naniu romantyzm nie jest monolite

Transkrypt

1 oralne kieruje go w stronę świata transcendentnego, romantyzm przyjął właściwie w całości. TEMAT NUMERU romne trudności, bo trzeba zacząć m można charakteryzować jako negatywną reakcję na nność do konstruowania takich charakterystyk oświecenia wyk oświecenie miało wyłącznie destrukcyjny charakter, poddało analizie i kry o sceptycyzmu i agnostycyzmu. Wystarczy przywołać dwa nazwiska Davida Hume a i Immanuela Kant mi, to przynajmniej pokazał kierunek, w którym później rozwinęła się myśl epoki romantyzmu. Można wskazać na czalnym, który nazywał światem rzeczy samej w sobie, nie ma poznawczego dostępu do tego, co klasyczna filozofia nazywa b wierciedla rzeczywistość daną w doświadczeniu, co kreuje ją. To jest ta pierwsza droga, która wskazała kierunek rozwoju myśli epoki rom zości filozofów, którzy reprezentują tzw. niemiecką filozofię klasyczną, czyli niemiecki idealizm. Rozum poznający został zabsolutyzowany. On ju ywne i miało źródło niezależne od podmiotu poznającego wytwarza również treść doświadczenia. Według określenia Libelta, jednego z tych polskich filoz e z całkowitą premedytacją. Na to może zwraca się dzisiaj mniejszą uwagę, ponieważ Kant jest dla większości współczesnych filozofów przede wszystkim filozofem nauki i to te aspekty jego filozofii są miał dla niej fundamentalne znaczenie. Polska myśl filozoficzna tej epoki pozostawała pod presją niemieckiej filozofii klasycznej, ale zarazem rozwijała się w twórczym sporze z Powyższy tekst stanowi pierwszą część wywiadu, który przeprowadziliśmy z prof. Stanisławem Pierogiem. Kolejne części ukażą się w dwóch następnych numerach Teologii Politycznej Co Miesiąc. ąc podstawy etyki opartej na całkowitej autonomii rozumu praktycznego, dyktującego wszystkie prawa moralne zupełnie niezależnie od otoczenia, w którym człowiek żyje, oraz doświadczenia. Poza tym zda tórzy podporządkowują się im, nie mogą liczyć na to, że ich postępowanie zostanie nagrodzone odpowiednią porcją szczęścia. Krótko mówiąc, człowiek, który chce podporządkować się imperatywom kategorycznym, jes ytki płynące dla filozofii praktycznej ze świadomości religijnej. Sam rozum praktyczny miał głosić tzw. postulaty, zgodnie z którymi trzeba przyjąć istnienie Boga, Królestwa Bożego i nieśmiertelności duszy. Bez ich przyjęcia życi iadomości schyłkowego oświecenia coś, czemu w gruncie rzeczy przeczyła cała myśl oświeceniowa, według której człowiek jest integralną częścią natury i w tym świecie powinien uzyskać całkowite spełnienie, tzn. może osiągnąć zarówn t przywrócił perspektywę, którą w tamtych czasach charakteryzowano jako średniowieczną. Z punktu widzenia jego filozofii praktycznej człowiek jest obywatelem dwóch światów świata ziemskiego, przyrodniczego i zarazem świata transcendent a. Już powiedzieliśmy o tym, że po Kancie filozofia niemiecka a z tym faktem musiała się liczyć cała ówczesna filozofia europejska rozwinęła się w ten sposób, że nastąpiła absolutyzacja rozumu poznającego, która z konieczności prowadziła do idealizmu, w tym i bą, czyli jest absolutem. Rzeczywistość, byt (jeśli chce się ujmować to od strony metafizycznej) jest w istocie absolutną myślą dążącą do poznania samej siebie, czyli myślenia o sobie samej. To sprawiło, że filozofia niemiecka znalazła się w ostrej opozycji wobec całej tr gonizowana. Jednym biegunem był absolutny idealizm, drugim zaś radykalny materializm. Ponieważ filozofowie polscy mieli skłonność do tego, aby patrzeć na tradycje filozoficzne w kategoriach narodowych, to obiegową stała się myśl, według której Francuzi byli ię pytanie, jaką drogą powinni pójść filozofowie słowiańscy, a polscy w szczególności. Oryginalną cechą naszej ówczesnej myśli jest wybranie drogi środkowej ani idealizm, ani materializm, tylko jakaś trzecia droga, czyli taki światopogląd, na gruncie którego moż em, ale duch nie jest jak powtarzali prawie wszyscy, a dobitnie powiedział to Libelt w swojej Filozofii i krytyce tym, co mają na myśli niemieccy filozofowie. Nie jest czystą myślą, tylko czymś, co występuje w powłoce materialnej. Libelt, Cieszkowski i Trentowski w szonego w Prelekcjach paryskich, zgodnie z którym polskie słowo duch pochodzi od dech, czyli bytem nie jest ani abstrakcyjna, oderwana od rzeczywistości idea, ani czysta materia, tylko rzeczywistość duchowa, która zawsze występuje w jakiejś materialnej fo m od niemieckiego idealizmu i francuskiego materializmu. Co prawda patrzymy na tę filozofię przez okulary jej autorów, ale jestem przekonany, że oni w tej samoocenie stworzyli myśl oryginalną i zmierzali w jakimś kierunku, który jest dla polskiej myśli swoisty. antyzmu, należałoby uwzględnić drugą drogę polskiej myśli filozoficznej, o której tylko wspomnieliśmy, wybraną przez filozofujących polskich poetów, zainspirowanych głównie doktryną Towiańskiego, ale nie wyłącznie nią. ię ono późno, w 1845 roku, a jego autor zadał pytanie o oryginalność polskiej myśli filozoficznej, które my sobie postawiliśmy, oraz kierunek, w którym powinna się rozwijać), zwrócił uwagę na dwie drogi polskiej myśli tamtego czasu. Jeden k źródła ludowe, ale przez wielkich polskich poetów został podniesiony do rangi światopoglądu wyrażanego środkami literackimi, poetyckimi w szczególności. a było wybrać wychodząc z kantyzmu, było zabsolutyzowanie rozumu, czyli jego kompetencji poznawczych, tak że on sam stawał się zarazem podmiotem i przedmiotem absolutnego poznania. Natomiast teoretycznie ist tego), że istnieje jakaś niepoznawalna środkami czysto racjonalnymi rzeczywistość, czyli krótko mówiąc nie redukować tej niepoznawalnej rzeczy samej w sobie, nie zamieniać jej jedynie w wytwór tego samo możliwy jest dostęp na innej niż racjonalna drodze, czyli na drodze irracjonalnej. Krótko mówiąc, otwiera się droga wiodąca do myślenia mistycznego, którego kariera w tej epoce jest trudna do zrozum rogą poszli polscy filozofujący poeci, zainspirowani przez Towiańskiego, ale w pewnej mierze również przez mistyczną i religijną myśl francuską. to chrystocentryzm tej myśli. Gdy weźmiemy zwłaszcza pisma Mickiewicza, to stanie się oczywiste, że dla niego celem myślenia filozoficznego i mistycyzmu jest przed go wzoru doskonałego człowieczeństwa. Tym wzorem jest Chrystus. Wizja świata, którą kreował ten polski mistycyzm, tym samym staje się zupełnie odmien wistość to nie jest mistycyzm solipsystyczny, eskapistyczny, tylko aktywistyczny. wiata, w dużej mierze inspirowaną przez Towiańskiego, ale nie tylko przez niego, mającą wyraźnie manichejski charakter. Wedłu w tym świecie pozaludzkim toczy się zacięta walka duchów jasnych i ciemnych, sił dobra i zła. Ludzkie życie jest wpr a i zła. Dlatego samodoskonalenie i samorozwój nie jest bez znaczenia dla losów świata. alce ciemnych i jasnych sił duchowych biorą udział nie zwykłe jednostki, które kończą swoją egz o polskim myślicielom przeciwstawić się tej filozoficznej ideologii, która kreśli wizję po istoria traci tym samym równowagę moralną ci, którzy ją kreują, poświęca kiej rewolucji komunistycznej. Natomiast ta wizja świata, którą rep i ze sferą moralności, nacisk na znaczenie cier Polski romantyzm nie jest monolitem Z prof. Stanisławem Pierogiem, kierownikiem Zakładu Historii Filozofii Polskiej przy Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, rozmawiali Tomasz Herbich i Paweł Rzewuski Tomasz Herbich, Paweł Rzewuski: Zacznijmy od próby scharakteryzowania zjawiska, jakim był romantyzm w Polsce. Chciałbym wyjść od słów Stanisława Brzozowskiego z początku Filozofii romantyzmu polskiego : Jesteśmy współczesnymi tych ludzi, z którymi pracę ducha prowadzimy, romantyzm nasz wskutek tego bardziej, niż Byrona, Novalisa, Hoffmana etc., współczesnym jest Sofoklesa, Aischylosa, mędrców Jońskich, Buddy, Chrystusa. Rzec można w szczególności, że Chrystus dla romantyków naszych jest zjawiskiem wczorajszem, dzisiejszem nawet, nieustannie obecnem. Jak można scharakteryzować światopogląd polskiego romantyzmu w kontekście europejskim? Czy wyróżnia się on na tle tej tradycji europejskiej, czy ściśle z nią koresponduje? Stanisław Pieróg: To jest niebagatelne pytanie. Gdybyśmy chcieli na nie odpowiedź w pełni lub przynajmniej częściowo, to tylko jemu moglibyśmy poświęcić całą naszą rozmowę. Podejrzewam, że na ten temat można wygłosić nawet pełny cykl wykładów. Spróbujmy jednak. Jest sens mówić o unikalności polskiej myśli, gdy umieści się ją na pewnym tle. To jest już zawarte w Pańskim pytaniu. Rozprawiać o oryginalności światopoglądu można wtedy, gdy ma się jakiś pogląd na temat całej epoki. Musimy mieć jakiś kontekst, co stwarza ogromne trudności, bo trzeba zacząć od bardzo ogólnych charakterystyk. Należałoby zastanowić się naniu romantyzm nie jest monolite 12 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC 8/2014 (13)

2 nad tym, co to jest światopogląd romantyczny, jak on się ukształtował w Europie i czym wyróżniał się polski romantyzm. Żeby naszą drogę do tego celu skrócić, zaproponowałbym następujący sposób postępowania. Jest w zwyczaju charakteryzować epokę romantyzmu w kontraście do poprzedniej epoki, którą nazywa się oświeceniem. Przynajmniej wczesny romantyzm można charakteryzować jako negatywną reakcję na światopogląd oświecenia, o którym bardzo często w sposób wielce uproszczony, ale charakteryzując jakąś jego istotną cechę, mówi się, że decydującą rolę odgrywał w nim rozum krytyczny. Twierdzi się, że była to epoka, w której cała tradycja (tradycyjna etyka, religia, kultura itd.) została poddana racjonalnej krytyce. Skłonność do konstruowania takich charakterystyk oświecenia wykazywali ci myśliciele, którzy tworzyli zręby nowego światopoglądu filozoficznego. Nasz Józef Kalasanty Szaniawski, który jest jednym z pierwszych filozoficznych krytyków myśli oświeceniowej, powiadał, że po tej epoce otrzymaliśmy w spadku same obaliny to znaczy to, co zostało obalone. W jego rozumieniu oświecenie miało wyłącznie destrukcyjny charakter, poddało analizie i krytyce rozumowej wszystko, a potem pozostawiło same ruiny, wszystko zniszczyło i nic nie zbudowało. Dlaczego romantycy wystąpili przeciwko oświeceniowemu rozumowi krytycznemu? Można byłoby znów bardzo upraszczając sprawę powiedzieć, że ten rozum, który poddał krytyce całą kulturową tradycję, na samym końcu zabrał się do analizy samego siebie i doszedł w tym dziele aż do sceptycyzmu i agnostycyzmu. Wystarczy przywołać dwa nazwiska Davida Hume a i Immanuela Kanta. Dla zrozumienia tego, co się wydarzyło w następnej epoce, zwłaszcza stanowisko Kanta jest szczególnie ważne, ponieważ on nie tylko poddał krytyce ten rozum, ale również wskazał drogi przekroczenia światopoglądu krytycznego. I choć sam już nie poszedł tymi drogami, to przynajmniej pokazał kierunek, w którym później rozwinęła się myśl epoki romantyzmu. Można wskazać na dwie powszechnie znane rzeczy. Kant jest tym filozofem, który przynajmniej w opinii myślicieli XIX wieku przypieczętował los metafizyki, pokazując w Krytyce Ten rozum, który poddał krytyce całą kulturową tradycję, na samym końcu zabrał się do analizy samego siebie i doszedł w tym dziele aż do sceptycyzmu i agnostycyzmu czystego rozumu, że nie jest ona nauką. Jego zdaniem wiedzy naukowej o świecie pozadoświadczalnym, który nazywał światem rzeczy samej w sobie, nie ma poznawczego dostępu do tego, co klasyczna filozofia nazywa bytem. Przedmiotem wiedzy naukowej jest jedynie świat fenomenów. Tej tezie towarzyszy inna, bardzo ważna myśl, której nie ma np. w filozofii brytyjskiej według Kanta rozum w obszarze swoich kompetencji poznawczych jest twórczy, czyli nie tyle odzwierciedla rzeczywistość daną w doświadczeniu, co kreuje ją. To jest ta pierwsza droga, która wskazała kierunek rozwoju myśli epoki romantycznej. Agnostycyzm Kanta został przekroczony, przezwyciężony. Jego zakazy dotyczące tworzenia metafizyki zostały uchylone, co było spowodowane tym, że to, co wskazał on jako istotę rozumu poznającego, zostało wzmocnione w twórczości filozofów, którzy reprezentują tzw. niemiecką filozofię klasyczną, czyli niemiecki idealizm. Rozum poznający został zabsolutyzowany. On już nie tyle kreuje rzeczywistość z materii doświadczenia, co wytwarza kompletny obraz rzeczywistości, tworzy zarówno formy tego obrazu (czyli owe transcendentalne formy naszej wiedzy), jak i to, co jeszcze według Kanta było obiektywne i miało źródło niezależne od podmiotu poznającego wytwarza również treść doświadczenia. Według określenia Libelta, jednego z tych polskich filozofów, którzy poddali krytyce tzw. samowładztwo rozumu, rozum stał się samowładny. To jest jeden z kierunków, które Kant wyznaczył i które wytyczyły główną drogę myśli filozoficznej romantyzmu. Niemiecki idealizm filozoficzny miał dla niej fundamentalne znaczenie. Polska myśl filozoficzna tej epoki pozostawała pod presją niemieckiej filozofii klasycznej, ale zarazem rozwijała się w twórczym sporze z nią i w tym należałoby szukać jej oryginalności. Jaka jest druga droga nowej filozofii, którą można wyprowadzić z pism Kanta? Kant był tym filozofem, ostatnim wielkim myślicielem epoki oświecenia, który rzeczywiście przekroczył jej horyzont i to być może z całkowitą premedytacją. Na to może zwraca się dzisiaj mniejszą uwagę, ponieważ Kant jest dla większości współczesnych filozofów przede wszystkim filozofem nauki i to te aspekty jego filozofii są zwykle 13 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC 8/2014 (13)

3 eksponowane. Ale z naszego punktu widzenia ważna jest jego filozofia praktyczna. Zrobił on jedną istotną rzecz znów spokrewnił filozofię praktyczną z myślą religijną, tworząc podstawy etyki opartej na całkowitej autonomii rozumu praktycznego, dyktującego wszystkie prawa moralne zupełnie niezależnie od otoczenia, w którym człowiek żyje, oraz doświadczenia. Poza tym zdaniem Kanta te normy moralne tym różnią się od innych, że mają formę absolutnych nakazów, są imperatywami kategorycznymi. Z tego wypływa prosty wniosek ludzie, którzy podporządkowują się im, nie mogą liczyć na to, że ich postępowanie zostanie nagrodzone odpowiednią porcją szczęścia. Krótko mówiąc, człowiek, który chce podporządkować się imperatywom kategorycznym, jest skazany na to, że będzie musiał żyć heroicznie. Nagrodę za to może otrzymać jedynie w innym świecie. Filozofia praktyczna Kanta wskazywała właśnie takie pożytki płynące dla filozofii praktycznej ze świadomości religijnej. Sam rozum praktyczny miał głosić tzw. postulaty, zgodnie z którymi trzeba przyjąć istnienie Boga, Królestwa Bożego i nieśmiertelności duszy. Bez ich przyjęcia życie człowieka cnotliwego moralnie byłoby z konieczności tragiczne i cnota nigdy nie znalazłaby odpowiedniej nagrody. Tym sposobem Kant przywrócił świadomości schyłkowego oświecenia coś, czemu w gruncie rzeczy przeczyła cała myśl oświeceniowa, według której człowiek jest integralną częścią natury i w tym świecie powinien uzyskać całkowite spełnienie, tzn. może osiągnąć zarówno cnotę moralną, jak i szczęście. Świat natury jest tym, w którym człowiek zupełnie się samorealizuje, jak później będzie się o tym mówić. Kant przywrócił perspektywę, którą w tamtych czasach charakteryzowano jako średniowieczną. Z punktu widzenia jego filozofii praktycznej człowiek jest obywatelem dwóch światów świata ziemskiego, przyrodniczego i zarazem świata transcendentnego. To jest drugi kierunek, który Kant wyznaczył. Myśl, że człowiek jest obywatelem dwóch światów, a jego właściwe powołanie moralne kieruje go w stronę świata transcendentnego, romantyzm przyjął właściwie w całości. Dla zrozumienia naszej myśli filozoficznej ważna jest jeszcze jedna sprawa. Już powiedzieliśmy o tym, że po Kancie filozofia niemiecka a z tym faktem musiała się liczyć Oryginalną cechą naszej ówczesnej myśli jest wybranie drogi środkowej ani idealizm, ani materializm, tylko jakaś trzecia droga, czyli taki światopogląd, na gruncie którego można oddać sprawiedliwość zarówno idealnej, jak i materialnej stronie rzeczywistości cała ówczesna filozofia europejska rozwinęła się w ten sposób, że nastąpiła absolutyzacja rozumu poznającego, która z konieczności prowadziła do idealizmu, w tym idealizmu absolutnego Hegla. Tylko wtedy rozum staje się w pełni samowładny, gdy, mówiąc metaforycznie, żywi się sam sobą, czyli jest absolutem. Rzeczywistość, byt (jeśli chce się ujmować to od strony metafizycznej) jest w istocie absolutną myślą dążącą do poznania samej siebie, czyli myślenia o sobie samej. To sprawiło, że filozofia niemiecka znalazła się w ostrej opozycji wobec całej tradycji oświeceniowego materializmu. Polskim filozofom, którzy to obserwowali, myśl ówczesna jawiła się jako mocno zantagonizowana. Jednym biegunem był absolutny idealizm, drugim zaś radykalny materializm. Ponieważ filozofowie polscy mieli skłonność do tego, aby patrzeć na tradycje filozoficzne w kategoriach narodowych, to obiegową stała się myśl, według której Francuzi byli odpowiedzialni za powstanie światopoglądu materialistycznego, Niemcy zaś idealistycznego. W związku z tym pojawiło się pytanie, jaką drogą powinni pójść filozofowie słowiańscy, a polscy w szczególności. Oryginalną cechą naszej ówczesnej myśli jest wybranie drogi środkowej ani idealizm, ani materializm, tylko jakaś trzecia droga, czyli taki światopogląd, na gruncie którego można oddać sprawiedliwość zarówno idealnej, jak i materialnej stronie rzeczywistości. Według filozofów polskich byt jest duchem, ale duch nie jest jak powtarzali prawie wszyscy, a dobitnie powiedział to Libelt w swojej Filozofii i krytyce tym, co mają na myśli niemieccy filozofowie. Nie jest czystą myślą, tylko czymś, co występuje w powłoce materialnej. Libelt, Cieszkowski i Trentowski w tym akurat punkcie spotykają się z myślą filozoficzną polskich poetów. Libelt odwoływał się do poglądu Mickiewicza wygłoszonego w Prelekcjach paryskich, zgodnie z którym polskie słowo duch pochodzi od dech, czyli bytem nie jest ani abstrakcyjna, oderwana od rzeczywistości idea, ani czysta materia, tylko rzeczywistość duchowa, która zawsze występuje w jakiejś materialnej formie. To jest moim zdaniem oryginalna cecha polskiej myśli filozoficznej, którą określiłbym polskim spirytualizmem, różnym od niemieckiego idealizmu i francuskiego materializmu. Co prawda patrzymy na tę filozofię przez okulary jej autorów, ale jestem przekonany, że 14 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC 8/2014 (13)

4 oni w tej samoocenie stworzyli myśl oryginalną i zmierzali w jakimś kierunku, który jest dla polskiej myśli swoisty. Pod tym względem się nie mylili. Gdyby chcieć jeszcze bardziej wyczerpująco przedstawić światopogląd polskiego romantyzmu, należałoby uwzględnić drugą drogę polskiej myśli filozoficznej, o której tylko wspomnieliśmy, wybraną przez filozofujących polskich poetów, zainspirowanych głównie doktryną Towiańskiego, ale nie wyłącznie nią. Jak można scharakteryzować tę drogę? Libelt w tym dziele, o którym tutaj wspominałem (a przywołuję je dlatego, że pojawiło się ono późno, w 1845 roku, a jego autor zadał pytanie o oryginalność polskiej myśli filozoficznej, które my sobie postawiliśmy, oraz kierunek, w którym powinna się rozwijać), zwrócił uwagę na dwie drogi polskiej myśli tamtego czasu. Jeden kierunek to przezwyciężenie niemieckiego idealizmu, czyli samowładztwa rozumu. Ale jest też drugi kierunek polski mistycyzm, który ma pewne źródła ludowe, ale przez wielkich polskich poetów został podniesiony do rangi światopoglądu wyrażanego środkami literackimi, poetyckimi w szczególności. To też można odnieść do sytuacji, o której mówiliśmy wcześniej jedną z dróg, którą można było wybrać wychodząc z kantyzmu, było zabsolutyzowanie rozumu, czyli jego kompetencji poznawczych, tak że on sam stawał się zarazem podmiotem i przedmiotem absolutnego poznania. Natomiast teoretycznie istniała inna droga wziąć na serio zakazy Kanta, zabraniające przekraczania granic możliwego doświadczenia, przyjąć (inaczej niż idealiści niemieccy, począwszy od Fichtego), że istnieje jakaś niepoznawalna środkami czysto racjonalnymi rzeczywistość, czyli krótko mówiąc nie redukować tej niepoznawalnej rzeczy samej w sobie, nie zamieniać jej jedynie w wytwór tego samopoznającego się podmiotu, przyjąć, że istnieje taka transcendentalna rzeczywistość, ale równocześnie uznać wraz z Kantem, że rozum nie ma do tej rzeczywistości dostępu, oraz że możliwy jest dostęp na innej niż racjonalna drodze, czyli na drodze irracjonalnej. Krótko mówiąc, otwiera się droga wiodąca do myślenia mistycznego, którego kariera w tej epoce jest trudna do zrozumienia, jeżeli nie uwzględni się tej właśnie Gdy weźmiemy zwłaszcza pisma Mickiewicza, to stanie się oczywiste, że dla niego celem myślenia filozoficznego i mistycyzmu jest przede wszystkim samodoskonalenie genezy. Poznanie mistyczne stało się sposobem na przekroczenie tej granicy, która dla filozofów-racjonalistów wydawała się nieprzekraczalna. Tą drogą poszli polscy filozofujący poeci, zainspirowani przez Towiańskiego, ale w pewnej mierze również przez mistyczną i religijną myśl francuską. Gdzie można szukać oryginalnej cechy tego nurtu myśli romantycznej? Myślę, że to, co zostało wyeksponowane przez Brzozowskiego w przywołanym przez Pana cytacie, to chrystocentryzm tej myśli. Gdy weźmiemy zwłaszcza pisma Mickiewicza, to stanie się oczywiste, że dla niego celem myślenia filozoficznego i mistycyzmu jest przede wszystkim samodoskonalenie, uzyskanie przez jednostkę ludzką jakiegoś wyższego statusu moralnego. To jest myśl kładąca nacisk właśnie na doskonalenie moralne, które jest możliwe, jeśli postępujemy według pewnego wzoru doskonałego człowieczeństwa. Tym wzorem jest Chrystus. Wizja świata, którą kreował ten polski mistycyzm, tym samym staje się zupełnie odmienna od tej, o której mówiliśmy do tej pory, a wręcz jej przeciwstawna. Ona jest wyraźnie personalistyczna, kładzie nacisk na jednostkę, która dąży do doskonałości. Osiągnięcie tej doskonałości ma umożliwić jej wpływanie na rzeczywistość to nie jest mistycyzm solipsystyczny, eskapistyczny, tylko aktywistyczny. Skąd wynika ten aktywizm? Związany jest on z tym, że polscy filozofujący poeci i mistycy przyjmują pewną dość kontrowersyjną wizję świata, w dużej mierze inspirowaną przez Towiańskiego, ale nie tylko przez niego, mającą wyraźnie manichejski charakter. Według nich świat ludzki jest silnie sprzężony ze światem duchów. Mickiewicz, a za nim Libelt, uważał, że cechą charakterystyczną ludowego sposobu myślenia Słowian jest przekonanie o silnym związku świata widzialnego z niewidzialnym, świata duchów i ludzi. Otóż w tym świecie pozaludzkim toczy się zacięta walka duchów jasnych i ciemnych, sił dobra i zła. Ludzkie życie jest wprzęgnięte w ten dramat metafizyczny i od tego, jaki stopień doskonałości moralnej osiągniemy, jak będziemy sterować własnym życiem, zależy to, po czyjej stronie się opowiemy, jakie siły duchowe będziemy wzmacniać lub osłabiać. Bierzemy udział w wielkiej batalii sił dobra i zła. Dlatego samodoskonalenie 15 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC 8/2014 (13)

5 To są charakterystyczne cechy nurtu mistycznego: personalizm, zdecydowane związanie sfery polityki ze sferą moralności, nacisk na znaczenie cierpienia (nic w dziejach nie jest osiągane bez poświęcenia i cierpienia, postęp wymaga heroizmu) i samorozwój nie jest bez znaczenia dla losów świata. Drugą charakterystyczną cechą tej myśli jest przyswojenie starej tradycji metempsychozy i palingenezy. W tej walce ciemnych i jasnych sił duchowych biorą udział nie zwykłe jednostki, które kończą swoją egzystencję wraz ze śmiercią ciała, tylko ludzie wieczni, którzy przechodzą kolejne wcielenia w swoim wiecznym żywocie. Tym samym cała historia staje się domeną rozumianą personalistycznie, właściwymi bohaterami dziejów są jednostki. Historia nabiera zatem sensu moralnego. Pozwala to polskim myślicielom przeciwstawić się tej filozoficznej ideologii, która kreśli wizję postępu i rozwoju ducha, ale dzieje zamyka jakimś ostatecznym finałem, w którym biorą udział jedynie te pokolenia, które będą żyć w przyszłości. Sam proces dziejowy miałby według tej ideologii być pracą bardzo wielu pokoleń, z której dobrodziejstw będą mogły korzystać dopiero pokolenia przyszłe. Historia traci tym samym równowagę moralną ci, którzy ją kreują, poświęcają się dla tego przyszłego celu, wytwarzają coś, z czego nigdy nie będą korzystać, natomiast skorzystają na tym ci, którzy nie mają żadnego udziału w tej wielkiej pracy moralnej. Taką wizję dziejów kreuje choćby marksizm, według którego z dobrodziejstw przyszłego komunizmu będą korzystać ludzie żyjący po wielkiej rewolucji komunistycznej. Natomiast ta wizja świata, którą reprezentują polscy mistycy, ma zupełnie inny charakter. Historia podlega tutaj umoralnieniu, te same podmioty ludzkie, które przyczyniają się do postępu moralnego, będą również korzystać z dobrodziejstw Królestwa Bożego, stworzonego na ziemi. Wydaje mi się, że to są charakterystyczne cechy nurtu mistycznego: personalizm, zdecydowane związanie sfery polityki ze sferą moralności, nacisk na znaczenie cierpienia (nic w dziejach nie jest osiągane bez poświęcenia i cierpienia, postęp wymaga heroizmu). Wszystkie te cechy związane są z chrześcijańską koncepcją człowieka, czyli chrystocentryzmem tej myśli. To są dwa podstawowe nurty polskiej filozofii tego okresu. Szczególny nacisk chciałbym położyć na to, że w moim przekonaniu romantyzm nie jest monolitem. To zresztą nie jest szczególnie ekscentryczne twierdzenie. Najlepiej zatem opisywać światopogląd romantyczny, wskazując jego postaci biegunowe i przeciwstawne, pokazując napięcia między tymi biegunami. To jest chyba najbardziej płodny sposób patrzenia na tę epokę. 16 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC 8/2014 (13)