kartezjańskim dualistą (chociaż nigdy nie uważałem, że powinno się mówić o substancjach ). A jeżeli nie dualistą, to z pewnością bardziej skłaniałem się ku pluralizmowi, niż monizmowi ( ). Wydaje mi się także rzeczą oczywistą, że jesteśmy osobowościami, umysłami lub duszami zamieszkującymi ciała Karl Popper, Nieustanne poszukiwania. Autobiografia intelektualna.

10 Neurobiologiczno-kwantowy dualizm Johna Ecclesa i Karla Poppera: The Self and Its Brain Sir J. Eccles ( ): noblista w dziedzinie neurofizjologii w 1963 roku. Ich dualizm nie jest związany z postawą antynaukową: korzystają oni z teorii ewolucji, neurobiologii, emergencji i mechaniki kwantowej. Proponują oni własną, inną niż kartezjańska, dualistyczną siatkę pojęciową. Problem umysł-ciało rozpatrywany jest w kontekście funkcjonowania układu nerwowego. Umysł ma genezę ewolucyjną: nie może być epifenomenalny, gdyż byłoby to niekorzystne z ewolucyjnego punktu widzenia. Umysł musi wchodzić w interakcję z ciałem. Podstawowa teza: umysł działa na mózg poprzez zmiany prawdopodobieństw pobudzeń komórek nerwowych na poziomie kwantowym.

11 Neurobiologiczno-kwantowy dualizm Johna Ecclesa i Karla Poppera Spekulacje Ecclesa i Poppera: wiązki dendrytów tworzą funkcjonalne moduły zwane dendronami. Ich zadaniem jest m.in. wytwarzanie impulsów nerwowych. Jednostką komplementarną do dondronu jest psychon odpowiada on za zmianę prawdopodobieństwa (0,3 - ~1) egzocytozy, tj. wydzielenia neurotransmitera z pęcherzyka do synapsy. Psychon jest jednostką niefizyczną odpowiada on res cogitans. Gdy psychon wchodzi w interakcję z dendronem powstają poszczególne zjawiska psychiczne. Ważną rolę w interakcji odgrywają efekty kwantowe, które angażować mogą duże połacie mózgu. Zmiana pobudzenia neuronu nie wymaga wymiany energii (przekazywana jest jedynie informacja): w ten sposób zachowany jest warunek przyczynowego zamknięcia świata fizycznego. Zdaniem autorów teorie fizykalistyczne nie tłumaczą dobrze zjawisk psychicznych związanych z ciągłością świadomości.

12 Teoria dwóch aspektów Thomasa Nagela Teoria dwóch aspektów: rzeczywistość to jeden byt, który obdarzony jest dwoma atrybutami, które kojarzymy z umysłem i ciałem. Jego koncepcja nawiązuje do Spinozy i Leibniza. Jest przekonany, że umysł jest realną przyczyną zmian w tym, co fizyczne (downward causation).

13 Teoria dwóch aspektów Thomasa Nagela Stanów mentalnych nie można zredukować do układu nerwowego. Argument: Jak to jest być nietoperzem (Nagel 1974): Qualia nietoperza są niedostępne dla człowieka. Aparat poznawczy człowieka i nietoperza są diametralnie różne (np. echolokacja). Kognitywista, który wie wszystko o układzie nerwowym nietoperza i tak nie będzie wiedzieć nigdy jak to jest być nietoperzem. Wniosek Nagela: perspektywa pierwszoosobowa - jak to jest być w stanie x, jest nieredukowalna do 3-osobowej! W istocie jest to ten sam argument co z kognitywistką Mary, która nie wie, czym jest czerwień. Narażony jest zatem na te same zarzuty.

14 Teoria dwóch aspektów Thomasa Nagela Postulat dla nauki: poszukiwanie bytu, którego aspektami są to co umysłowe i to co materialne Koncepcja Nagela prowadzi do silnych roszczeń na temat metafizyki całego Wszechświata: panpsychizm Nagel sam jest jednak nieco sceptyczny wobec własnej teorii: Nie zamierzam udawać, że teoria podwójnego aspektu jest zupełnie jasna i że jej prawdziwość lub fałszywość jest tylko kwestią empiryczną. Teoria ta stanowi atrakcyjny sposób połączenia ze sobą radykalnie odmiennych żywiołów, które leżą u podstaw problemu ciało-umysł, nie da się jednak ukryć, że wydziela ona mdlący zapach czegoś przyrządzanego w metafizycznym laboratorium.

15 Koncepcja Davida Chalmersa

16 Dwie grupy problemów ze świadomością (1) problemy łatwe, np.: Jak mózg przetwarza informacje ze środowiska? Jak na ich podstawie generuje zachowania? Jak poszczególne informacje łączą się w umyśle? W jaki sposób powstają słowne raporty o stanach wewnętrznych? itd. (2) trudny problem: Dlaczego przetwarzaniu informacji przez mózg towarzyszą świadome przeżycia wewnętrzne, czyli qualia? Zdaniem Chalmersa większość kognitywistów koncentruje się na problemach łatwych i pomija problem trudny. Należy zmienić ten stan rzeczy.

17 Dwie koncepcje świadomości (i) consciousness: świadomość w sensie fenomenalnym (świadomość = qualia, trudny problem) (ii) awareness: świadomość w sensie psychologicznym (łatwe problemy), w j. polskim: przytomność. Wiąże się z: (i) introspekcyjną dostępnością informacji, (ii) zdolnością do ich werbalnego relacjonowania, (iii) samoświadomością, (iv) poczuciem wolnej woli.

18 Qualia Qualia (liczba mnoga od quale): świadomie przeżywane jakości. Są z natury rzeczy subiektywne. Są czymś innym niż wywołujący je obiekt i układ nerwowy obserwatora. Pytanie o qualia: jak to jest być (w określonym stanie mentalnym). W ujęciu Chalmersa być świadomym = mieć qualia

19 Superweniencja Superweniencja określa precyzyjnie sytuację, kiedy jeden zbiór faktów może w pełni determinować inny zbiór faktów. Fakty biologiczne są superwenientne wobec faktów fizycznych - oznacza, że określony zbiór faktów fizycznych determinuje wszystkie fakty biologiczne. Superweniencja to relacja jaka zachodzi pomiędzy zbiorem własności poziomu bazowego A oraz własności wysokiego poziomu B, taka, że: Własności typu B superweniują na własnościach typu A, jeśli nie istnieją dwie możliwe sytuacje identyczne pod względem własności typu A, a różniące się własnościami typu B (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 76).

20 Superweniencja logiczna W zależności od rozumienia słowa możliwość Chalmers rozróżnia 2 rodzaje superweniencji: silniejszą superweniencję logiczną (SL) i słabszą superweniencję przyrodniczą (SP). W przypadku SL możliwość definiowana jest jako pojmowalność (możliwość do wyobrażenia sobie wyobrażenie sobie sprzeczności jest niemożliwe). Logiczna możliwość jest niepodatna na ograniczenia wynikające z praw przyrody. Nie jest możliwe by istniały samice rodzaju męskiego (sprzeczność), ale jest logicznie możliwe by istniały latające telefony. Własności SL: Jeśli fakty B pozostają w relacji SL do faktów A, to: (i) wystąpienie faktów A determinuje wystąpienie faktów B; (ii) Demon Laplace a, który wie wszystko o faktach A może wydedukować fakty B. SL pozwala wyjaśniać zjawiska redukcyjnie wyjaśnienie faktów z poziomu n polega na wyprowadzeniu ich z poziomu n-1. Zdaniem Chalmersa SL dotyczy faktów z zakresu biologii, chemii, socjologii, ekonomii, ale nie dotyczy świadomości (qualiów)!

21 Superweniencja przyrodnicza superweniencja przyrodnicza (SP) jest słabsza niż superweniencja logiczna. Zachodzi wtedy, gdy istnieją dwa zbiory faktów skorelowane doskonale na mocy obowiązujących praw przyrody. Np. ciśnienie wywierane przez 1 mol gazu jest zależne od temperatury i objętości na mocy prawa: pv = KT (gdzie K stała gazowa (gaz doskonały)) W naszym świecie fizycznym nie jest możliwe, aby dwa mole gazu miały różne ciśnienie przy takiej samej temperaturze i objętości, a więc ciśnienie mola gazu jest superwenientne przyrodniczo wobec temperatury i objętości. Jest logicznie możliwe w świecie o innej wartości stałej K że mol gazu może mieć inne ciśnienie przy takiej samej temperaturze i objętości jak w naszym świecie. Między możliwością przyrodniczą a logiczną zachodzą następujące zależności: istnieje wiele logicznie możliwych sytuacji, które nie są możliwe przyrodniczo (ponieważ łamią prawa przyrody); każda przyrodniczo możliwa sytuacja jest zarazem możliwa logicznie. Zbiór faktów możliwych przyrodniczo jest podzbiorem faktów możliwych logicznie (możliwość przyrodnicza jest znacznie silniejszym ograniczeniem, niż możliwość logiczna).

22 SL i SP a świadomość Wydaje się bardzo prawdopodobne, że świadomość jest przyrodniczo superwenientna na własnościach fizycznych ( ), o ile w świecie przyrody dwie fizycznie identyczne istoty będą miały jakościowo identyczne przeżycia. Nie jest jednak bynajmniej jasne, że świadomość jest logicznie superwenientna na własnościach fizycznych (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 84).

23 Struktura argumentów Chalmersa przeciw fizykalizmowi i wyjaśnianiu redukcyjnemu (i) świadomość istnieje w naszym świecie (superweniuje w sensie SP); (ii) możliwy logicznie jest świat fizykalnie identyczny z naszym, ale w którym nie istnieje świadomość; zatem: (iii)fakty o świadomości nie superweniują w sensie SL na faktach fizykalnych są naddatkiem ( bonusem ).

24 Słynny zarzut wobec fizykalizmu Argument z zombie: zombie = określenie techniczne w f. umysłu na obiekt identyczny z człowiekiem pod względem cech fizycznych i zachowania, ale pozbawiony umysłu i świadomości. Struktura argumentu: (i) możemy wyobrazić sobie istnienie zombie; (ii) jeżeli możemy sobie to wyobrazić, to istnienie zombie jest metafizycznie możliwe (może realizować się w którymś z możliwych światów niekoniecznie naszym); (iii) jeżeli istnienie zombie jest metafizycznie możliwe to świadomość (umysł) jest niefizyczna; (iv) z kroków (i)-(iii) wynika, że świadomość jest niefizyczna jest ona czymś dodatkowym względem świata fizycznego. Uwaga: powyższe rozumowanie zawiera entymematy (niejawne przesłanki): (ii ) prawa fizyczne i psychofizyczne są różne; (ii ) możliwe światy mogą być identyczne pod względem praw fizycznych i zarazem różne pod względem praw psychofizycznych. Dyskusyjne w argumencie są powyższe entymematy: czy bez istnienia umysłu istnienie całego aparatu poznawczego człowieka jest sensowne?

25 Fundamentalna teoria świadomości Informacje (przestrzenie informacyjne) realizowane mogą być w układach fizycznych. Mogą być realizowane również jako świadomość. FUNDAMENTALNA KONCEPCJA CHALMERSA: TA SAMA PRZESTRZEŃ INFORMACYJNA MOŻE BYĆ REALIZOWANA W UKŁADZIE NERWOWYM I ŚWIADOMOŚCI (QUALIACH) Jest to teoria dwóch aspektów: informacja ma aspekt fizykalny i fenomenalny! Zdaniem Chalmersa w ten sposób udaje się wytłumaczyć funkcjonalną korelację umysłu i ciała bez redukowania jednego do drugiego.

26 Panpsychizm Chalmersa Pogląd, że przeżycia są wszędzie tam, gdzie istnieje oddziaływanie przyczynowe, pozostaje sprzeczny z intuicją. Jest to jednak pogląd, który po zastanowieniu może stać się zaskakująco satysfakcjonujący, gdyż lepiej integruje świadomość z porządkiem przyrody. Jeśli jest słuszny świadomość nie pojawia się nagle, skokowo, z izolowanymi złożonymi systemami arbitralnie wytwarzającymi przeżycia świadome. Jest to raczej bardziej jednolita własność wszechświata, gdzie bardzo proste systemy mają bardziej prostą fenomenologię, a systemy złożone złożoną fenomenologię (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 488).

27 Argumenty przeciw dualizmowi (w różnych postaciach) Podstawowym zarzutem wobec dualizmu jest nienaukowość dualizm nie tworzy żadnego programu badawczego (także filozoficznego) (np. zarzut taki wysuwa Daniel Dennett) Pseudonaukowy charakter niektórych teorii dualistycznych Prowadzi do silnych konsekwencji metafizycznych dla struktury całego Wszechświata (nieekonomiczność) Trudne do rozwiązania problemy z przyczynowością psychofizyczną Potężne problemy konceptualne z qualiami Zarzut z nieefektywności biologicznej epifenomenalizmu

28 Argumenty przeciw dualizmowi Cóż można odpowiedzieć na epifenomenalizm? Jedna uwaga nasuwa się natychmiast: byłoby to niezwykłe, niepodobne do niczego, co kiedykolwiek zdarzyło się w historii przyrody, gdyby istnienie jakiegoś tworu biologicznego, tak złożonego, bogatego i rozbudowanego jak ludzka i zwierzęca świadomość, w żaden sposób nie wpływało na świat realny. Zgodnie z tym co wiemy o ewolucji, mało prawdopodobne jest, żeby epifenomenalizm był poglądem słusznym. Nie daje to podstaw do ostatecznego odrzucenia epifenomenalizmu, ale powinno przynajmniej sprawić, że skrzywimy się na myśl o nim. John Searle