Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 97 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2013

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 97 Seria: Administracja i Zarzdzanie 2013 dr in. Katarzyna Skroban Wydzia Zarzdzania Politechnika Warszawska Wdraanie metod zarzdzania jakoci przez dostawców oprogramowania i odbiorców Implementing methods of quality management by suppliers of the software and recipients Streszczenie:W referacie podjto tematyk zwizan z wykorzystaniem narzdzi doskonalenia jakoci do poprawy funkcjonowania przedsibiorstw informatycznych oraz narzdzi, które mog by wykorzystane przez uytkowników - odbiorców oprogramowania. Krótko scharakteryzowano narzdzia, które w ocenie autora, mog by wykorzystane w brany informatycznej. Dokonano analizy moliwoci zastosowa narzdzi w poszczególnych fazach cyklu ycia oprogramowania, specyficznych z punktu widzenia dostawcy i odbiorcy Wymieniono take specyficzne metody stosowane do zapewniania jakoci w przedsibiorstwach o charakterze informatycznym. Sowa kluczowe: oprogramowanie, cykl ycia oprogramowania, narzdzia zarzdzania jako- ci, model CMM, model RUP, proces dostarczania usug Abstract:The area in this paper is associated with using tools of improving the quality for the improvement in functioning of IT enterprises and tools which can be used by users-recipients of the software. Briefly characterized were tools which in the assessment of the author, can be used in the IT industry. An analysis was made on the possibility of the application of tools in individual phases of the life cycle of the software, particularly from the point of view of the supplier and the recipient. Also mentioned were specific methods applied for assuring qualities in computer enterprises. Key words:software, life cycle of the software, tools of the quality management, CMM model, RUP model, process of delivering services Wstp W XXI wieku ludzko staje si spoeczestwem informacyjnym. Wdraanie systemów informatycznych wspomagajcych procesy zarzdzania w przedsibiorstwach staje si koniecznoci. Std z jednej strony istnieje wiele firm oferujcych systemy informatyczne oraz znacznie wiksza grupa odbiorców. Zarówno grupa dostawców jak i odbiorców jest w znacznym stopniu zrónicowana. Zrónicowanie odbiorców wynika z rónych aspektów, m.in. z wielkoci przedsibiorstwa oraz profilu i zakresu dziaania. Na-

2 318 K. Skroban tomiast zrónicowanie dostawców wynika z potrzeb oraz rónic, charakteryzujcych odbiorców oprogramowanie. Oprogramowanie Oprogramowanie stosowane przez uytkowników i projektantów jest rónie Jedna z definicji przedstawia oprogramowanie jako zbiór zrónicowanych rodków programowych. Za program jako specyficzny opis sposobu rozwizywania pewnego zadania 1. Oprogramowanie stanowi jeden z podstawowych elementów systemu informatycznego. System informatyczny skada si z 3 podstawowych skadników takich jak: oprogramowanie, sprzt oraz uytkownik. Wedug innej definicji oprogramowanie s to programy komputerowe. Program komputerowy jest zbiorem instrukcji dla sprztu. Programy przeksztacaj uniwersaln maszyn zawart w sprzcie w maszyn wyspecjalizowan do wykonania pewnego zadania. Mona wyróni rodzaje oprogramowania takie jak: systemy operacyjne, jzyki programowania, aplikacje. Mona take podzieli oprogramowanie na tworzone masowo na rynek i oprogramowanie tworzone specjalne dla okrelonej organizacji. 2 Wedug normy PN-ISO/IEC 25000:2008 oprogramowanie zostao zdefiniowane w odniesieniu do klienta-odbiorcy. Oprogramowanie klienta stanowi specyficzny produkt programowy, który zosta opracowany tak aby uwzgldnia wymagania uytkownika 3. Takie podejcie wskazuje na zrónicowany podzia podejcia do oprogramowania inny z punktu widzenia dostawcy oraz inny z punktu widzenia odbiorcy. Oprogramowanie wedug normy PN-ISO/IEC 27005: 2010 jest traktowane jako jedno z aktywów wspierajcych, elementów istotnych dla przedsibiorstwa z punktu widzenia bezpieczestwa informacji. W normie zosta dokonany podzia oprogramowania na 4 grupy: system operacyjny, czyli wszystkie programy, pozwalajce na uruchamianie wszystkich innych programów (usug i aplikacji), stanowi podstaw wspópracy sprztu z oprogramowaniem, oprogramowanie usugowe, utrzymania lub administracyjne, czyli programy stanowice uzupenienie systemu operacyjnego, pakiety oprogramowania lub oprogramowanie standardowe, stanowice ofert kompletn, niededykowana dla konkretnego klienta, aplikacje biznesowe, udostpniajce uytkownikowi konkretne usugi i funkcje, niezbdne do realizacji procesów biznesowych 4. Oprogramowanie jest specyficznym produktem. Jest produkowane w sposób jednostkowy. Natomiast niektóre typy oprogramowania podlegaj sprzeday 1 Informatyka dla ekonomistów. Studium teoretyczne i praktyczne, praca zbiorowa pod red. A. Nowicki, PWN, Warszawa-Wrocaw 1998, s P. Beynon-Davies, Inynieria systemów informacyjnych, WNT, Warszawa 1999, s PN-ISO\IEC 25000:2008: Inynieria oprogramowania. Wymagania jakoci i ocena produktów programowych (SQuaRE). Przewodnik po SQuaRE, s PN-ISO/IEC 27005:2010: Technika informatyczna. Techniki bezpieczestwa. Zarzdzanie ryzykiem w bezpieczestwie informacji, s. 36. Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013 ZN nr 97

3 Wdraanie metod zarzdzania jakoci przez dostawców oprogramowania i odbiorców 319 tzw. masowej, za niektóre sprzeday jednostkowej. Aby rozwaa moliwoci zastosowania metod zarzdzania jakoci przez dostawców i odbiorców oprogramowania naley wobec tego rozway potencjalne cykle ycia tego specyficznego produktu. Cykle ycia oprogramowania Cykl ycia oprogramowania jest istotny z punktu widzenia dziaa dostawcy, a równoczenie ma wpyw na moliwe dziaania zapewniajce jako oprogramowania. Cykl ycia (niekiedy nazywany cyklem trwania) oprogramowania nazywamy cao dziaa z nim zwizanych, od kierowania projektem systemu poprzez wdraanie, modyfikacj a do likwidacji. Cykl ycia jest to zestaw wszystkich etapów przez jakie przechodzi oprogramowanie, traktowane jako wyrób, poczwszy od etapu przed projektowaniem a skoczywszy na koniecznoci zaprzestania jego uytkowania. Nie ma jednego okrelonego cyklu ycia oprogramowania. Istnieje wiele typów cyklu. Najpopularniejsze z nich to 5, 6 : kaskadowy, zwany cyklem wodospadu lub liniowym, realizacja kierowania dokumentami, prototypowanie, programowanie odkrywcze, realizacja przyrostowa, monta z gotowych elementów, cykl spiralny, formalne transformacje, wielki wybuch. aden z przedstawionych cykli nie jest optymalny. Zastosowanie poszczególnych cykli zaley od potencjalnych potrzeb przyszych uytkowników. Cykle jak równie ich elementy mona czy ze sob. Cykl liniowy zwany inaczej klasycznym znajduje najlepsze zastosowanie dla firm, produkujcych systemy o dobrze zdefiniowanych wymaganiach, z wa- ciwie zdefiniowanymi wymaganiami przyszych uytkowników. Przykadowy liniowy cykl ycia systemu przedstawia rysunek 1. Polega na realizacji kolejno po sobie nastpujcych faz. Klasyczny cykl liniowy (wodospadu) skada si z okrelonych etapów: definiowanie wymaga wynikiem s okrelone funkcje, cele i wymagania wobec systemu, projektowanie wynikiem jest szczegóowy projekt analizowanego systemu, kodowanie, niekiedy zwane implementacj oznaczana, e projekt zostaje wykonany w okrelonym rodowisku programistycznym, odbiór oznacza sprawdzanie poszczególnych moduów, pocze pomidzy nimi oraz sprawdzanie caoci systemu, 5 A. Jaszkiewicz, Inynieria oprogramowania, Wydawnictwo Helion, Gliwice 1997, s R. Patton, Testowanie oprogramowania, Wydawnictwo Mikom, Warszawa 2002, s ZN nr 97 Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013

4 320 K. Skroban uytkowanie i konserwacja etap, w którym oprogramowanie jest wykorzystywane przez uytkownika a producent dokonuje konserwacji, wprowadza zmiany, poprawki i aktualizacje, likwidacja jest to ostatni etap, w którym dziaanie oprogramowania jest wygaszane ; dane oprogramowanie nie bdzie uytkowane z rónych powodów np. zmiany na inny rodzaj oprogramowania. Definiowanie wymaga Projektowanie Kodowanie Odbiór Uytkowanie i konserwacja Likwidacja Rys. 1. Liniowy cykl ycia oprogramowania ródo: opracowanie wasne na podstawie: A. Jaszkiewicz, Inynieria oprogramowania, Wydawnictwo Helion, Gliwice 1997, s. 23. Cykl liniowy by pierwszym cyklem, który zosta opracowany na potrzeby informatyki. Obecnie jest stosowany bardzo rzadko. Przydatny jest do opracowywania oprogramowania na indywidualne zamówienia. Z tym cyklem zwizane s takie cechy realizacji projektu jak krótki czas realizacji oraz dua indywidualizacja oprogramowania. Z tych wzgldów obecnie cykl jest rzadko stosowany. Jego przeciwiestwo stanowi cykl spiralny. Cykl spiralny skada si z iteracyjne realizowanych czterech etapów 7 : planowanie, analiza ryzyka, konstruowanie kolejnej wersji systemu, weryfikacja. Planowanie jest dziaaniem realizujcym dwa rodzaje planów, w zalenoci od numeru wersji: planowanie wstpnych wymaga i planowanie kolejnej wersji systemu. Analiza ryzyka moe by take przeprowadzona z dwóch rónych punktów widzenia, w zalenoci od numeru wersji. Dla pierwszej wersji jest oparta na wstpnych wymaganiach i przeprowadzona z punktu widzenia autora oprogramowania. Kolejna wersja uwzgldnia reakcj uytkownika i suy jako podstawa do 7 A. Jaszkiewicz, Inynieria oprogramowania, Wydawnictwo Helion, Warszawa 1997, s Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013 ZN nr 97

5 Wdraanie metod zarzdzania jakoci przez dostawców oprogramowania i odbiorców 321 zmian w nastpnych etapach. Konstruowanie kolejnej wersji systemu wykonywane jest zgodnie z cyklem liniowym. Dla kolejnych wersji powstaje nastpna oprogramowania (upgrade). Weryfikacja polega na ocenie kolejnej wersji oprogramowania przeprowadzanej przez uytkownika. Wedug cyklu spiralnego powstaje oprogramowanie tzw. z póki, niededykowane dla konkretnego klienta, tylko skierowane na potrzeby klienta masowego. Moliwych jest wiele modyfikacji cykli ycia. Dla oprogramowania kastomizowanego stosowanego s modyfikacje zarówno cyklu spiralnego jak i liniowego. Jedna z moliwych modyfikacji zostaa pokazana na rysunku 2. Na rysunku zostay pokazane logiczne nastpstwa zwizane z dziaalnoci wymiany oprogramowania na inny typ. S moliwe dwa podejcia do pierwszej fazy cyklu, czyli definiowania wymaga: jeli po raz pierwszy jest wdraanie w przedsibiorstwie oprogramowanie wówczas wymagania powstaj w oparciu o dowiadczenie dostawcy i wiedz uytkownika czyli odbiorcy oprogramowania, jeli oprogramowanie jest wymieniane na kolejn wersj lub na inny rodzaj wówczas mona korzysta z dowiadcze wyniesionych z poprzednio uytkowanego oprogramowania. Definiowanie wymaga dla nastpcy oprogramowania Projektowanie Kodowanie Odbiór Uytkowanie i konserwacja Likwidacja Opracowanie dokumentacji Rys. 2. Modyfikacja cyklu liniowego ródo: opracowanie wasne. ZN nr 97 Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013

6 322 K. Skroban Fazy wymienione na rysunku 2 s poszerzone dodatkowo o równoleg faz zwan opracowaniem dokumentacji. Dokumentacja ma istotne znaczenie niezalenie od rodzaju cyklu ycia oprogramowania; powinna by opracowywana w kadej fazie, nawet w fazie likwidacji Jako oprogramowania dla dostawcy i odbiorcy Dostawca oprogramowania jest to jednostka organizacyjna, która dostarcza uytkownikowi oprogramowanie oraz wiadczy usugi zwizane z oprogramowaniem w dowolnej fazie cyklu ycia. Odbiorca oprogramowania jest to uytkownik poredni lub bezporedni oprogramowania. Udzia dostawcy i odbiorcy oprogramowania w kolejnych fazach cyklu ycia jest róny. Najwikszy aktywny udzia odbiorcy jest w fazach: definiowanie wymaga, odbiór oprogramowania, uytkowanie i konserwacja. Najmniejszy a nawet na poziomie zerowym udzia jest w fazie projektowania i kodowania. Najistotniejszym dla odbiorcy oprogramowania jest to aby ten specyficzny wyrób spenia wszystkie wymagania przez cay czas uytkowania. Zej jakoci oprogramowanie moe wygenerowa wiele strat o rónym charakterze, poczwszy od strat czasowych zwizanych z niemonoci wykorzystania funkcji wyrobu a skoczywszy na potencjalnej odpowiedzialnoci cywilno-karnej. Do najczstszych negatywnych skutków nale: znaczny wzrost kosztów dodatkowego przetwarzania danych, znaczny wzrost czasu potrzebnego do analizy informacji, który moe prowadzi do tzw. kosztów utraconych korzyci (czyli brak moliwoci wykorzystania sprzyjajcej sytuacji z powodu braku informacji lub zego jej przetwarzania, nadmierny koszt zakupu oprogramowania nie wykorzystywanego lub wykorzystanego tylko w pewnych obszarach, utrata informacji i kosztów jej odzyskania, wystpienie bdów w przetwarzaniu informacji, kosztów kontroli i ich usuwania oraz ewentualnych kar z tego powodu, utrata zaufania klientów z powodu bdów oraz dugiego oczekiwania na produkt lub realizacje usugi, odpowiedzialno karno-skarbowa, a nawet w ostatecznoci likwidacja firmy. Odbiorca pozyskujc oprogramowanie oczekuje, e nabycie tego wyrobu nie pocignie za sob niepodanych konsekwencji. Dla wyrobów o charakterze materialnym istniej okresy gwarancji, które pozwalaj na pewne poczucie bezpieczestwa dla odbiorcy. Gwarancja na oprogramowanie w zalenoci od jego rodzaju ma rón dugo i róne rodzaje odpowiedzialnoci. Prawodawstwo polskie nie ma uregulowanych przepisów dotyczcych odpowiedzialnoci za oprogramowanie. Std brak poczucia bezpieczestwa dla odbiorcy. Dodatkowym problemem w przypadku oprogramowania s zmiany dokonywane na nim w fazie konserwacji i uytkowania. Jest to kolejna róni- Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013 ZN nr 97

7 Wdraanie metod zarzdzania jakoci przez dostawców oprogramowania i odbiorców 323 ca pomidzy rodkiem trwaym niematerialnym, jakim jest oprogramowanie a rodkami trwaymi materialnymi, które maj zapewnion sta funkcjonalno podczas uytkowania. Instalowanie kolejnych wersji moe spowodowa awarie prawidowo dotychczas dziaajcych funkcjonalnoci. Std istotne dla odbiorcy jest wiarygodno dostawcy, który zagwarantuje odpowiedni jako kolejnych wersji. Z kolei dostawca powinien zapewni, e dostarczany produkt, czyli oprogramowanie oraz jego kolejne wersje speniaj wymagania odbiorcy. Oprogramowanie jest produkowane w sposób jednostkowy, ale kada wersja w przeciwiestwie do wyrobów materialnych moe by poprawiona. Jednake dostawca nie jest w stanie zweryfikowa wszystkich funkcjonalno- ci oprogramowania. Wobec tego istotne jest odpowiednie dziaanie systemu zarzdzania organizacji oraz zastosowanie metod zarzdzania jakoci. Metody i narzdzia zarzdzania jakoci Wszystkie idee doskonalenia jakoci: TQM czy normy serii 9000:2000 wskazuj na zasadno stosowania narzdzi doskonalenia jakoci, sucych zarówno do zbierania danych, ich analizowania lub te rozwizywania problemów. Narzdzia z jednej strony podnosz skuteczno zarzdzania i przyspieszaj proces wprowadzania zmian a z drugiej strony wspomagaj dziaania jakociowe w kadym z obszarów zarzdzania w przedsibiorstwie. W literaturze dotyczcej zarzdzania jakoci stosowane s róne nazwy, takie jak: metody, techniki, narzdzia, zasady, sposoby doskonalenia jako- ci. Jedn z propozycji podziau instrumentów oddziaywania na jako zawarli w swojej pracy Hamrol i Mantura 8. Dokonali oni podziau na zasady, metody i narzdzia zarzdzania jakoci. W tabeli 1 zestawiono te instrumenty, które najczciej znajduj zastosowanie w doskonaleniu jakoci wyrobów i usug. Tabela 1. Podstawowe zasady, metody i narzdzia zarzdzania jakoci Zasady Zarzdzania Jakoci Metody Zarzdzania Jakoci Cechy i sposób oddziaywania na jako Oddziaywanie dugotrwae ksztatujce strategi i kultur przedsibiorstwa Wykraczaj poza ramy przedsibiorstwa Nie daj wytycznych operacyjnych Rezultaty stosowania s trudne do oceny biecej Oddziaywanie rednioterminowe Pozwalaj ksztatowa przede wszystkim jako projektow i jako wykonania Opieraj si na ogólnie przyjtych algorytmach postpowania. Przykady Zasada Deminga Zasada cigego doskonalenia procesów (Kaizen) Zasada zero defektów Zasada pracy zespoowej QFD FMEA Projektowanie eksperymentów Metody Taguchi i Shainina 8 A. Hamrol, W. Mantura. Zarzdzanie jakoci. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002, s ZN nr 97 Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013

8 324 K. Skroban Narzdzia Zarzdzania Jakoci, z grupy narzdzi tradycyjnych Narzdzia Zarzdzania Jakoci, z grupy narzdzi nowych SPC - Statystyczne sterowanie procesem Podaj proste, efektywne sposoby do bezporedniego wykorzystania i oddziaywania na jako w rónych fazach procesu. Mog by stosowane samodzielnie lub w poczeniu z metodami. Wykorzystywane s gównie do analizy ju istniejcych problemów Stanowi wsparcie dla metod zarzdzania jakoci. Wymagaj pracy zespoowej. Ksztatowanie jakoci wyrobów i procesów w fazie produkcyjnej Diagram Ishikawy Diagram Pareto-Lorenza Schematy blokowe Diagram korelacji Histogramy Karty kontrolne Diagram relacji Diagram pokrewiestwa Diagram drzewa Diagram macierzowy Macierzowa analiza danych Diagram PDPC Diagram strzakowy Statystyczne sterowanie procesem produkcyjnym lub usugowym. ródo: A. Hamrol, W. Mantura. Zarzdzanie jakoci. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002, s W literaturze mona spotka inn klasyfikacj 9 : Siedem starych narzdzi, czyli: lista zbiorcza, histogram, diagram korelacji, karty kontrolne, diagram przyczynowo-skutkowy, analiza Pareto-Lorenza, schemat blokowy, Siedem nowych narzdzi, czyli: diagram pokrewiestwa, diagram zalenoci, diagram drzewa, diagram tablicowy, tablicowa analiza danych, diagram planowania procesu decyzyjnego, Siedem narzdzi wspomagajcych, czyli: analiza pola si, burza mózgów, technika kwestionariuszowa, QFD - dom jakoci, benchmarking, analiza SWOT, modele organizacyjne, Inne narzdzia. Bez wzgldu na rodzaj klasyfikacji zasady, metody i narzdzia doskonalenia jakoci mog by zastosowane w kadym przedsibiorstwie, bez wzgldu na wielko i rodzaj dziaalnoci. Kryteria przydatnoci danej metody czy narzdzia to: efekt, który mona osign dziki ich zastosowaniu, sytuacja, w której dane narzdzia lub metoda bd uyte. W przedsibiorstwach dziaajcych w brany informatycznej szczególn uwag powinno zwraca faza definiowania wymaga. Produkt - oprogramowanie, który powstaje, opiera si gównie na wymaganiach klienta. Od fazy definiowania wymaga zaley w duym stopniu efekt kocowy czyli zadowolenie i satysfakcja klienta. Dla odbiorców oprogramowania najbardziej istotne s metody, które mona zastosowa w fazie odbiorów. 9 K. Szczepaska, Techniki menaderskie w TQM, Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA-WERO, Warszaw 1999, s. 58. Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013 ZN nr 97

9 Wdraanie metod zarzdzania jakoci przez dostawców oprogramowania i odbiorców 325 W tabeli 2 zostay przyporzdkowane wybrane narzdzia i metody zarzdzania jakoci do zastosowania w poszczególnych fazach cyklu ycia oprogramowania. Tabela 2. Przyporzdkowanie metod zarzdzania jakoci do faz cyklu ycia oprogramowania Nazwa fazy cyklu ycia oprogramowania Definiowanie wymaga Projektowanie Kodowanie Odbiór Uytkowanie i konserwacja Likwidacja Metody zarzdzania jakoci stosowane przez dostawców oprogramowania QFD FMEA projektowanie eksperymentów burza mózgów technika kwestionariuszowa benchmarking modele organizacyjne schemat blokowy diagram sieciowy diagram planowania procesu decyzyjnego QFD FMEA lista zbiorcza histogram karty kontrolne diagram przyczynowo-skutkowy testowanie lista zbiorcza histogram diagram przyczynowo-skutkowy analiza Pareto-Lorenza testowanie lista zbiorcza histogram karty kontrolne analiza Pareto-Lorenza diagram przyczynowo-skutkowy testowanie QFD FMEA projektowanie eksperymentów burza mózgów technika kwestionariuszowa benchmarking modele organizacyjne Metody zarzdzania jakoci stosowane przez odbiorców oprogramowania lista zbiorcza histogram karty kontrolne analiza Pareto-Lorenza diagram przyczynowo-skutkowy testowanie ródo: opracowanie wasne. Najwikszy wpyw na jako wyrobu oprogramowania maj metody, które wystpuj w fazie definiowania wymaga i projektowania. Metody te su gównie doskonaleniu jakoci na etapie przedprojektowym. Celem tych ZN nr 97 Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013

10 326 K. Skroban metod jest uzyskanie wymaganej jakoci projektowej wyrobu. Ze wzgldu na sposób i miejsce stosowania metod projektowania dla jakoci wyrónia si w cyklu istnienia wyrobu: metody projektowania parametrów wyrobu lub procesu, metody zapobiegania wadom wyrobu oraz procesu (metody prewencyjne). Metody projektowania parametrów su do identyfikacji czynników, które najsilniej oddziauj na jako wyrobu lub procesu. Wród metod projektowania parametrów na szczególn uwag zasuguje metoda QFD oraz metody zwizane z projektowaniem eksperymentów (np. metoda Taguchi). QFD QFD dom jakoci jest metod planowania jakoci. Uwzgldnia wpyw wymaga klienta-odbiorcy, dotyczcych produktu poczwszy od fazy bada i rozwoju poprzez wytwarzanie, a do sprzeday i serwisu. QFD w pewien sposób,,tumaczy wymagania klienta na jzyk inynierów. Stanowi ródo informacji o produkcie oraz procesie. Charakterystycznym narzdziem wykorzystywanym w QFD jest Dom Jakoci (House of Quality). Metoda QFD posiada swoj odmian, która moe by wykorzystywana w projektach informatycznych - SQFD (Software Quality Function Deployment). Metoda ta kadzie nacisk na wymagania klienta, które stanowi podstaw kadego oprogramowania. W przypadku oprogramowania wyjanienie wszystkich elementów w fazach definiowania wymaga i projektowania jest znacznie tasze ni w kolejnych fazach. Minusem tej metody jest to, e jest kosztowna i czasochonna, wymagajca od zespou wiedzy, kompetencji i dowiadczenia. FMEA Metody prewencyjne umoliwiaj wykrycie i usunicie ju na etapie projektowania procesu lub wyrobu, ewentualnych wad i bdów, których skutki mogyby by rozpoznawane dopiero podczas produkcji lub eksploatacji wyrobu. Najbardziej rozpowszechnion metod prewencyjn jest metoda FMEA. Metod FMEA wykorzystuje si w celu eliminowania wad wyrobu (konstrukcji wyrobu) lub procesu poprzez rozpoznawanie przyczyn ich powstawania i stosowania odpowiednich rodków zapobiegawczych. FMEA umoliwia unikanie wystpienia rozpoznanych, a take jeszcze nieznanych wad w nowych wyrobach i procesach. Polega na wykonaniu analizy ryzyka przed procesem projektowania. Taka analiza ryzyka pozwala unikn potencjalnych przyszych problemów, które s analizowane przez odbiorc i dostawc. Jest wykorzystywana na etapie projektowania, gdzie powstaje wikszo bdów, które ujawniaj si dopiero w kolejnych fazach. W procesach informatycznych jest stosowana odmiana FMEA - metoda FMECA (Failure Modes, Effects and Criticality Analysis). Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013 ZN nr 97

11 Wdraanie metod zarzdzania jakoci przez dostawców oprogramowania i odbiorców 327 Testowanie Metod, która jest identyfikowana wycznie z informatyk jest testowanie. Niekiedy w literaturze testowanie moe oznacza: metod stosowan do zapewniania jakoci dla produktów informatycznych faz odbiór; w tej fazie tez jest wykorzystywana metoda testowanie. Testowanie jako metoda jakociowa moe mie na celu: weryfikacj wymaga odbiorcy oprogramowania, sprawdzenie poprawnoci dziaania elementu lub gotowego oprogramowania, w stosunku do projektu. Testowaniu mog by poddawane dowolne obiekty: projekt oprogramowania, oprogramowanie, jego cz lub prototyp. Programy posiadaj swoje unikalne funkcje oraz wiele kombinacji funkcji. Kada kombinacja ma inny przebieg, który powinien by przetestowany aby mie pewno, e stworzony program wykonuje to co jest od niego wymagane. Dua ilo funkcji oprogramowania powoduje, e ilo tych kombinacji ronie, osigajc niekiedy liczb wielu tysicy. Std wszystkie te przebiegi powinny by testowane. Testowanie moe okaza si bardzo powanym i obszernym zadaniem, zwaszcza kiedy ilo moliwych kombinacji nie jest dokadnie okrelona. Standardowo tylko niewielka cz programu komputerowego jest naprawd testowana. Testowanie jako metoda moe by przeprowadzane za pomoc rónorodnych technik. Techniki testów oprogramowania s dzielone na wiele sposobów ze wzgldu na: przyjt strategi prowadzonego testowania, metod, cel, obiekt, jaki jest poddany procesowi testowania, oraz osoby, który przeprowadzaj i uczestnicz w procesie testowania. Modele i normy zarzdzania jakoci w procesach informatycznych Metody i narzdzia mog wspomaga dziaania jakociowe lokalnie, czyli w danej fazie. Duo wiksze znaczenie ma systemowe rozwizanie problemów, zwizanych z jakoci. W tym celu byy opracowane modele i normy. Wród takich modeli i norm mona wyróni: Model CMM (Capability Maturity Model model dojrzewania zdolnoci), Model RUP (Rational Unified Process), Seria norm 20000, dotyczcych procesów zarzdzania usugami, dedykowana dla przedsibiorstw o charakterze informatycznym, Norma PN-ISO/IEC 90003:2007, zawierajca wytyczne stosowania 9001:2000 do oprogramowania komputerowego. CMM Capability Maturity Model jest to metoda opracowana przez Software Engineering Institute w Carnegie-Mellon Uniwersity. CMM opisuje podzia przedsibiorstw prowadzcych dziaalno informatyczn na pi typów ze wzgl- ZN nr 97 Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013

12 328 K. Skroban du zarzdzanie jakoci (rys. 3). Podstaw CMM jest przyporzdkowanie producentów oprogramowania do jednego z piciu gównych poziomów zaawansowania 10 : Pocztkowego przedsibiorstwo nie ma procedur zarzdzania lub nie wykorzystuje ich w odpowiedni sposób, dostawca oprogramowania nie jest w stanie przewidzie czasu i budetu projektu, Powtarzalnego brak formalnego modelu procesu zarzdzania jakoci, s opracowane wybrane procedury np. zarzdzanie konfiguracj, dostawca nie musi stosowa jednolitego zarzdzania wszystkimi projektami, Zdefiniowanego proces zarzdzania zosta zdefiniowany, ale moe si odnosi indywidualnie do kadego projektu, Zarzdzanego dodatkowo przedsibiorstwo uruchamia program zbierania danych ilociowych, Optymalizujcego przedsibiorstwo cigle doskonali swoje procesy. Poziom optymalizujcy J A K Poziom zarzdzany Poziom zdefiniowany O Poziom powtarzalny Poziom pocztkowy Rys. 3 Model CMM ródo: opracowanie wasne na podstawie I. Sommervile, Inynieria oprogramowania. Model CMM pozwala nie tylko na cige doskonalenie procesów w przedsibiorstwie informatycznym ale poprzez ocen procesów produkcji oprogramowania, na ocen zdolnoci potencjalnych dostawców oprogramowania. Czyli w pewien sposób pozwala zwikszy bezpieczestwo odbiorcy. W literaturze model CMM porównywany jest do serii norm ISO RUP RUP (Rational Unified Proces) jest to sposób projektowania oprogramowania (metodyka obiektowa), opracowany w postaci szablonu pozwalajcego na dostosowanie do charakteru konkretnego przedsibiorstwa, konkret- 10 I. Sommervile, Inynieria oprogramowania, WNT, Warszawa 2003, s Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013 ZN nr 97

13 Wdraanie metod zarzdzania jakoci przez dostawców oprogramowania i odbiorców 329 nego zespou projektowego lub nawet charakteru konkretnego projektu. Ma posta zestawu najlepszych praktyk tworzenia oprogramowania 11. RUP wymaga dwuwymiarowego cyklu ycia oprogramowania. Zalet modelu jest iteracyjny sposób dostosowania projektu do wymaga funkcjonalnych oraz do zmian w trakcie trwania rozwoju oprogramowania. Norma PN-ISO/IEC 90003:2007 Norma PN-ISO/IEC 90003:2007, zawiera wytyczne stosowania 9001:2000 do nabywania, dostaw, wytwarzania, obsugiwania, i utrzymywania oprogramowania komputerowego 12. Podaje i definiuje szereg dziaa, które powinno podj kade przedsibiorstwa, niezalenie od stasowanych przez siebie procesów, cykli ycia oprogramowania czy posiadanej struktury organizacyjnej. W pewnym uproszczeniu norma jest skierowana do dostawców oprogramowania komputerowego. Wedug normy przedsibiorstwa ma zaplanowa i wytworzy procesy potrzebne do realizacji oprogramowania. A wic ma okreli m.in.: cele dotyczce jakoci i wymagania dotyczce oprogramowania, procesy, dokumenty i zasoby, wymagania dotyczce weryfikacji, walidacji, monitorowania, kontroli i testowania, kryteria akceptacji oprogramowania. Zwraca uwag na znaczenie modeli cykli ycia oprogramowania dla projektowania oprogramowania. W wymaganiach zwizanych z oprogramowaniem dostawca musi oprócz wymaga podanych przez klienta, zdefiniowa take istotne wymagania których nie poda klient, a które mog mie znaczenie dla produktu. Zostao take poruszone problemy ryzyk zwizanych z niemonoci dostarczenia oprogramowania odbiorcy, nisk jakoci, bezpieczestwem i zabezpieczeniami. Norma wymienia take moliwo zastosowania testowania w procesie walidacji. Normy serii Normy serii (PN-ISO/IEC :2007, PN-ISO/IEC ) s ukierunkowane nie na produkt ale realizacj usugi. Standard ISO kadzie nacisk na stosowanie zintegrowanych procesów w celu efektywnego wiadczenia usug informatycznych. Zawiera wytyczne dotyczce jakoci zarzdzania usugami informatycznymi. Seria norm skada si z 2 norm: specyfikacji i regu postpowania w zarzdzaniu usugami informatycznymi. Norma PN-ISO/IEC ISO Zarzdzanie usugami okrela wymagania stawiane dostawcom usug w celu zapewnienia okrelonego, ustalonego po- 11 B. Jayaswal, P. Patton, Oprogramowanie godne zaufania. Metodologia, techniki i narzdzia projektowania, Helion, Gliwice 2009, s PN-ISO/IEC 90003:2007, Inynieria oprogramowania. Wytyczne stosowania 9001:2000 do oprogramowania komputerów, s. 7. ZN nr 97 Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013

14 330 K. Skroban ziomu jakoci ich usug. Wg tego niej, na zarzdzanie usug, skada si z procesów, takich jak m.in.: zarzdzanie poziomem usugi (SLA), sporzdzanie raportu usugi, zarzdzanie cigoci i dostpnoci usugi, zarzdzanie potencjaem wykonawczym, zarzdzanie bezpieczestwem informacji, zarzdzanie zmian i inne. Wdraanie przez dostawc usug tej normy ma zagwarantowa odbiorcy usugi, e dostawca usugi bdzie wiadczy j na ustalonym poziomie, w ustalonym czasie, zapewniajc jej dostpno oraz bezpieczestwo. Norma ma znaczenie tez dla dostawcy oprogramowania z uwagi na takie procesy jak dostarczanie kolejnych wersji oprogramowania czy wiadczenie usug konserwacji. Podsumowanie Oprogramowanie jest rodkiem trwaym niematerialnym. Jest znacznie bardziej zoone od rodków trwaych materialnych, poniewa zawiera znacznie wiksz liczb funkcji, które mog by stosowane w wielu kombinacjach. To powoduje, e oprogramowanie zawiera znacznie wicej stanów ni rodki materialne. Oprogramowanie aby funkcjonowa jest zalene od innych skadników systemu informatycznego m.in. od sprztu i ludzi. Ponadto wikszo defektów wystpujcych w rodkach materialnych mona naprawi przez dokonanie zmian w projekcie czy procesie produkcji 13. Natomiast bledów zwizanych z oprogramowaniem nie mona naprawi poprzez zmian procesu produkcji. Naprawi mona oprogramowanie poprzez kolejn produkcj nastpnej wersji oprogramowania. Produkcja oprogramowania jest ewidentnie procesem jednostkowym. Defekty wystpujce w oprogramowaniu mog by generowane we wszystkich fazach cyklu ycia oprogramowania; take w fazie uytkowania. Oprogramowanie ma dziaa zgodnie z wymaganiami uytkownika - odbiorcy. Tymczasem bardzo czsto odbiorca nie jest jedn osoba. To samo oprogramowanie w jednym przedsibiorstwie czsto jest uytkowane przez kilka-kilkaset a nawet tysice uytkowników. Std tak istotne znaczenie dla jakoci oprogramowania ma zastosowanie szeregu zasad, wytycznych, metod i narzdzi zarzdzania jakoci. Odbiorca oprogramowania musi mie gwarancj jego dziaania w odpowiedni sposób przez cay okres uytkowania. 13 B. Jayaswal, P. Patton, Oprogramowanie godne zaufania. Metodologia, techniki i narzdzia projektowania, Helion, Gliwice 2009, s. 41. Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013 ZN nr 97

15 Wdraanie metod zarzdzania jakoci przez dostawców oprogramowania i odbiorców 331 Bibliografia Beynon-Davies P., Inynieria systemów informacyjnych, WNT, Warszawa Hamrol A., Mantura W., Zarzdzanie jakoci. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Informatyka dla ekonomistów. Studium teoretyczne i praktyczne, praca zbiorowa pod red. A. Nowicki, PWN, Warszawa-Wrocaw Jaszkiewicz A., Inynieria oprogramowania, Wydawnictwo Helion, Warszawa Jayaswal B., Patton P., Oprogramowanie godne zaufania. Metodologia, techniki i narzdzia projektowania, Helion, Gliwice Patton R., Testowanie oprogramowania, Wydawnictwo Mikom, Warszawa PN-ISO/IEC :2007 Technika informatyczna, Zarzdzanie usugami. PN-ISO/IEC 27005:2010: Technika informatyczna. Techniki bezpieczestwa. Zarzdzanie ryzykiem w bezpieczestwie informacji. PN-ISO/IEC 90003:2007, Inynieria oprogramowania. Wytyczne stosowania 9001:2000 do oprogramowania komputerów. PN-ISO\IEC 25000:2008: Inynieria oprogramowania. Wymagania jakoci i ocena produktów programowych (SQuaRE). Przewodnik po SquaRE. Sommervile I., Inynieria oprogramowania, WNT, Warszawa Szczepaska K., Techniki menaderskie w TQM, Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA-WERO Sp. z o.o., Warszawa ZN nr 97 Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013

16 332 K. Skroban Seria: Administracja i Zarzdzanie (24)2013 ZN nr 97